####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00361
Uniform title: nāṭyaśāstram Vol. 2
Main title: nāṭyaśaāstram with the commentary of Abhinavagupta ch. 8 - 18
Commentator : abhinavagupta
Editor : M. Ramakrishna Kavi
Editor : K. S. Ramaswami Shastri

Description: 
Gaekwads Oriental Series no. 68
edited by M. Ramakrishna Kavi
second revised edition by K. S. Ramaswami Shastri


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: Oct. 2, 2016

Publisher : Oriental Institute
Publication year : 1934
Publication city : Baroda
Publication country : India
####################################################



श्री

नाट्यशास्त्रम्

अष्टमोऽध्यायः |

ऋषय ऊचुः

भावानां च रसानां च समुत्थानं यथाक्रमम् |
त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं सर्वमिच्छामो वेदितुं पुनः || १ ||

नाट्ये कतिविधः कार्यस्तज्ञैरभिनयक्रमः |
कथं वाभिनयो ह्येष कतिभेदश्च कीर्तितः || २ ||

सर्वमेतद्यथातत्त्वं कथयस्व महामुने |
यो यथाभिनयो यस्मिन्योक्तव्यः सिद्धिमिच्छता || ३ ||

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा मुनीनां भरतो मुनिः |
प्रत्युवाच पुनर्वाक्यं चतुरोऽभिनयान्प्रति || ४ ||

अहं वः कथयिष्यामि निखिलेन तपोधनाः |
यस्मादभिनयो ह्येष विधिवत्समुदाहृतः || ५ ||

यदुक्तं चत्वारोऽभिनया इति तान्वर्तयिष्यामः अत्राह - अभिनय इति 
कस्मात् | अत्रोच्यते - अभित्युपसर्गः |

प्. २)

णीञित्ययं धातुः प्रापणार्थः | अस्याभिनीत्येवं व्यवस्थितस्य 
एरजित्यच्प्रत्ययान्तस्याभिनय इति रूपं सिद्धम् | एतच्च 
धात्वर्थवानेनावधार्यम् | अत्र श्लोकौ -  || ६ ||

अभिपूर्वस्तु णी~धातुराभिमुख्यार्थनिर्णये |
यस्मात्प्रयोगं नयति तस्मादभिनयः स्मृतः || ७ ||

विभावयति यस्माच्च नानार्थान्हि प्रयोगतः |
शाखाङ्गोपाङ्ग संयुक्तस्तस्मादभिनयः स्मृतः || ८ ||

चतुर्विधश्चैष भवेन्नाट्यस्याभिनयो द्विजाः |
अनेकभेदबहुलं नाट्यमस्मिन्प्रतिष्ठितम् || ९ ||

आङ्गिको वाचिकश्चैव ह्याहार्यः सात्विकस्तथा |
ज्ञेयस्त्वभिनयो विप्राश्चतुर्धा परिकीर्तितः || १० ||

सात्त्विकः पूर्वौक्तस्तु भावैश्च सहितो मया |
अङ्गाभिनयमेवादौ गदतो मे निबोधत || ११ ||

प्. ३)

त्रिविधस्त्वाङ्गिको ज्ञेयः शारीरो मुखजस्तथा |
तथा चेष्टाकृतश्चैव शाखाङ्गोपाङ्गसंयुतः || १२ ||

शिरोहस्तकटीवक्षःपार्श्वपादसमन्वितः |
अङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्तः षडङ्गो नाट्यसंग्रहः || १३ ||

तस्य शिरोहस्तोरः पार्श्वकटीपादतः षडङ्गानि |
नेत्रभ्रूनासाधर कपोलचिबुकान्युपाङ्गानि || १४ ||

अस्य शाखा च नृत्तं च तथैवाङ्कुर एव च |
वस्तून्यभिनयस्येह विज्ञेयानि प्रयोक्तृभिः || १५ ||

आङ्गिकस्तु भवेच्छाखा ह्यङ्कुरः सूचना भवेत् |
अङ्गहारविनिष्पन्नं नृत्तं तु करणाश्रयम् || १६ ||

मुखजेऽभिनये विप्रा नानाभावरसाश्रये |
शिरसः प्रथमं कर्म गदतो मे निबोधत || १७ ||

आकम्पितं कम्पितं च धुतं विधुतमेव च |
परिवाहितमाधूतमवधूतं तथाञ्चितम् || १८ ||

निहञ्चितं परावृत्तमुत्क्षिप्तं चाप्यधोगतम् |
लोलितं चेति विज्ञेयं त्रयोदशविधं शिरः || १९ ||

प्. ४)

शनैराकम्पनादूर्ध्वमधश्चाकम्पितं भवेत् |
द्रुतं तदेव बहुशः कम्पितं कम्पितं शिरः || २० ||

(ऋजुस्थितस्य चोर्ध्वाधःक्षेपादाकम्पितं भवेत् |
बहुशश्चलितं यच्च तत्कम्पितमिहोच्यते ||) || २१ ||

संज्ञोपलम्भप्रश्नेषु स्वभावाभाषणे तथा |
निर्देशावाहने चैव भवेदाकम्पितं शिरः || २२ ||

रोषे वितर्के विज्ञाने प्रतिज्ञानेऽथ तर्जने |
प्रश्नातिशयवाक्येषु शिरः कम्पितमिष्यते || २३ ||

शिरसो रेचनं सम्यक्छनैस्तद्धुतमिष्यते |
द्रुतमारेचनादेतद्विधुतं तु भवेच्छिरः || २४ ||

अनीप्सिते विषादे च विस्मये प्रत्यये तथा |
पार्श्वावलोकने शून्ये प्रतिषेधे धुतं शिरः || २५ ||

शीतग्रस्ते भयार्ते च त्रासिते ज्वरिते तथा |
पीतमात्रे तथा मद्ये विधुतं तु भवेच्छिरः || २६ ||

पर्यायशः पार्श्वंगत शिरः स्यात्परिवाहितम् |

प्. ५)

आधूतमुच्यते तिर्यक्सद्कृदुद्वाहितं तु यत् || २७ ||

साधने विस्मये हर्षे स्मृते चामर्षिते तथा |
विचारे विहृते चैव लीलायां परिवाहितम् || २८ ||

गर्वेच्छादर्शने चैव पार्वस्थोर्ध्वनिरीक्षणे |
आधूतं तु शिरो ज्ञेयमात्मसंभावनादिषु || २९ ||

यदधः सकृदाक्षिप्तमवधूतं तु तच्छिरः |
संदेशावाहनालोपसंज्ञादिषु तदिष्यते || ३० ||

किञ्चित्पार्श्वनतग्रीवं शिरो विज्ञेयमञ्चितम् |
व्याधिते मूर्छिते मत्ते चिन्तायां हनुधारणे || ३१ ||

उत्क्षिप्तांसावसक्तं यत्कुञ्चितभ्रूलतं मनाक् |
निहञ्चितं तु विज्ञेयं स्त्रीणामेतत्प्रयोजयेत् || ३२ ||

गर्वे माने विलासे च बिब्बोके किलिकिञ्चिते |

प्. ६)

मोट्टायिते कुट्टमिते स्तम्भे माने निहञ्चितम् || ३३ ||

परावृत्तानुकरणात्परावृत्तमिहोच्यते |
तत्स्यान्मुखापहरणे पृष्ठतः प्रेक्षणादिषु || ३४ ||

उत्क्षिप्तं चापि विज्ञेयमुन्मुखावस्थितं शिरः |
प्रांशुदिव्यार्थयोगेषु स्यादुत्क्षिप्तं प्रयोगतः || ३५ ||

अवाङ्मुखस्थितञ्चापि बुधाः प्राहुरधोगतम् |
लज्जायां च प्रणामे च दुःखे चाधोगतं शिरः || ३६ ||

सर्वतोभ्रमणाच्चैव शिरो लोलितमुच्यते |
मूर्छाव्याधिमदावेशग्रहनिद्रादिषु स्मृतम् || ३७ ||

(ऋजुस्वभावसंस्थानं प्राकृतं तु स्वभावजम् |
मङ्गल्याध्ययनध्यानस्वभावजयकर्मसु ||) || ३८ ||

एभ्योऽन्ये बहवो भेदा लोकाभिनयसंश्रयाः |
ते च लोकस्वभावेन प्रयोक्तव्याः प्रयोक्तृभिः || ३९ ||

त्रयोदशविधं ह्येतच्छिरः कर्म मयोदितम् |
अतः परं प्रवक्ष्यामि दृष्टीनामपि लक्षणम् || ४० ||

प्. ७)

कान्ता भयानका हास्या करुणा चाद्भुता तथा |
रौद्री वीरा च बीभत्सा विज्ञेया रसदृष्टयः || ४१ ||

स्निग्धा हृष्टा च दीना च क्रुद्धा दृप्ता भयान्विता |
जुगुप्सिता विस्मिता च स्थायिभावेषु दृष्टयः || ४२ ||

शून्या च मलिना चैव श्रान्ता लज्जान्विता तथा |
ग्लाना च शङ्किता चैव विषण्णा मुकुला तथा || ४३ ||

कुञ्चिता चाभितप्ता च जिह्मा सललिता तथा |
वितर्कितार्धमुकुला विभ्रान्ता विप्लुता तथा || ४४ ||

आकेकरा विकोशा च त्रस्ता च मदिरा तथा |
षट्त्रिंशद्दृष्टयो ह्येतास्तासु नाट्यं प्रतिष्ठितम् || ४५ ||

अस्य दृष्टिविधानस्य नानाभावरसाश्रयम् |
लक्षणं संप्रवक्ष्यामि यथाकर्मप्रयोगतः || ४६ ||

हर्षप्रसादजनिता कान्तात्यर्थं समन्मथा |
सभ्रूक्षेपकटाक्षा च शृङ्गारे दृष्टिरिष्यते || ४७ ||

पोद्वृत्तनिष्टब्धपुटा स्फुरदुद्वृत्ततारका |
दृष्टिर्भयानकात्यर्थं भीता ज्ञेया भयानके || ४८ ||

क्रमादाकुञ्चितपुटा सविभ्रान्ताल्पतारका |

प्. ८)

हास्या दृष्टिस्तु कर्तव्या कुहकाभिन्यं प्रति || ४९ ||

पतितोर्ध्वपुटा सास्रा मन्युमन्थरतारका |
नासाग्रानुगता दृष्टिः करुणा करुणे रसे || ५० ||

या त्वाकुञ्चितपक्ष्माग्रा साश्चर्योद्वृत्ततारका |
सौम्या विकसितान्ता च साद्भुता दृष्टिरद्भुते || ५१ ||

क्रूरा रूक्षारुणोद्वृत्ता निष्टब्धपुटतारका |
भ्रुकुटीकुटिला दृष्टि रौद्री रौद्ररसे स्मृता || ५२ ||

दीप्ता विकसिता क्षुब्धा गम्भीरा समतारका |
उत्फुल्लमध्या दृष्टिस्तु वीरा वीररसाश्रया || ५३ ||

निकुञ्चितपुटापाङ्गा घूर्णोपप्लुततारका |
संश्लिष्टस्थिरपक्ष्मा च बीभत्सा दृष्टिरिष्यते || ५४ ||

नासाग्रसक्तानिमिषा तथाधोभागचारिणी |
आकेकरपुटा चैव शान्ता दृष्टिर्भवेदसौ ||) || ५५ ||

रसजा दृष्टयो ह्येता विज्ञेया लक्षणान्विताः |
अतः परं लक्षयिष्ये स्थायिभावसमाश्रयाः || ५६ ||

व्याकोशमध्या मधुरा स्थिरताराभिलाषिणी |
सानन्दभ्रूलता दृष्टिः स्निग्धेयं रतिभावजा || ५७ ||

प्. ९)

चला हसितगर्भा च विशत्तारानिमेषिणी |
किल्विदाकुञ्चिता हृष्टा दृष्टिर्हासे प्रकीर्तिता || ५५ ||

अन्*?त्स्रस्तोत्तरपुटा रुद्धतारा जलाविला |
मन्वम्सिञ्चारिणी दीना सा शोके दृष्टिरुच्यते || ५६ ||

रू*? स्थिरोद्वुत्तपुटा निष्टधोद्वृत्ततारका |
कु *? रभ्रुकुटी दृष्टिः क्रुद्धा क्रोधे विधीयते || ५७ ||

सं *?न्म तारके यस्याः स्थिरा विकसिता तथा |
स *? त कदेरती दृप्ता दृष्टिरुत्साहसंभवा || ५८ ||

विधोमतोभयपुटा भयकम्पिततारका |
निष्क्रान्सध्या दृष्टिस्तु भयभावे भयान्विता || ५९ ||

संकोचि * टाध्यासा दृष्टिर्मीलिततारका |
लक्षोद्देशसमुद्विग्ना जुगुप्सायां जुगुप्सिता || ६० ||

भृशमुद्व्. *? रात्र नष्टोभयपुटञ्चिता |
समा वि *? तादृष्टिर्विस्मिता विस्मये स्मृता || ६१ ||

स्थायिभा *? या ह्येता विज्ञेया दृष्टयो बुधैः |
सञ्चारिणी *? दृष्टीनां संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् || ६२ ||

प्. १०)

समतारा समपुटा निष्कम्पा शून्यदर्शना |
बाह्यार्थाग्राहिणी ध्यासा शून्यादृष्टिः प्रकीर्तिता ||

प्रस्पन्दमानपक्ष्मा या नात्यर्थमुकुलैः पुटैः |
मलिनान्ता च मलिना दृष्टिर्विभ्रान्ततारका || ६४ ||

श्रमात्प्रम्लापितपुटा क्षामान्ताञ्चितलोचना |
सन्ना पतिततारा च श्रान्ता दृष्टिः प्रकीर्तिता || ६५ ||

किञ्चिदञ्चितपक्ष्माग्रा पतितोर्ध्वपुटा ह्रिया |
त्रपाधोगततारा च दृष्टिर्लज्जान्विता तु का || ६६ ||

म्लानभ्रूपुटपक्ष्मा या शिथिला मन्दचा * *? |
क्रमप्रविष्टतारा च ग्लाना दृष्टिस्तु सा स्मृता || ६७ ||

किञ्चिच्चला स्थिरा किञ्चिदुद्गता तिर्यगामता |
मूढाचकिततारा च शङ्किता दृष्टिरिष्यते || ६८ ||

विषादविस्तीर्णपुटा पर्यस्तान्ता निमेष्णी |
किञ्चिन्निष्टब्धतारा च कार्या दृष्टिर्विषादिनी || ६९ ||

स्फुरदाश्लिष्टपक्ष्मार्धा मुकुलोर्ध्वपुटञ्चिता |
सुखोन्मीलिततारा च मुकुला दृष्टिम्रियते || ७० ||

आनिकुञ्चितपक्ष्माग्रा पुटैराकुञ्चितैस्तथा |

प्. ११)

सन्ना कुञ्चिततारा च कुञ्चिता दृष्टिरिष्यते || ७१ ||

मन्दायमानतारा या पुटैः प्रचलितैस्तथा |
सन्तापोपप्लुता द्र्ष्टिरभितप्ता तु सव्यथा || ७२ ||

लम्बिता कुञ्चितपुटा शनैस्तिर्यङ्निरीक्षणैः |
निगूढा गूढतारा च जिह्मा दृष्टिरुदाहृता || ७३ ||

मधुरा कुञ्चितान्ता च सभ्रूक्षेपा च सस्मिता |
समन्मथविकारा च दृष्टिः सा ललिता स्मृता || ७४ ||

वितर्कोद्वतितपुटा तथैवोत्फुल्लतारका |
अधोमुखविकारा च दृष्टिरेषा वितर्किता || ७५ ||

अर्धव्याकोशपक्ष्मा च ह्लादार्धमुकुलैः पुटः |
स्मृतार्धौकुला दृष्टिः किञ्चिल्लुलिततारका || ७६ ||

अनवस्थिततारा च विभ्रान्ताकुलदर्शना |
विस्तीर्णोत्फुल्लनेत्रा च विभ्रान्ता दृष्टिरिष्यते ||

पुटौ प्रस्फुरितौ यस्य निष्टब्धौ पतितौ पुनः |
विप्लुतोद्वृत्ततारा च दृष्टिरेषा तु विप्लुता || ७८ ||

आकुञ्चितपुटापाङ्गा सङ्गतार्धनिमेषिणी |

प्. १२)

मुहुर्व्यावृत्ततारा च दृष्टिराकेकरा स्मृता || ७९ ||

विकोशितोभयपुटा प्रोत्फुल्ला चानिमेषिणी |
अनवस्थिततारा च विकोशा दृष्टिरिष्यते || ८० ||

त्रासोद्वृत्तपुटा या तु तथोत्कम्पिततारका |
संत्रासोत्फुल्लमध्या च त्रस्ता दृष्टिरुदाहृता || ८१ ||

आघूर्णमानमध्या या क्षामान्ताञ्चितलोचना |
दृष्टिर्विकसितापाङ्गा मदिरा तरुणे मदे || ८२ ||

किञ्चिदाकुञ्चितपुटा किञ्चिल्लुलिततारका |
अनवस्थितसञ्चारा दृष्टिर्मध्यमदे भवेत् || ८३ ||

सनिमेषाऽनिमेषा च किञ्चिद्दर्शिततारका |
अधोभागचरी दृष्टिरधमे तु मदे स्मृता || ८४ ||

इत्येवं लक्षिता ह्येषाः षट्त्रिशद्दृष्टयो मया |
सहजा भावजाश्चासां विनियोगं निबोधत || ८५ ||

रसजास्तु रसेष्वेव स्थायिषु स्थायिदृष्टयः |
शृणुत व्यभिचारिण्यः सञ्चारिषु यथास्थिताः || ८६ ||

प्. १३)

शून्या दृष्टिस्तु चिन्तायामभितप्तापि कीर्तिता |
निर्वेदे चापि मलिना वैवर्ण्ये च विधीयते || ८७ ||

श्रान्ता श्रमार्ते स्वेदे च लज्जायां ललिता तथा |
अपस्मारे तथा व्याधौ ग्लान्यां ग्लाना विधीयते ||

शङ्कायां शङ्किता ज्ञेया विषादार्थे विषादिनी |
निद्रास्वप्नसुखार्थेषु मुकुला दृष्टिरिष्यते || ८९ ||

कुञ्चितासूयितानिष्टदुष्प्रेक्षाक्षिव्यथासु च |
अभितप्ता च निर्वेदे ह्यभिघाताभितापयोः || ९० ||

जिह्मा दृष्टिरसूयायां जडतालस्ययोस्तथा |
धृतौ हर्षे सललिता स्मृतौ तर्के वितर्किता || ९१ ||

आह्लादिष्वर्धमुकुला गन्धस्पर्शसुखादिषु |
विभ्रान्ता दृष्टिरावेगे संभ्रमे विभ्रमे तथा || ९२ ||

विप्लुता चपलोन्माददुःखार्तिमरणादिषु |
आकेकरा दुरालोके विच्छेदप्रेक्षितेषु च || ९३ ||

विबोधगर्वामर्षौग्र्यमतिषु स्याद्विकोशिता |
त्रस्ता त्रास भवेद्दृष्टिर्मदिरा च मदेष्विति || ९४ ||

प्. १४)

षट्त्रिंशद्दृष्टयो ह्येता यथावत्समुदाहृताः |
रसजानां तु दृष्टीनां भावजानां तथैव च || ९५ ||

तारापुटभ्रुवां कर्म गदतो मे निबोधत |
भ्रमणं वलनं पातश्चलनं संप्रवेशनम् || ९६ ||

विवर्तनं समुद्वृत्त निष्क्रामः प्राकृतं तथा |
(एतानि नवकर्माणि ताराकर्म द्विजोत्तमाः || ९७ ||

शृणुध्वं लक्षणं तावत्सांप्रतं प्रीतितः स्फुटम् |)
पुटान्तर्मण्डलावृत्तिस्तारयोर्भ्रमणं स्मृतम् || ९८ ||

वलनं गमनं त्र्यश्रं पातनं स्रस्तता तथा |
चलनं कम्पनं ज्ञेयः प्रएशोऽन्तः प्रवेशनम् || ९९ ||

विवर्तनं कटाक्षस्तु समुद्वृत्तं समुन्नतिः |
निष्क्रामो निर्गमः प्रोक्तः प्राकृतं तु स्वभावजम् ||
अथैषां रसभावेषु विनियोगं निबोधत || १०१ ||

भ्रमणं वलनोद्वृत्ते निष्क्रामो वीररौद्रयोः |
निष्क्रामणं सचलनं कर्तव्यं हि भयानके || १०२ ||

हास्यबीभत्सयोश्चापि प्रवेशनमिहेष्यते |
पातनं करुणे कार्यं निष्क्रामणमथाद्भुते || १०३ ||

प्राकृतं शेषभावेषु शृङ्गारे च विवर्तितम् |

प्. १५)

स्वभावसिद्धमेवैतत्कर्म लोकक्रियाश्रयम् || १०४ ||

एवं रसेषु भावेषु ताराकर्माणि योजयेत् |
अथात्रैव प्रवक्ष्यामि प्रकारान् दर्शनस्य तु || १०५ ||

समं साच्यनुवृत्ते च ह्यालोकितविलोकिते |
प्रलोकितोल्लोकिते चाप्यवलोकितमेव च || १०६ ||

समतारञ्च सौम्यञ्च यद् दृष्टं तत्समं स्मृतम् |
पक्ष्मान्तर्गततारं यत्त्र्यश्रं साचीकृतं तु तत् ||

रूपनिर्वर्णनायुक्तमनुवृत्तमिति स्मृतम् |
सहसा दर्शनं यत्स्यात्तदालोकितमुच्यते || १०८ ||

विलोकितं पृष्टतस्तु पार्श्वाभ्यां तु प्रलोकितम् |
ऊर्ध्वमुल्लोकितं ज्ञेयमवलोकितमप्यध || १०९ ||

इत्येष दर्शनविधिः सर्वभावरसाश्रयः |
तारागतोऽस्यानुगतं पुटकर्म निबोधत || ११० ||

उन्मेषश्च निमेषश्च प्रसृतं कुञ्चितं समम् |
विवर्तितं स स्फुरितं पिहितं सविताडितम् || १११ ||

विश्लेषः पुटयोर्यस्तु स उन्मेषः प्रकीर्तितः |
समागमो निमेषः स्यादायामः प्रसृतं भवेत् ||

प्. १६)

आकुञ्चितं कुञ्चितं स्यात्समं स्वाभाविकं स्मृतम् |
विवर्तितं समुद्वृत्तं स्फुरितं स्पन्दितं तथा || ११३ ||

स्थगितं पिहितं प्रोक्तमाहतं तु वितालितम् |
अथैषां रसभावेषु विनियोगम् निबोधत || ११४ ||

क्रोधे विवर्तितं कार्यं निमेषोन्मेषणैः सह |
विस्मयार्थे च हर्षे च वीरे च प्रसृतं स्मृतम् || ११५ ||

अनिष्टदर्शने गन्धे रसे स्पर्शे च कुञ्चितम् |
शृङ्गारे च समं कार्यमीर्ष्यासु स्फुरितं तथा || ११६ ||

सुप्तमूर्छितवातोष्णधूमवर्षाञ्जनार्तिषु |
नेत्ररोगे च पिहितमभिघाते वितालितम् || ११७ ||

इत्येषु रसभावेषु तारकापुटयोविधिः |
कार्यानुगतमस्यैव भ्रुवोः कर्म निबोधत || ११८ ||

उत्क्षेपः पातनं चैव भ्रुकुटी चतुरं तथा |
कुञ्चितं रेचितं चैव सहजं चेति सप्तधा || ११९ ||

भ्रुवोरुन्नतिरुत्क्षेपः सममेकैकशोऽपि वा |
अनेनैव क्रमेणैव पातनं स्यादधोमुखम् || १२० ||

प्. १७)

भ्रुवोर्मूलसमुत्क्षेपाद्भ्रुकुटी परिकीर्तिता |
चतुरं किञ्चिदुच्छ्वासान्मधुरायतता भ्रुवोः || १२१ ||

एकस्या हि द्वयोर्वापि मृदुभङ्गस्तु कुञ्चितम् |
एकस्या एअ ललितादुत्क्षेपाद्रेचितं भ्रुवः || १२२ ||

सहजातं तु सहजं कर्म स्वाभाविकं स्मृतम् |
अथैषां संप्रवक्ष्यामि रसभावप्रयोजनम् || १२३ ||

कोपे वितर्के हेलायां लीलादौ सहजे तथा |
दर्शने श्रवणे चैव भ्रुवमेकां समुत्क्षिपेत् || १२४ ||

उत्क्षेपो विस्मये हर्षे रोषे चैव द्वयोरपि |
असूयिते जुगुप्सायां हासे घ्राणे च पातनम् || १२५ ||

क्रोधस्थानेषु दीप्तेषु योजयेद्भ्रुकुटीं बुधः |
शृङ्गारे ललिते सौम्ये सुखस्पर्शे प्रबोधने || १२६ ||

एवं विधेषु भावेषु चतुरं तु प्रयोजयेत् |
स्त्रीपुरुषयोअश्च सल्लापे नानावस्थान्तरात्मके || १२७ ||

मोट्टायिते कुट्टमिते तथा च किलिकिञ्चिते |
निकुञ्चितं च कर्तव्यं नृत्ते योज्यं तु रेचितम् ||

प्. १८)

अनाविद्धेषु भावेषु कुर्यात्स्वाभाविकं तथा |
इत्येवं तु भ्रुवोः प्रोक्तं नासाकर्म निबोधत || १२९ ||

नता मन्दा विकृष्टा च सोच्छ्वासाथ विकूणिता |
स्वाभाविका चेति बुधैः षड्विधा नासिका स्मृता ||

नता मुहुःश्लिष्टपुटा मन्दा तु निशृता स्मृता |
विकृष्टा फुल्लितपुटा सोच्च्छासाकृष्टमारुता || १३१ ||

विकूणिता संकुचिता समा स्वाभाविकी स्मृता |
नासिकालक्षणं ह्येतद्विनियोगं निबोधत || १३२ ||

मदोत्कम्पसमायुक्ते नारीणामनुरोधने |
निःश्वासे च नता कार्या नासिका नाट्ययोक्तृभिः ||

निर्वेदौत्सुक्यचिन्तासु मन्दा शोके च योजयेत् |
तीव्रगन्धे विकृष्टां तां रौद्रे वीरे तथैव च || १३४ ||

इष्टघ्राणे तथोच्छ्वासे दीर्घोच्छ्वसां प्रयोजयेत् |
विकूणिता च कर्तव्या जुगुप्सासूयितादिषु || १३५ ||

कार्या शेषे.उ भावेषु तज्ज्ञैः स्वाभाविका तथा |

प्. १९)

क्षामं फुल्लं च घूर्णं च कम्पितं कुञ्चितं समम् ||

षड्विधं गण्डमुद्दिष्टमस्य लक्षणमुच्यते |
क्षामं चावनतं ज्ञेयं फुल्लं विकसितं भवेत् || १३७ ||

विततं घूर्णमात्रोक्तं कम्पितं स्फुरितं भवेत् |
स्यात्कुञ्चितं संकुचितं समं प्राकृतमुच्यते || १३८ ||

गण्डयोर्लक्षणं प्रोक्तं विनियोगं निबोधत |
क्षामं दुःखेषु कर्तव्यं प्रहर्षे फुल्लमेव च || १३९ ||

घूर्णमुत्साहगर्वेषु रोषहर्षेषु कम्पितम् |
कुञ्चितं च सरोमाञ्चं स्पर्शे शीते भये ज्वरे || १४० ||

प्राकृतं शेषभावेषु गण्डकर्म भवेदिति |
विवर्तनं कम्पनं च विसर्गो विनिगूहनम् || १४१ ||

संदष्टकं समुद्गं च षटर्माण्यधरस्य तु |

प्. २०)

विकूणनं विवर्तस्तु वेपनं कम्पनं स्मृतम् || १४२ ||

विनिष्क्रामो विसर्गस्तु प्रवेशो विनिगूहनम् |
संदष्टकं द्विजैर्दष्टं समुद्गः सहजोन्नतिः || १४३ ||

इत्योष्ठलक्षणं प्रोक्तं विनियोगं निबोधत |
असूयावेदनावज्ञाहास्यादिषु विवर्तनम् || १४४ ||

कम्पनं वेदनाशीतभयरोषजवादिषु |
स्त्रीणां विलासे बिव्वोके विसर्गो रञ्जने तथा ||

विनिगूहनमायासे सन्दष्टं क्रोधकर्मसु |
समुद्गस्त्वनुकम्पायां चुम्बने चाभिनन्दने || १४६ ||

इत्योष्ठकर्माण्युक्तानि चिबुकस्य निबोधत |
कुट्टनं खण्डनं छिन्नं चुक्कितं लेहितं समम् || १४७ ||

दष्टञ्च दन्तक्रियया चिबुकं न्त्विह लक्ष्यते |
कुट्टनं दन्तसंघर्षः संफोटः खण्डनं मुहुः || १४८ ||

छिन्नं तु गाढसंश्लेषश्चुक्कितं दूरविच्युतिः |
लेहनं जिह्वया लेहः किञ्चिच्छ्लेष समं भवेत् || १४९ ||

दन्तैर्दष्टेऽधरे दष्टमित्येषां विनियोजनम् |

प्. २१)

भयशीतज्वरक्रोधग्रस्तानां कुट्टनं भवेत् || १५० ||

जपाध्ययनसल्लापभक्ष्ययोगे च खण्डनम् |
छिन्नं व्याधौ भये शीते व्यायामे रुदिते मृते || १५१ ||

जृम्भणे चुक्कितं कार्यं तथा लौल्ये च लेहनम् |
समं स्वभावभावेषु सन्दष्टं क्रोधकर्मसु || १५२ ||

इति दन्तोष्ठजिह्वानां करणे चिबुकक्रिया |
विनिवृत्तं च विधुतं निर्भुग्नं भ्ग्नमेव च || १५३ ||

विवृतञ्च तथोद्वाहि कर्माण्यत्रास्यजानि तु |
व्यावृत्तं विनिवृत्तं स्याद्विधुतं तिर्यगायतम् || १५४ ||

अवाङ्मुखत्वं निर्भुग्नं व्याभुग्नं किञ्चिदायतम् |
विश्लिष्टोष्ठं च विवृतमुद्वाह्याक्षिप्तमेव च || १५५ ||

विनिवृत्तमसूयायामीर्ष्याकोपकृतेषु च |
अवज्ञाविहृतादौ च स्त्रीणां कार्यं प्रयोक्तृभिः || १५६ ||

विधुतं वारणे चैव नैवमित्येवमादिषु |
निर्भुग्नं चापि विज्ञेयं गम्भीरालोकनादिषु || १५७ ||

भुग्नं लज्जान्विते योज्यं यतीनां तु स्वभावतः |
निर्वेदौत्सुक्यचिन्तासु तथा विनयमन्त्रणे || १५८ ||

प्. २२)

विवृतं वापि विज्ञेयं हास्यशोकभयादिषु |
स्त्रीणामुद्वाहि लीलायां गर्वे गच्छत्यनादरे || १५९ ||

एवं नामेति कार्यञ्च कोपवाक्ये विचक्षणैः |
समसाचीकृताद्युर्क्त यच्च दृष्टिविकल्पनम् || १६० ||

तज्ज्ञैस्तदनुसारेण कार्यं तदनुगं मुखम् |
अथातो मुखरागस्तु चतुर्धा संप्रकीर्तितः || १६१ ||

स्वाभाविकः प्रसन्नश्च रक्तः श्यामोऽर्थसंश्रयः |
स्वाभाविकस्तु कर्तव्यः स्वभावाभिनयाश्रयः || १६२ ||

मध्यस्थादिषु भावेषु मुखरागः प्रकीर्तितः |
प्रसन्नस्त्वद्भुते कार्यो हास्यशृङ्गारयोस्तथा || १६३ ||

वीररौद्रमदाद्येषु रक्तः स्यात्करुणे तथा |
भयानके सबीभत्से श्यामं संजायते मुखम् || १६४ ||

एवं भावरसार्थेषु मुखरागं प्रयोजयेत् |
शाखाङ्गोपाङ्गसंयुक्तः कृतोऽप्यभिनयः शुभः || १६५ ||

मुखरागविहीनस्तु नैव शोभान्वितो भवेत् |
शारीराभिनयोऽल्पोऽपि मुखरागसमन्वितः || १६६ ||

द्विगुणां लभते शोभां रात्राविव निशाकरः |
नयनाभिनयोऽपि स्यान्नानाभावरसस्फुटः || १६७ ||

प्. २३)

मुखरागान्वितो यस्मान्नाट्यमत्र प्रतिष्ठितम् |
यथा नेत्रं प्रसर्पेत मुखभ्रूदृष्टिसंयुतम् || १६८ ||

तथा भावरसोपेतं मुखरागं प्रयोजयेत् |
इत्येष मुखरागस्तु प्रोक्तो भावरसाश्रयः || १६९ ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि ग्रीवाकर्माणि वै द्विजाः |
समा नतोन्नता त्र्यश्रा रेचिता कुञ्चिताञ्चिता || १७० ||

वलिता च विवृता च ग्रीवा नवविधार्थतः |
समा स्वाभाविकी ध्यानस्वभावजपकर्मसु || १७१ ||

नता नतास्योऽलङ्कारे बद्धे कण्ठावलम्बने |
उन्नताभ्युन्नतमुखी ग्रीवा चोर्ध्वादिदर्शने || १७२ ||

त्र्यश्रा पार्श्वगता ज्ञेया स्कन्धभारे च दुःखिते |
रेचिता विधुता भ्रान्ता भावे मथननृत्तयोः || १७३ ||

कुञ्चिताऽकुञ्चिता मूर्ध्नि भारिते गलरक्षणे |
अञ्चिताऽपसृतोद्बद्धकेशकर्षोर्ध्वदर्शने || १७४ ||

पार्श्वोन्मुखी स्याद्वलिता ग्रीवाभङ्गे च वीक्षिते |
विवृत्ताबिमुखीभूता स्वस्थानाभिमुखादिषु || १७५ ||

प्. २४)

इत्यादिलोकभावार्था ग्रीवा भेदैरनेकधा |
ग्रीवाकर्माणि सर्वाणि शिरःकर्मानुगानि हि ||

शिरसः कर्मणा कर्म ग्रीवायाः संप्रवर्तते |
इत्येतल्लक्षणं प्रोक्तं शीर्षोपाङ्गसमाश्रयम् || १७७ ||

अङ्गकर्माणि शेषाणि गदतो मे निबोधत |

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे उत्तमाङ्गाभिनयो नामाष्टमोऽध्यायः ||

श्रीः

नाट्यशास्त्रम् 

नवमोऽध्यायः |

एवमेतच्छिरोनेत्रभ्रूनासोष्ठकपोलजम् |
कर्म लक्षणसंयुक्तमुपाङ्गानां मयोदितम् || १ ||

हस्तादीनां प्रवक्ष्यामि कर्म नाट्यप्रयोजकम् |
यथा येनाभिनेयं च गदतो मे निबोधत || २ ||

हस्तोरःपार्श्वजठरकटीजङ्घोरुपादतः |
लक्षणं सम्प्रवक्ष्यामि विनियोगं च तत्त्वतः || ३ ||


अलङ्क्रियन्ते गात्राणि यत्स्पर्शविवशस्थितेः |
स्पर्शतन्मात्रवपुषं संस्तुमः परमेश्वरम् ||

शिष्याणामनुसन्धानवृद्धये प्राक्तनार्थोपसंहारपूर्वकं 
वक्त्रन्तरमासूत्रयन्नाह एवमेतादित्यादि | क्रियत इति कर्म अभिनेयमित्यर्थः | 
हस्तादीनामिति पादान्तानामनेनाध्यायेन लक्षणं वक्ष्यामि | 
विनियुज्यतेऽनेनेति (विनियोगः) तद्यथा - पयोद्रिन्द्रवर्पधारानिरूपण (९-२०) 
मित्यादि तत्र चेतिकर्तव्यता - तद्यथा - प्रविरलचलिताङ्गुलि (९-२१) रित्यादि | तत्त्वत 
इति | अभिनयस्य द्विविधा इतिकर्तव्यता लोकधर्मी नाट्यधर्मी च | आद्या 
द्विविधा - चित्तवृ-


प्. २६)

पताकस्त्रिपताकश्च तथा वै कर्तरीमुखः |
अर्धचन्द्रो ह्यरालश्च शुकतुण्डस्तथैव च || ४ ||

मुष्टिश्च शिखराख्यश्च कपित्थः खटकामुखः |
सूच्यास्यः पद्मकोशः सर्पशिरा मृगशीर्षकः || ५ ||

काङ्गुलकोऽलपद्मश्च चतुरो भ्रमरस्तथा |
हंसास्यो हंसपक्षश्च सन्दंशो मुकुलस्तथा || ६ ||


त्त्यर्पकत्वेनानुभावस्य यथा - गर्वेऽप्यहमिति तज्ज्ञैर्ललाटदेशोच्छ्रित (९-
१९) इति | केवलबाह्यावयवरूपा वा यथा - पद्मकोशस्य कमपि निरूपणे | 
नाट्यधर्म्यपि द्विधा - 
नाट्योपयोगमूलभूतकैशिकीसम्पादनोचितालौकिकशोभाहेतुः यथा - 
आवेष्टितादिचतुर्विधकरणरूपा | काचित्त्वंशेन लोकमुपजीवति यथा - 
वर्णातुरेण हस्तेन तत्र व्यवहितेन लोक उपजीव्यते | लोको ह्यनिर्देश्यताशेषं 
वस्तु निर्दिदिक्षुरीदृशं तादृशमित्थम्भूतमित्यवसरे प्रयुक्तमेव चतुरैः | 
एवं जनान्तिकादौ वाच्यम् | नटसमयमात्ररूपा नाट्यधर्मी 
समयस्याकिञ्चित्करस्य कल्पने प्रयोजनाभावात् |

हस्तानुपदिशति पताक इत्यादिना | तथा चशब्देन त्रिपताकः प्रकारस्तस्यैव 
कर्तरीमुख इति दर्शनात्तन्निष्पत्तये 
संहिताकार्यदृष्टादध्ययनपरशब्दगतध्यानं 
शब्दवद्धस्तान्तरत्वेऽपि दृश्यमानेन तद्बुद्धिं विधेयेन दर्शयति | 
एवमन्येऽपि त्रिपताका(दयो) व्याख्येयाः | क्वचित्तु 
हस्तसदृशहरतान्तरस्वीकाराय हंसपक्षश्च सन्दंश इति 
सन्दंशशब्दान्तरं चकारेण 
अङ्गुष्ठमध्यमाग्रनिष्पीडिताग्रमर्मतर्जनीलक्षणोऽपि 
शून्यभास्वरविद्युदाद्यभिनयविषये नृत्ताचार्यप्रवाहसिद्धः 
कोहललिखितोऽपि हस्तः सङ्गतो भवतीति हस्तान्तराण्युत्प्रेक्ष्याणि | ते 
त्वसंयुता अपि भवन्ति | संयुतकरणं कार्य इति वक्ष्यते यतः 


प्. २७)

ऊर्णनाभस्ताम्रचूडश्चतुर्विंशतिरीरिताः |
असंयुताः संयुतांश्च गदतो मे निबोधत || ७ ||

अञ्जलिश्च कपोतश्च कर्कटः स्वस्तिकस्तथा |
खटकावर्धमानश्च ह्यत्सङ्गो निषधस्तथा || ८ ||

दोलः पुष्पपुटश्चैव तथा मकर एव च |
गजदन्तोऽवहित्थश्च वर्धमानस्तथैव च || ९ ||

एते तु संयुता हस्ता मया प्रोक्तास्त्रयोदश |
नृत्तहस्तानतश्चोर्ध्वं गदतो मे निबोधत || १० ||


यत्नाप्येतन्नास्ति तत्रापि प्रयोगयुक्त्या हस्तद्वयप्रयोगो भवत्येव यथा 
परेण हारे नियमाने भयात्पताकाद्वयस्यासादिक्षेत्रे पराङ्मुखस्य 
प्रयोगः | एवं प्रतापनादावपि | एवमन्यत्नोत्प्रक्षणीयम् | किञ्च 
पताकादीनामपि द्विशौ युगपत् प्रयोगे युतत्वमभिनेयविशेषे | तद्यथा 
कपित्थस्याधस्तादधस्तलः पताकः छेदाभिनये कुणिच्छ अह 
अस्तमच्छरजहिसीसहिच्छजत्तंति (?) | चित्राभिनये चैतत् | एते तु संयुता एव | 
नत्वेत एव पताकादीनामपि प्रयोगे क्वचित्संयुतत्वात् | एते च त्रयोदश 
संयुतताव्यतिरेकेण न स्वार्थस्य गमकाः | एतेषां त्वभिनयहस्तानां 
छिद्रच्छादनेनैकवर्तनानुप्रवेशादलातचक्रप्रतिमतां दर्शयितुं 
मसृणोद्धतवर्तनात्मकतया चैकवाक्यार्थविश्रान्ततां र्पथयितुं 
नृत्तस्य च वस्तुभूतत्वेनोक्तस्य स्वरूपमभिधातुं नृत्यन्त्यौ चेट्याविति 
नृत्तादिविषये च सूचाङ्कुरादावुपयोगमपि तु दर्शयितुं नृत्तशब्देन 
विशेष्यं निर्दिशति नृत्तहस्ता नित्यादिना | संयुतासंयुतरूपोपजीविन एत 
इत्येकाकिनोऽपि प्रयुज्यन्ते (नाशंसन्त इति अन्येऽपि न न शंसन्ति दर्शयन्ति) 
नन्विदं 


प्. २८)

चतरश्रौ ततोद्वृत्तौ तथा तलमुखौ स्मृतौ |
स्वस्तिकौ विप्रकीर्णौ चाप्यरालखटकामुखौ || ११ ||

आविद्धवक्रौ सूच्याख्यौ रेइच्तावर्धरेचितौ |
उत्तानवञ्चितौ चैव पल्लवौ च तथा करौ || १२ ||

नितम्बावपि विज्ञेयौ केशबन्धौ तथैव च |
लताख्यौ च तथा प्रोक्तौ करिहस्तौ तथैव च || १३ ||

पक्षवञ्चितकौ चैव पक्षप्रद्योतकौ तथा |
ज्ञेयौ गरुडपक्षौ च दण्डपक्षावतः परम् || १४ ||

ऊर्ध्वमण्डलिनौ चैव पार्श्वमण्डलिनौ तथा |
उरोममण्डलिनौ चैव उरःपार्श्वार्धमण्डलौ || १५ ||

मुष्टिकस्वस्तिकौ चापि नलिनीपद्मकोशकौ |
अलपल्लवोल्बणौ च ललितौ वलितौ तथा || १६ ||

चतुष्षष्टिकरा ह्येते नामतोऽभिहिता मया |
यथालक्षणमेतेषां कर्माणि च निबोधत || १७ ||


यथा लक्षणं यथा च कर्मण्यभिधेयतेति तथा निबोधतेति सम्बन्धः | 
अथ यथोद्देशं पताकादीनां लक्षणमाह प्रसारिताः समा इति | समा इति 
प्रकृतिस्था इत्यर्थः | प्रसारिताग्रा वा इति पाठः | प्रसारिताः प्रधाना 
इत्यर्थः | सहिता अविरलाः | कुञ्चितत्वं पादस्य वक्ष्यते 
तल्लक्षणोपजीवनेनाङ्गुष्ठसन्निवेशः कार्य इत्यर्थः | 
पताकाकारत्वात्पताकः | अत एव पताका-

प्. २९)

प्रसारिताः समाः सर्वाः यस्याङ्गुल्यो भवन्ति हि |
कुञ्चितश्च तथाङ्गुष्ठः स पताक इति स्मृतः || १८ ||

एष प्रहारपाते प्रतापने नोदने प्रहर्षे च |
गर्वेऽप्यहमिति तज्ज्ञैर्ललाटदेशोत्थितः कार्यः || १९ ||

एषोऽग्निवर्षधारानिरूपणे पुष्पवृष्टिपतने च |
संयुतकरणः कार्यः प्रविरलचलिताङ्गुलिर्हस्तः || २० ||

स्वस्तिकविच्युतिकरणात्पल्वलपुष्पोपहारशष्पाणि |


प्यनेनैवाभिनेया | एवमन्येष्वपि हस्तेषु नामनिर्वचनानुसारेण विनियोगः 
प्रदर्शनीयः | प्रविरलचलिताङ्गुलित्वादियोगेऽपि एकदेशविकारे 
तत्त्वप्रत्यभिज्ञानात्पूर्वापरकोट्योश्च 
मूलसन्निवेशाश्रयणात्पताकात्वमेव | एतमन्यत्रापि | प्रहारस्य पातने 
कर्तव्ये परेण च क्रियमाणे | प्रतापने शीतशमनायाग्निस्पर्शग्रहणे 
राज्ञां च प्रतापे | शत्रुहृदयम्लान निमित्तभूतप्रसिद्धिविशेषात्मानि 
तथा प्रकृष्टे चोद्धतादपि तथोपहरणाय हस्तच्छत्रनिरुद्धचन्द्रमहस 
(विद्धसा-) इत्यादौ | तथा अन्यस्य प्रेरणे अन्येन वा प्रेरणे तद्वारणाय | एषु 
च यथालोकप्रसिद्धिः यथा नाट्याचार्यप्रवाहश्च 
ऊर्ध्वपार्श्वगाधोमुखसमुखपराङ्मुखोत्तानत्रयश्रचञ्चलाचञ्चलत्
वादिविभाग उत्प्रेक्षणीयः | प्रहारे हृदयलग्नतल ईषत्कम्पमानः प्रहर्षे 
च रोमाञ्चसम्मुख उद्गतः | अपिशब्दार्थसहितो (अहं) यथा अस्मदर्थो 
भवति अहमपि ममापि मयापि मययपीत्यादौ गर्वगर्भे प्रयोगे 
पार्श्वान्तरात्स्वपार्श्वभागच्छंल्ललाटाभिमुख ऊर्ध्वः कर्तव्यः | एष इति 
एतस्मिन्नर्थेऽभिनेता स्या(दिति चे)द्विभक्तिरतन्त्रा एतदर्थनिरूपण इत्यर्थः | 
अग्नेः धारा जालाः 
पुष्पवृष्टिग्रहणमप्रसिद्धपांसुरक्तादिवृष्ट्यन्तरोपलक्षणम् | 
संयुतकरण इति हस्तद्वयमीदृशं कर्तव्यमित्यर्थः | 
संयुतासंयुतसम्बन्धा लोकोचिता 


प्. ३०)

विरचितमुर्वीसंस्थं यद्द्रव्यं तच्च निर्देश्यम् || २१ ||

स्वस्तिकविच्युतिकरणात्पुनरेवाधोमुखेन कर्तव्यम् |
संवृतविवृतं पाल्यं छन्नं निबिडं च गोप्यं च || २२ ||

अस्यैव चाङ्गुलीभिस्त्वधोमुख प्रस्थितोत्थितचलाभिः |
वायूर्मिवेगवेलाक्षोभश्चौघश्च कर्तव्यः || २३ ||


चलनलक्षणा क्रिया यस्य तेनाग्निज्वालामूर्ध्वगमनं जलधारासु 
अधोगमनमङ्गुलीनामूर्ध्वमुखहस्तस्य पुष्पवृष्टौ शिरोदेशे 
अधोमुखस्य स्थितस्य क्रमाच्चलाङ्गुलेरधोगमनमिति सङ्गृहीतम् | 
तेनैकाकिनोऽपि यत्प्रयोगदर्शनं तदवरुद्धम् | अ(प्र?)विरलास्सत्यश्चलिताः 
अ(प्र?)विरलं कृत्वा चलिता अङ्गुल्यो यत्नेति समासः संयुतहस्तलक्षणात् 
स्वस्तिकमुपजीव्यं नृत्तहस्तलक्षणाद्वा | तेन सम्मुखौ पताकौ 
मणिबन्धभुवि न्यस्तौ कृत्वा बाहुपरिभ्रमणयुक्त्या स्वपार्श्वसमं 
विच्युतिः तत्क्रियायाः पल्वलं स्वल्पोदकं सरः पुष्पप्रकरण् हृद्यं च 
तृणं यच्च भूमौ पिच्छिलं वलितण्डुलवैचित्र्यन्यायेन स्थापितं 
तदभिनयेदिति लोकांशोपजीविनी नाट्यधर्मी | पुनरेवेति वचनात् 
स्वस्तिकस्तद्विच्युतिः चिव्युतिपूर्वकः स्वस्तिक इति क्रमः | तत्रा(धो)मुखेन 
स्वस्तिकेन तद्विच्युत्या च संवृतविवृतमर्धं संवृतमर्धं च विवृतम् | 
यथा - घट्योद्घाटकवाटघट्टितजवेन इति | पाल्यं पतमानाद्रक्षणीयं 
विच्युतिपूर्वकं शीघ्रं स्वस्तिककरणात् छन्नं निबिडं स्पष्टं तथैव 
गोप्यं अन्यो मा द्राक्षीदिति तज्जातं करणं स्वस्तिककरणात् | चकारेण 
अपाल्ये अप्रच्छन्ने अनतिनिबिडे अगोप्ये चाभिनयः | स च स्वस्तिकविच्युतिरूप इति 
दर्शयति | रेचयति स्वसन्निवेशाद्यापयति स्वक्षेत्राद्वा या क्रिया 
तद्रेचकक्रणम् | तथा यथायोगं तत्र परस्योत्साहनं प्रेरणं 
उत्साहजननं सत्पुरुषाभिनयनं च विरलाङ्गुलिक्षेपेणालपल्लवाकारवत् 
प्रधानं 


प्. ३१)

उत्साहनं बहुतथा महाजनप्रांशुपुष्करप्रहतम् |
पक्षोत्क्षेपाभिनयं रेचककरणेन कुर्वीत || २४ ||

परिघृष्टतलस्थेन तु धौतं मृदितं प्रमृष्टपिष्टे च |
पुनरेव शैलधारणमुद्घाटनमेव चाभिनयेत् || २५ ||

(दशाख्याश्च शताख्याश्च सहस्राख्यास्तथैव च |
पताकाभ्यां तु हस्ताभ्यामभिनेयः प्रयोक्तृभिः ||) || २६ ||

एवमेष प्रयोक्तव्यः स्त्रीपुंसाभिनये करः |


वस्तु अक्रमकरणेन निजपार्श्वगमनेन पार्श्वान्तरात् | 
प्रांशून्नतमूर्ध्वगतात् पुष्करप्रहणने अधः पातनं पक्षं 
पतत्रिणां मुहुरूर्ध्वं कटिक्षेत्र उत्साहनवत् उत्क्षेपं 
कृतमथोर्ध्वगमनेन | अभिनयशब्दवत्पाल्यं च | (अभिनयशब्दस्य 
वैचि)त्र्यं पश्यन्तः उपाध्याया व्याचक्षते - अभिशब्देनाभिमुख्यं 
नशब्देन निषेधो यशब्देन यदर्थो लक्ष्यते तेन 
स्वपार्श्वोन्मुखदेशागमनेनाभिमुख्यमभिमुखत्वं पार्श्वक्षेत्रे तु 
रेचनपूर्वमधोमुखोत्तानपरिवर्तनेन च यच्छब्दार्थमभिनयेदिति | 
परिशब्दः शैघ्र्यात्पार्श्वतोऽर्थे उभयतो वाऽतो समन्तादर्थे च तेन 
परिघृष्टं यत्तलं तत् द्वितीयपताकहस्तेन पताकाकारेण क्षालनं 
मर्दनं मार्जनं पेषणं तद्विशिष्टमपि द्रव्यमभिनयेत् | यथाक्रमं 
च परिशब्दार्थे योज्यः पुनश्शब्दः | 
पर्वतोद्धारणशैलशिलादेश्चोद्घा(त्पा?)टनम् | 
चकाराद्वरदानमभयदानमित्येवमाद्याभिनयेत् | 
परिघृष्टेतीतिकर्तव्यतां प्रसक्तां वारयितुमेवकारः एनतुपुणापरि अञ्चि 
इतिं कोणें जिजि आलिह (?) इत्यादौ यथा पुनरेवशब्दार्थे 
द्योतकस्तथाङ्गिकेऽपि पताकादिस्तथा व्यवहारदर्शनात् | न चैतावानेवास्य 
विषय इति दर्शयितुमाह एवमनेन प्रकारेण स्वबुद्ध्या तां 
तामितिकर्तव्यतामुत्प्रेक्ष्य प्रयोक्तव्यः | स्त्रीपुंसयोरुभयोरपि 
अभिनेत्रोरभिनेययोर्वा | अन्ये तु नपुंसक-


प्. ३२)

अतःपरं प्रवक्ष्यामि त्रिपताकस्य लक्षणम् || २७ ||

पताके तु यदा वर्कानामिका त्वङ्गुलिर्भवेत् |
त्रिपताकः स विज्ञेयः कर्म चास्य निबोधत || २८ ||

आवाहनमवतरणं विसर्जनं वारणं प्रवेशश्च |
उन्नामनं प्रणामो निदर्शनं विविधवचनं च || २९ ||

मङ्गल्यद्रव्याणां स्पर्शः शिरसोऽथ सन्निवेशश्च |
उष्णीष मकुटधारणनासाख्यश्रोत्रसंवरणम् || ३० ||


लिङ्गस्य स्त्रीपुंसाभ्यामेव स्वीकारात् समस्ते शब्दार्थेऽभिनेतव्ये 
विशिष्टेतिकर्तव्यतायुक्तस्यार्थस्य प्रयोग इत्याहुः |

अथ त्रिपताकमाह पताकेत्वित्यादि | अनामिका वक्रा कनीयसी 
(तर्जनीमध्यमानां) तिसृणां पताकवदवयवस्थानात् त्रिपताकः 
त्रित्वस्याभिनेयाद्वा | कर्मेत्यभिनेयम् | (आवाहनं) 
पराङ्मुखीनतर्जनीमध्यमाकुञ्चनात् आर्ये इतस्तावदित्यादौ | 
अवतरणमुत्तरेण पार्श्वान्तरं गच्छता अवतरत्वायुष्मानित्यादौ 
रथादेः | विसर्जनमनादरकृतमधस्तलकृतेन बहिरङ्गुलिद्वयक्षेपात् | 
वारणं मा कार्पी रिति प्राङ्मुखेनाङ्गुलिद्वयचलनात् | प्रवेशनं 
पार्श्वतलेनाग्रगमनात् यावत्प्रविशामीति | यथोन्नामनं चिबुकादौ 
लालनेनोत्तानेनाङ्गुलिद्वयेन | प्रणमनं शिरोगतेन पार्श्वगतेन 
प्रणयनं समर्पणम् | 
प्र(नि?)दर्शनमुपमानोपमेयभावमीषद्विरलेनाङ्गुलिद्वयेन | विविधं 
विचित्रमिदं वा स्यादिदं वेत्यादि अङ्गुलियुगनामोन्नामात् | वचनं 
भाषणं मुखक्षेत्रे उत्तानस्याग्रगमनात् | मङ्गल्यद्रव्याणां 
पूर्णकुम्भादीनामधोमुखेनाङ्गुलिद्वयेन | स्पर्शः द्रव्यादीनां 
शिरसः स्पर्शः निवेशनं निवेशः सम्बन्धोऽनामिकया शिरसो वा 
सन्निवेशनं तत्क्षेत्रे सम्मुखमण्डलगतेनोष्णीपधारणं 
शिरस्यधोमुखेन भ्रमता मकुटधारणं तूर्ध्वक्षेत्रे | (संवरणं) 
अनिष्टे गन्धे वचने च शब्देऽपि नासादौ अङ्गुली-


प्. ३३)

अस्यैव चाङ्गुलीभ्यामधोमुखप्रस्थितोत्थितचलाभ्याम् |
लघुखगपतनस्रोतोभुजगभ्रमरादिकान्कुर्यात् || ३१ ||

अश्रुप्रमार्जनं तिलकविरचनं रोचनालभनकं च |
त्रिपताकानामिकयोः स्पर्शनमलकस्य कर्तव्यम् ||

स्वस्तिकौ त्रिपताकौ तु गुरूणां पादवन्दने |
परस्पराग्रसंश्लिष्टौ कार्यावुद्वाहदर्शने || ३३ ||

विच्युतौ चलितावस्थौ कर्तव्यौ नृपदर्शने |
तिर्यक्स्वस्तिकसंबद्धौ ख्यातां तौ ग्रहदर्शने || ३४ ||


द्वयेनाच्छादनम् | अस्यैव चेति | अतश्च मुकुटादिदर्शनेन तद्धेतोः 
राजादेरप्यभिनयः तेन येन हस्तेनाभिनेयं यत्नाव्यभिचारित्वेन बहुशो 
निर्दिष्टं तदनिर्दिष्टमपि तेनैवाभिनेयम् | यथा मुकुटधारणाभिनयेन 
राजांशः रेचित पताकयोगेन गर्वितः | अङ्गुल्यौ ये नित्यश्लिष्टे इत्येवकारः 
तेन च त्रिपताकन्यस्त इत्यस्य ग्रहणात् | चकारेणान्वाचयकृतमङ्गुल्यन्तरस्य 
अधोमुखादिरूपत्वमनुजानाति | अधोमुखे च द्वे प्रस्थानोत्थानयः चले चेति 
समासः | लघून्पक्षिणश्चटकादीन् कटीक्षेत्रे लघुचालं | लघु च स्रोतः 
क्रमेणोर्ध्वमधस्तिर्यग्गत्या लघुसर्पानग्रगत्याभिनयेत् | 
भ्रमरमक्षिकादीनां पुनरुपपादनं पक्षित्वेनाप्रसिद्धेः तेन 
कटीक्षेत्रत्यागेन यथेष्टमेषां क्षेतमित्युक्तं भवति | 
अश्रुणस्तत्प्रमार्जनस्य चानामिकया स्वक्षेत्रगतयाधो गच्छन्त्याभिनयः | 
तिलकस्याभिनयो रोचनाचन्दनादिना तद्विरचनस्य च | एतेन 
क्रियाफलयोस्तुल्याभिनयोऽन्यत्रापीति सूचयति | तेन पतनवत्पतितोऽपि 
कर्तरीमुख इत्याद्यूह्यम् | रोचनाचन्दनस्य मङ्गल्यतिलकादिना 
स्वीकारादिकं व्याचक्षते | रोचनया अरुणरुचिर्लक्ष्यते 
तत्रानामिकाद्वयसङ्घट्टेनाभिनयः | यथा -


प्. ३४)

तपस्विदर्शने कार्यावूर्ध्वौ चापि पराङ्मुखौ |
परस्पराभिमुखौ च कर्तव्यौ द्वारदर्शने || ३५ ||

उत्तानाधोमुखौ कार्यावग्रे वक्त्रस्य संस्थितौ |
बडबानलसङ्ग्रामे मकराणां च दर्शने || ३६ ||

अभिनेयास्त्वनेनैव वानरप्लवनोर्मयः |
पवनश्च स्त्रियश्चैव नाट्ये नाट्यविचक्षणैः || ३७ ||

संमुखप्रसृताङ्गुष्ठः कार्यो बालेन्दुदर्शने |
पराङ्मुखस्तु कर्तव्यो याने नृणां प्रयोक्तृभिः ||) || ३८ ||

त्रिपताके यदा हस्ते भवेत्पृष्ठावलोकिनी |
तर्जनी मध्यमायाश्च तदासौ कर्तरीमुखः || ३९ ||

पथि चरणरचनरञ्जनरङ्गण करणान्यधोमुखेनैव |


को-उद्दलणाहं तथा तथा च केन समाणिवश्शक्रः |
सुकरं भर्जसुखं च दुःखं च || (?)

आलम्भनं शरीरस्पर्शनं द्रोहिकाचमनम् तस्मात् संज्ञायामपि कन् | 
संज्ञैवेयमिति लभेरत्नासंभवात् नञ्समासः स्वल्पत्पंच 
अत्रानिगौरवातिस्नेहादिना तथानामिकयैव स्पर्शनात् गामी अवा उच्चं 
अमीह-उतोर-उ (?) इति | स्पर्शनमलकस्य रचनार्थं स्थानान्तरनयनं यथा 
रत्नावल्यागुदयनेन सुसङ्गताया | अलिकस्य ललाटस्य 
दर्शनमलकभञ्जनेनोत्तालालकभञ्जनानीत्यादावित्यन्ये |

कर्तरीमुखं लक्षयति त्रिपताक इति चकारेण परो नीयते | अवोलिकिनीति 
असंश्लिष्ट इति यावत् | कर्तर्या ईदृशमेव रूपं साध्यते तथाभिनीयते | 
पथीति पृथक्पदं इत-इत इत्यादौ मार्गप्रदर्शने तेनात्राधोमुखेनेति 
संबध्यते | चरणस्य रचनं कस्तूरिकादिना पत्रभङ्गादिक्रिया 
रज्जनमलक्तकेन | रज्यत्यस्मिन् हृदयमिति रङ्गः कुङ्कुमादिकृतश्चतुष्कोष्ठे 
भऽऽगस्तिलकादिः तं करोति रङ्गयति |


प्. ३५)

ऊर्ध्वमुखेन तु कुर्याद्दष्टं शृङ्गंच लेखं च || ४० ||

पतनमरणव्यतिक्रमपरिवृत्तवितर्कितं तथा न्यस्तम् |
भिन्नवलितेन कुर्यात्कर्तर्यास्याङ्गुलिमुखेन || ४१ ||

संयुतकरणो वा स्यादसंयुतो वा प्रयुज्यते तज्ज्ञैः |
रुरुचमरमहिषसुरगजवृषगोपुरशैलशिखरेषु ||) || ४२ ||

यस्याङ्गुल्यस्तु विनताः सहाङ्गुष्ठेन चापवत् |
सोऽर्धचन्द्र इति ख्यातः करः कर्माक्य वक्ष्यते || ४३ ||


एवकारेण तर्जनीमुखलक्षणमुखस्याधोगमनानन्तरमेव 
पृष्ठावलोकित्वं पुनरधोगमनं पुनः पृष्ठावलोकनमिति चलनमाह | 
दष्टमिति दंशनं तत्तुल्यं च कर्तनादि नासिकाक्षेत्रात् कर्णान्तं 
गच्छता शृङ्गं स्वङ्गक्षेत्रे हस्तद्वयेन लेखं पत्रकाविष्टस्य वाचनम् | 
व्यतिक्रमोऽपराधः | परिवृत्तं पराङ्ग्मुखीभूतं विपर्यस्तं च | 
वितर्कितमूहनम् | न्यस्तं निक्षेपणम् | भेदनं वैपरीत्यं 
मध्ययोस्तर्जनीपृष्ठगत्वं चलनं पुनः स्वरूपाप्तिस्तयोः समाहारे 
द्वन्द्वः | एतेन यथा योगं सङ्घातविगृहीतविपर्यस्तप्रयोगो 
द्विस्त्रिश्चेत्याद्यूह्यम् | कर्तर्यास्यस्य कर्तरीमुखस्य यदङ्गुलीरूपं 
मुखं प्रधानं तेन भेदनवलनसहितेनेति सङ्गतिः |

अर्धचन्द्रमाह सहाङ्गुष्ठेनेति | अङ्गुष्ठोऽपि विनतः चापवदिति 
श्लिष्टाहस्वतं निषेधति | ख्यात इति नाम्नैव लब्धरूपः | 
वालतरवश्चोर्ध्व गच्छता उपर्युत्ता-


प्. ३६)

एतेन बालतरवः शशिलेखा कम्बुकलशवलयानि |
निर्घाटनमायस्तं मध्यौपम्यं च पीनं च || ४४ ||

रशनाजधनकटीनामाननतलपत्रकुण्डलादीनाम् |
कर्तव्यो नारीणामभिनययोगोऽर्धचन्द्रेण || ४५ ||

आद्या धनुर्नता कार्या कुञ्चितोऽङ्गुष्ठकस्तथा |
शेषा भिन्नोर्ध्ववलिता ह्यरालेऽङ्गुलयः करे || ४६ ||

एतेन सत्त्वशौन्डीर्यवीर्यकान्ति धृतिदिव्य गाम्भीर्यम् |


नेन अर्धेन्दुरित्यन्वर्थवलाल्लब्धम् | तेन शशिलेखेत्यनेन 
लेखामात्रमभिनेयं विश्लिष्टतर्जनीकेनेत्युक्तं भवति | कम्बुरिति श *? 
एवानेनाभिनेयः तद्ग्रहणं तु कर्कटे वक्ष्यते | प्रकोष्ठान्तरसंमुखेन 
वलयः | निर्घाटनं बलान्निष्कासन मिति | तस्यायस्समटवीघोपणमित्यसत् 
आयस्तं खेदं पराङ्मुखेन गण्डभ्रूविभ्रमात्तमभिनयेत् | मध्ये 
उदरादौ उपमीयत इत्युपमा ततः ष्यञ् तेनायमर्थो मध्यस्य 
तदुपादीयमानत्वं कार्श्यं तदभिनयेत् | पीनं च पीवरं 
अर्धान्मध्यमेव | चकारादर्धचन्द्रद्वयेनाभिनयेत् | अन्ये तु पानं 
चपकादि व्याचक्षते पानमिति पठन्तः | जघनो नितम्बस्याग्रभागः 
पार्श्वभागश्च कटी | आननतले च पत्राणि भङ्गाः | 
तलपत्रमाभरणविशेषः | पत्रं दन्तपत्रं नलिनीदलं वा | 
आदिशब्दान्मृणालादि | एतच्च तत्तत्क्षेत्रगेन यथायोगं पार्श्वद्वययोगं 
पार्श्वद्वयान्तावधोवर्तितलेनैकैकेनान्यसहितेन वाभिनयेत् |

अरालमाह आद्या धन्रुनतेति | आद्यस्तर्जनी मध्यमादयः कनिष्ठान्ताः 
पूर्वस्याः पृष्ठेध्वदूरे तिष्ठन्तीति | अयं हस्तस्त्वरालः कुटिलत्वात् | 
अरालपक्ष्मण इत्यादौ वक्रार्थेऽरालशब्दः | सत्त्वं स्थैर्यम् शौण्डीर्यं 
गर्वः वीर्यमुत्साहः कान्तिश्शोभा दिव्यं गगनस्थं गाभीर्यं -


प्. ३७)

आशीर्वादाश्च तथा भावा हितसंज्ञकाः कार्याः || ४७ ||

एतेन पुनः स्त्रीणां केशानां सङ्ग्रहस्तथोत्कर्षः |
सर्वाङ्गिकं तथैव च निर्वर्णनमात्मनः कार्यम् || ४८ ||

कौतुकविवाहयोगः प्रदक्षिणेनैव सम्प्रयोगं च |
अङ्गुल्यग्रस्वस्तिकयोगान्परिमण्डलेनैव || ४९ ||

प्रादक्षिण्यं परिमण्डलं च कुर्यान्महाजनं चैव |
यच्च महीलतरचितं द्रव्यं तच्चाभिनेयं स्यात् || ५० ||


यस्य प्रभावादाकाराः क्रोधहर्षभयादिषु |
भावेषु नोपलक्ष्यन्ते गाम्भीर्यमिति तत्स्मृतम् (२२-३६)

आशीर्वादाः स्वस्ति भद्रं पुण्याहमित्यादयः | हितसंज्ञकाः 
सुखभावाः | तत्र हृदि पार्श्वेऽग्रतः स्थैर्येण चलत्वेन भ्रमणागमनं 
यथायोगं प्रयोगः | एतावत्यंशेऽप्यभिनेयमरालेन | सऽऽग्रहो बन्धनं 
केशानाम | उत्कर्षो विकीर्णतापादनं | पुनर्ग्रहणाद्द्विस्त्रिरन्तरालस्य 
गमनभ्रमणादि लभ्यते | तथैव चेति यथा सर्वाङ्गनिर्वर्णनं भवति 
तथा कार्यमिति | तेन द्वितीयपार्श्वात्स्वपार्श्वगमनं लभ्यते | कौतुकं 
विवाहात्पूर्वभावी वधूवरयोराचारः अन्तर्विवाहः प्रसिद्धः | 
विवाहोऽग्नौ साक्षिणि | अङ्गुल्यग्राणां हस्तद्वयगतानां स्वस्तिकाकारेण 
यद्योजनं तेनोपलक्षितेन परिमण्डलं प्रदक्षिणदिक्कमेव भ्राम्यता 
कौतुकविवाहयोगोऽभिनेयः | च शब्दस्तुशब्दस्यार्थे | एवकारो भिन्नक्रमः | 
सम्प्रयोगः संश्लेषमात्रस्तु अङ्गुल्यग्रस्वस्तिकयोगादेव केवलात् | 
देवताविषयं प्रदक्षिण-


प्. ३८)

आह्वानं च निवारणनिर्माणे चाप्यनेकवचः |
स्वेदस्य चापनयने गन्धाघ्राणे शुभः शुभे चैष || ५१ ||

त्रपताकहस्तजानि तु पूर्वं यान्यभिहितानि कर्माणि |
तानि त्वरालयोगात्स्त्रीभिः सम्यक्प्रयोज्यानि || ५२ ||

अरालस्य यदा वक्रानामिका त्वङ्गुलिर्भवेत् |
शुकतुण्डस्तु स करः कर्म चास्य निबोधत || ५३ ||


क्रमं परिमण्डलं वर्तुलं महाजनं जनसमूहं | विरचितं 
पुष्पप्रकरादि | एतेनैव परिमण्डलेन पार्श्वान्तरात्स्वपार्श्वं 
गच्छताभिनयेत् | आह्वाने पतदङ्गुलि निवारणे वहिःक्षिप्ताङ्गुलि | निर्माणं 
अपूर्व उदयह् उदितो भ-अवं मि अलंछक इत्यादौ निश्शेषेण वा मानं 
परिच्छेदो वर्तनं वा यथा जलणिहि-अलंवेमा (?) इति | निर्दानं 
तृणाद्युत्पाटनमित्यन्ये | अभूता सृष्टिर्वीप्सा निर्दानमित्यन्ये | अनेकं 
पृथग्भूतं संवन्धाभावरूपं यत्रोच्यते तत्र वहिः पुनः 
क्षिप्ताङ्गुलेः प्रयोगः | यथा कहिं ह कहिं ह इत्यादौ | गन्धस्य 
सुरभित्वादाघ्राणं | शुभः शुभे चैष इति पाठः | एष हस्त इत्यर्थः | 
चैवेत्यन्ये पठन्ति अध्याहारं कल्पयन्तः एवकारेण तत्क्षेत्रगत्वं 
हस्तस्येत्याहुः | त्रिपताकस्य यान्यावाहनमवतरणमित्यादीन्यभिनेयानि 
तान्यरालस्य यत्प्रयोगाङ्गयुक्त्या सम्पत्तिर्भवति तत्तेनापि प्रयोज्यानि स्त्रीभिः 
| न तु तासां त्रिपताको निषिध्यते पुंसस्त्रिपताकस्थानेऽरालो निषिध्यते |

शुकतुण्डमाहारालस्येति | तुः पूर्वस्माद्विशेषमाह | द्वितीयोऽपिशब्दार्थे 
तर्जन्या अपि वक्रिमाणमनुजानाति तदाकारत्वात् | शुकतुण्ड इति शब्देन 


प्. ३९)

एतेन त्वभिनेयं नाहं न त्वं न कृत्यमिति चार्थे |
आवाहने विसर्गे धिगिति वचने च सावज्ञम् || ५४ ||

अङ्गुल्यो यस्य हस्तस्य तलमध्येऽग्रसंस्थिताः |
तासामुपरि चाङ्गुष्ठः स मुष्टिरिति संज्ञितः || ५५ ||

एष प्रहारे व्यायामे निर्गमे पीडने तथा |
संवाहनेऽसियष्टीनां दण्डकुन्तग्रहे तथा || ५६ ||


प्रत्येकमेक एव ह्ययं वाक्यार्थः | नाहं न त्वं न कृत्यमिति न च 
सर्वथा निषेधे अयमभिनयः अपि तु अर्थे अर्थनायां 
सत्यामीर्ष्याप्रणयकलहादाविति यावत् अर्थनमर्थः एरच् (पा ३-३-५६) | 
सावज्ञं यदाह्वानं विसर्गश्च पञ्चभिरङ्गुलिक्षेपात्स्पृश्य 
इतिकर्तव्यता सकृत् द्विस्त्रिर्वा प्रयोगयुक्त्या | धिगित्यनेन 
निन्दार्थेनानुपादेयं लक्ष्यते किन्तेन वालवधपातकदूषितेन 
इत्यादावयम् भिनय इत्यर्थः |

मुष्टिमाह अङ्गुल्यो यस्येति | तलमध्य इति अङ्गुष्ठमूलाशङ्कां शमयति | 
अग्रे सम्यक्स्थिता इति अग्रगोपनविरलत्वं च परिहरति | उपरीति 
मध्यमाङ्गुलिदेशं सम्पीडयन्नित्यर्थः | संज्ञितः लोके ह्यत्रेव 
मुष्टिशब्दः प्रसिद्ध इत्यर्थः | व्यायाम इति युद्धे प्रतिमल्लप्रकोष्ठग्रहणे 
खड्गयुद्धे च | सकल (असि?) ग्रहणात् छुरिकायुद्धदण्डधारण इत्यादि 
योज्यम् | निर्गमस्यार्द्रकसुरसादेः | पीडने स्तनपीडने महिष्यादिदोहने | 
संवाहने मृत्पीडने | असियष्टीनाम् तथेति संवाहने वारणे मार्जने |


प्. ४०)

अस्यैव च यदा मुष्टेरूर्ध्वोऽङ्गुष्ठः प्रयुज्यते |
हस्तः स शिखरो नाम तदा ज्ञेयः प्रयोक्तृभिः || ५७ ||

रश्मिकुशाङ्कुशधनुषां तोमरशक्तिप्रमोक्षणे चैव |
अधरोष्ठपादरञ्जनमलकस्योत्क्षेपणे चैव || ५८ ||

अस्यैव शिखराख्यस्य द्व्यङ्गुष्ठकनिपीडिता |
यदा प्रदेशिनी वक्रा स कपित्थस्तदा स्मृतः || ५९ ||

असिचापचक्रतोमरकुन्तगदाशक्तिवज्रवर्गाणि |
शस्त्राण्यभिनेयानि तु कार्यं पथ्यं च सत्यं च || ६० ||

उत्क्षिप्तवक्रा तु यदानामिका सकनीयसी |


शिखरमाह अस्यैव चेति | पुनर्मुष्टिग्रहणं मुष्टिकर्तृणामधिकारे 
शिखरेणाभिनेये द्वये तत्कर्मणाम् च दृढपीडनादौ मुष्टिमाह अत 
एवोक्तं प्रयोक्तृभिरिति | रश्मिः प्रग्रहः किरणो वा तेषां संवाहनं 
ग्रहणमिति संबन्धः अत्र च द्वयोरेकस्य वा प्रयोगः 
उत्तानाधोमुखपार्श्वगोर्ध्वादिभिश्च | प्रयोगानुसारेनालकस्योत्क्षेपणं 
गण्डतलादेरुत्पीडनं वा कुटिलीकरणार्थम् |

कपित्थमाह अस्यैवेति नामोच्चारण पूर्ववत् प्रयोजनं कपित्थाकारेऽस्मिन् 
अङ्गुष्ठतर्जन्यावङ्गुली | शस्त्राणीति शराकर्षणानीत्यर्थः | कार्यं 
सुकृतम् अत्र छोटिकाप्रयोगः |

अथ खटकामुखमाह उत्क्षिप्तवक्रेति | उत्क्षिप्ता सती वक्रा अनामिका कनीयसी | 
पुनर्नामोच्चारणात् शराकर्षणकार्यसत्यपथ्यादावस्य प्रयोगः |


प्. ४१)

अस्यैव तु कपित्थस्य तदासौ खटकामुखः || ६० ||

होत्रं हव्यं छत्रं प्रग्रहपरिकर्षणं व्यजनकं च |
आदर्शधारणं खण्डनं तथा पेषणं चैव || ६१ ||

आयतदण्डग्रहणं मुक्ताप्रालम्बसङ्ग्रहं चैव |
स्रग्दामपुष्पमालावस्त्रान्तालम्बनं चैव || ६२ ||

मन्थनशरावकर्षणपुष्पापचयप्रतोदकार्याणि |
अङ्कुशरज्ज्वाकर्षस्त्रीदर्शनमेव कार्यं च || ६३ ||

खटकाख्ये यदा हस्ते तर्जनी संप्रसारिता |
हस्तस्सूचीमुखो नाम तदा ज्ञेयः प्रयोक्तृभिः || ६४ ||


तुरेकः पूर्वस्माद्विशेषे तुर्द्वितीयोऽवधारणे | विरलत्वं मनाक् अनामिका 
कनिष्ठिकयोर्भवति सहशब्दात् विश्लेषाशङ्का न स्यात् | 
खटकाङ्क्षायामित्यस्य क्षुत्तृट्पिपासार्तयोरिति वुन् | खटको 
विटभोग्रदूः(?)तस्य आमुखे यतोऽयं वक्ष्यतेऽतः खटकामुखः | होत्रं 
स्रुगादि उत्तानेन | हव्यमाज्याद्यामुखेन | प्रग्नहस्य वल्गादेः 
परिकर्षणं गतिरोधनाय व्यजनं तालवृन्तादिकं चलता | 
आदर्शधारणं संमुखेन आदर्शो ज्ञातो येनैव 
गौरीवाहाकारिकामनेनाभिनयन्ति(?) | खण्डनं 
तालवृन्तादेव्यजनव्यापारो वा | पेषणं कुङ्कुमस्य मृगमदचन्द्रादेः 
हस्तद्वयेन भागद्वये दीर्घवृत्तचक्रक्रमणाक्षैः परिवृत्तपाद इत्यादौ | 
आयतदण्डकाष्टादीनां ग्रहणं मुक्ताप्रालम्बानामादौ 
बाहुद्वयमुभयान्तग्रहणसूचकम् | वस्त्रान्तालम्बनं 


प्. ४२)

अस्य विविधान्प्रयोगान्वक्ष्यामि समासतः प्रदेशिन्याः |
ऊर्ध्वनतलोल कम्पितविजृम्भितोद्वाहितचलायाः ||

चक्रं तटित्पताकामञ्जर्यः कर्णचूलिकाश्चैव |
कुटिलगतयश्च सर्वे निर्देश्यास्साधुवादाश्च || ६६ ||

बालोरगबल्यवधूमदीपवल्लीलताशिखण्डाश्च |
परिपतनवक्रमण्डलममिनेयान्यूर्ध्वलोलितया || ६७ ||

भूयश्चोर्ध्वविरचिता तारा घोणैकदण्डयष्टिषु च |


विवाहे च बदूनां प्रणयकोपादौ च पथानुसरणे | आकर्षणस्य 
केलिवशेन केशादेरयमभिनयः | उत्तरीयालम्बन स्वभावायोगात् 
स्त्रीप्रदर्शनेऽयमभिनयः स्वक्षेत्रे चातुरश्र्यार्थं तत्कूर्परावधि 
द्वितीयस्य निवेशं कुर्वन्ति |

सूचीमुखमाह खटकाख्य इति | सूच्याकारमेवास्य मुखम् | 
नताधोमुखा लोला पार्श्वान्तरं यान्ती कम्पिता तत्रैव स्पन्दमाना 
विजृम्भिता कुञ्चिता प्रसारिता ऊद्वाहिता ऊर्ध्व गच्छन्ती चला अभिनयत्वेन 
व्रजन्ती | (चक्रं) आयुधे कर्मोपकरणे रथाङ्गे च राष्ट्रजने च | चक्रे 
ऊर्ध्वमुखं पार्श्वगतं पार्श्वान्तरं भ्रमन्ती कार्या 
विद्युत्युर्ध्वमुखा गतागता | एवमन्यत्रोत्प्रेक्ष्यम् | मञ्जर्यो लताः 
कर्णचूलिका कर्णपूरः कुटिलगवयो मीनाद्याः साधुवादाः भद्रं 
शोभनमित्याद्याः बालसर्पाणां पृथगुपादानं 
गतिवैलक्षण्यान्मीनेभ्यः | वल्लीलतामञ्जरीणामवान्तरभेद उत्प्रेक्ष्यः 
तद्यथा - अलाबूप्रभृतयो वल्ल्यः द्राक्षाप्रभृतयो लताः चूतादीनां 
मञ्जर्यः | शिखण्डः कुमारकाणां काकपक्षः | परिपतनं पातः 
वक्रं वक्रत्व मण्डलं वर्तुलत्वं समाहारे द्वन्द्वः | भूयो 
बहुतरमित्यस्मिन्नर्थे चायमभिन्यः | ऊर्ध्वलोलिनत्वोक्तिः प्रयोगवृत्त्या 
वैचित्र्येण विभजनीया | तारा नक्षत्राणि | घोणा नासिका | 
(एकः)एकत्वसद्भ्या | दण्डः


प्. ४३)

विनता च तथा कार्या दंष्ट्रिषु च तथास्ययोगेन ||

पुनरपि मण्डलगतया सर्वग्रहणं तथैव लोकस्य |
प्रणतोन्नते च कार्ये ह्याद्ये दीर्घे च दिवसे च || ६९ ||

वदनाभ्याशे कुञ्चितविजृम्भिता वाक्यरूपणे कार्या |
(श्रवणाभ्याशे वक्रा विजृम्भणे वाक्यरूपणावसरे)
मेति वदेति च योज्या प्रसारितोत्कम्पितोत्ताना |


परं प्रति तर्जनम् | यष्टिः लगुडः पृथुर्वा नक्षत्रे तर्जन्यूर्ध्वा | 
दंष्ट्रिषु चकाराद्दंष्ट्रित्वेनाप्रसिद्धेष्वपि राक्षादिषु | आस्ये योगो 
भागः सृष्टिलक्षणस्तेन सम्बद्धा नता सती | तथेति तेन दंष्ट्राकारेण 
कार्या सम्मुखतला कार्येत्यर्थः | 
पुनरपीत्यूर्ध्वाधोमुखत्वप्रसृतमवधार्यते | ग्रहणमिति 
भावप्रधानः सर्वशब्दः कार्त्स्न्येन ग्रहणमित्यर्थः | लोकस्य 
प्रत्यक्षेणावलोक्यमानस्य वा स्मर्यमाणस्य वा | तथैवेति अयमिति 
पुरोनिर्देशेन स इति च कर्णक्षेत्रे परावृत्तिनिर्देशेन ग्रहणस्य लोकतः 
स्मरणात्मकमभिनयः | एकशब्देन प्रथमत्वात् आद्यो मुख्यो ह्रस्वश्च 
वीप्सापेक्षया तत्र तत्र प्रणता ऊर्ध्वा यान्ती दीर्घे तून्नता विपरीता दिवसे 
एकतोऽधस्तलप्रणता अन्यतः प्रोत्तानतलोन्नता परस्परश्लिष्टा 
संयुतकरणत्वेन पार्श्वात्पार्श्वसंबरणादुदयास्तमयसूचिका | 
पूर्वं कुञ्चिता ततो विजृम्भिता प्रसारिता वक्रान्तिके कार्यविचारे 
यदा(?)याप्युत्सारिताभिनीयते | श्रवणाभ्याशे वक्राधिका जृम्भणा 
रक्ता(वाक्य?)रूपणावसरे इति वा पाठः | मेति वारणार्थे प्रसारिता वदेति 
अत्रार्थे उत्कम्पितोत्ताना कुञ्चितप्रसारितत्यर्थः | रोषस्य दर्शने स्वेदमार्जने 
च प्रसारितैव ललाटपट्टादौ स्वेदं हरन्ती | कुन्तलाः केशाः 
गण्डाश्रयाः पत्रभङ्गादयः तद्विषयेऽभिनये 


प्. ४४)

कार्या प्रकम्पिता रोषदर्शने स्वेदरूपणे चैव || ७१ ||

कुन्तलककुण्डलाङ्गदगण्डाश्रयसंश्रयेऽभिनये |
गर्वेऽहमिति ललाटे रिपुनिर्देशे तथैव च क्रोधे || ७२ ||

कोऽसाविति निर्देशे च कर्णकण्डूयते चैव |
संयुक्ता संयोगे कार्या विश्लेषिता वियोगे च || ७३ ||

कलहे स्वस्तिकयुक्ता परस्परोत्पीडिता बन्धे |
द्वाभ्यां तु वामपार्श्वे दक्षिणतो दिननिशावसानानि ||

अभिमुखपराङ्मुखीभ्यां विश्लिष्टाभ्यां प्रयुञ्जीत |
द्वाभ्यां प्रदर्शयेन्नित्यं सम्पूर्णं चन्द्रमण्डलम् || ७५ ||

श्लिष्टा ललाटे शक्रस्य कार्या ह्युत्तानसंश्रया)


कर्तव्ये तत्क्षेतगा | गर्वे योऽहङ्कारः तत्राभिनये ललाटगता | रिपोः 
प्रत्यक्षस्य निर्देशे अग्रनता परोक्षस्य रणपूर्वसंरभस्तु विशेषः 
अनुसन्धाने त्रितयात्मिका स चायं दुष्टात्मा इति | क्रोध इति संरम्भपूर्वः 
कोपः पूर्वकृत इति | किमर्थात्मा प्रश्नः तत्रासाविति च दूरगतवस्तुनिर्देशे | 
कर्णकण्डुयनं प्रसिद्धम् कटुकवचनमपि च | संयुक्तेति अधस्तलयोः 
पार्श्वनैरन्तर्यादित्यर्थः | तद्विभागात्तु भुवि विश्लेषिताभ्यां 
द्वाभ्यामभिमुख (परिमुखे) पराङ्ग्मुखाभ्या वामपार्श्वं 
गच्छन्तीभ्यां दिनावसानमभिनयेत् | वामो हि सोमस्य दक्षिणस्तु 
सूर्यस्याग्रभागः दक्षिणपार्श्व गच्छन्तींभ्यां निशावसानं | 
विश्लिष्टाभ्यामिति तालमात्रान्तराभ्यामिति 
दीर्घह्रस्वतांशत्वादौपचारिकाभ्यां | द्वाभ्यां त्वित्यङ्गुष्ठ-


प्. ४५)

परिमण्डलं भ्रमितया मण्डलमादर्शयेच्च चन्द्रस्य || ७६ ||

हरनयने च ललाटे शक्रस्य च तिर्यगुत्ताना |
(पुनरपि च भ्रमिताग्रा रूपशिलावर्तयन्त्रशैलेषु ||

परिवेषणे तथैव हि कार्या चाधोमुखी नित्यम् |
श्लिष्टा ललाटपट्टेष्वधोमुखी शम्भुरूपणे कार्या ||

शक्रस्याप्युत्ताना तज्ज्ञैस्तिर्यक्स्थिता कार्या)
यस्याङ्गुल्यस्तु विरलाः सहाङ्गुष्ठेन कुञ्चिताः || ७९ ||

ऊर्ध्वा ह्यसङ्गताग्राश्च स भवेत्पद्मकोशकः |
बिल्वकपित्थफलानां ग्रहणं कुचदर्शनं च नारीणाम् ||

ग्रहणे ह्यामिषलाभे भवन्ति ताः कुञ्चिताग्रास्तु |
बहुजातिबीजपूरकमामिषखण्डं च निर्देश्यम् |) || ८१ ||


प्रसारणे सति आकुञ्चनादित्यर्थः | परिमण्डलं भ्रमितया 
मण्डलामादर्शयेच्च चन्द्रस्येति | चशब्दो विकल्पार्थः | हरस्य 
भगवतस्तृतीयनयने प्रदर्शिते सति यदभिनयनं तत्र कर्तव्ये सति ललाटे 
ऊर्ध्वा वा कार्या | एवं शक्रस्याभिनयने ललाट एवोत्ताना तिरश्चीना च 
अङ्गुल्या एवात्र प्राधान्यात् | खटकामुखमध्यमया यल्लोके 
महेश्वरशक्राभिनयनं दृश्यते तत्रालाक्षणिकं मन्तव्यम् |

अथ पद्मकोशं लक्षयति यस्याङ्गुल्यस्तु विरला इति | ऊर्ध्वा इति 
चतुर्वेदवचना(?)इति यावत् | पद्मस्येव कोशोऽभ्यन्तरं विनतं यस्येति तथा | 
ग्रहणमिति गृह्यतेऽनेनेति ग्रहणमभिनय इत्यर्थः | एवं कुचौ दृश्येते 
अनेनेति कुचदर्शनं पद्मकोश इति पूर्वेण संबन्धः | बिल्वादीनां तु 
ग्रहणे ता एवाङ्गुल्योऽग्र-


प्. ४६)

देवार्चनबलिहरणे समुद्गके साग्रपिण्डदाने च |
कार्यः पुष्पप्रकरश्च पद्मकोशेन हस्तेन || ८२ ||

मणिबन्धनविश्लिष्टप्रविरलचलिताङ्गुलिकराभ्याम् |
कार्यो विवर्तिताभ्यां विकसितकमलोत्पलाभिनयः ||

अङ्गुल्यः संहतास्सर्वाः सहाङ्गुष्ठेन यस्य च |
तथा निम्नतलश्चैव स तु सर्पशिराः करः || ८४ ||

एष सलिलप्रदाने भुजगगतौ तोयसेचने चैव |
आस्फोटने च योज्यः करिकुम्भास्फालनाद्येषु || ८५ ||

अधोमुखीनां सर्वासामङ्गुलीनां समागमः |
कनिष्ठाङ्गुष्ठकावूर्ध्वौ स भवेन्मृगशीर्षकः || ८६ ||


पर्वण्यतिकुञ्चिताश्च भवन्ति | क्रव्यादानामामिषलाभं आमिषग्रहणे च 
| लभिरत्र ग्रहणे | आमिपलाभे सति यद्ग्रहणं तत्रेति केचित् | बलेर्हरणं 
दानं वैचित्र्यप्रापणं वा | अग्रपिण्डो गवादेः भोजनाय मृतस्य वा यत्र 
यत्रोत्सवादौ नान्दीमुखश्राद्धादावपसव्यता न कार्या पर्यग्रं 
पिण्डदानम् | पुष्पप्रकरश्चेति द्विस्त्रिर्विकीणाग्रेण |

सर्पशिरसमाह अङ्गुल्यस्संहता इति | संहताः श्लिष्टाः सहाङ्गुष्ठेनेति 
कुञ्चितोऽङ्गुष्ठ इत्यर्थः | निम्नं तलं मध्यस्याभिमुखस्य 
सपशिरस्तुल्यत्वाद्वा तस्येदं नाम | सलिलप्रदाने देवेभ्यः सलिले च 
प्रतिग्रहार्थ प्रदीयमाने प्रति-


प्. ४७)

इह साम्प्रतमस्त्यद्य च शक्तेश्चोल्लासनेऽक्षपाते च |
स्वेदापमार्जनेषु च कुट्टमिते प्रचलितस्तु भवेत् || ८७ ||

त्रेताग्निसंस्थिता मध्यातर्जन्यङ्गुष्ठका यदा |
काङ्गुलेऽनामिका वक्रा तथा चोर्ध्वा कनीयसी || ८८ ||

एतेन तरुणफलरूपणानि नानाविधानि च लघूनि |


गृहीतुरभिनयो येन | सर्पगतावधोमुखः | तोयोपरोचनं 
कुङ्कुमचन्दनादौ | आस्फोटनं मल्लयुद्ध ऊरुवाह्वादिषु |

मृगशीर्षकमाह मृगस्येव शिरस्थे शृङ्गे यस्य | शीर्षशब्दः 
प्रकृत्यन्तरम् | इहेति प्रत्यक्षाधिकरणनिर्देशे | साम्प्रतमिति 
वर्तमानकालनिर्देशे | अस्तीत्यभ्युपगमाभिनये संभवाभिनये च | अद्येति 
वर्तमाननिर्देशेन गतार्थत्वेऽपि साभिनयेन सूचीमुखेन बाधा 
माभूदिति पुनरुपात्तम् | एतावत्यधोमुखोऽयं | शक्तेरुल्लासनेऽक्षपाते 
चोर्ध्वमुखः | गण्डादौ स्वेदमार्जने तदाभिमुखतल ऊर्ध्वमुखः | 
कुट्टमितं हर्षवशात्सह दुःखोपचारेण स्त्रीणां चेष्टालङ्कारः 
तत्राभिमुखतलो बाह्ये विकीर्णाङ्गुलिः |

काङ्गुलमाह त्रेताग्निसंस्थिता इति | त्रेतारूपा अग्नयः आहवनीयादयः 
तद्वत्संस्थानमासामिति | विरलयोः श्लिष्ट एवाग्रगोऽङ्गुष्ठ इत्यर्थः | 
कङ्गुः प्रियङ्गुः तां लातीति तस्यायमर्थः | कङ्गूच्चयने कीदृशः करो 
भवति | काङ्गुलो वृश्चिक इति तु केचित् | एतेन तरुणानि फलानि तेषामुद्योते 
मुक्ताफलवदराणि गत्या लघूनीति परिमितानि मृत्पिण्डग्रासानीत्यर्थः | 
अङ्गुल्यः अङ्गुष्ठस्तर्जनीमध्ये च तासां बहिःक्षेपः |


प्. ४८)

कार्याणि रोषजानि स्त्रीवचनान्यङ्गुलिक्षेपैः || ८९ ||

(मरकतवैडुर्यादेः प्रदर्शनं सुमनसां च कर्तव्यम् |
ग्राह्यं बिडालपदमिति तज्ज्ञैरेवं प्रयोगेषु ||) || ९० ||

आवर्तिताः करतले यस्याङ्गुल्यो भवन्ति हि |
पार्शागतविकीर्णाश्च स भवेदलपल्लवः || ९१ ||

प्रतिषेधकृते योज्यः कस्यत्वंनास्तिशून्यवचनेषु |
पुनरात्मोपन्यासः स्त्रीणामेतेन कर्तव्यः || ९२ ||

तिस्रः प्रसारिता यत्र तथा चोर्ध्वा कनीयसी |
तासां मध्ये स्थितोऽङ्गुस्ठः स करश्चतुरः स्मृतः || ९३ ||


अलपल्लवमाह आवर्तिता इति | कनिष्ठादिक्रमेण वर्तना परिवर्तनं वा 
कुर्वन्त्यः | इयर्तीत्यरः चलः चलत्पल्लवाकारत्पादलपल्लवः | अलपद्मक इति 
(च) तन्नाम | प्रतिषेधस्य कृते अभिनयकरणाय | कस्य त्वगिति नास्तीति च 
मिथ्याधिक्षेपार्थे च * *? वचनानि तच्छास्त्रप्रसत्प्रयुक्तमित्यादीनि | 
पुनरर्ये अहमर्थे उपन्यासे च विरमये अभिनयः स्त्रीणामुपन्यस्यते 
पुनःपुनरभिनीयते विस्मयापादकत्वादित्युपन्यासः |

चतुरमाह तिस्रः प्रसारिता यत्रेति | मध्य इति | मध्यमाया मध्य एव | 
चत्वारोऽङ्गुल्यङ्गुष्ठश्लिष्ठत्वेन सन्त्यस्मिन्निति 
अच्प्रत्ययाकारान्तश्चतुरशब्दः | चत्वार्यभिनयनाद्वा चतुरः | 
सत्त्वकैतवादिषु मुखरागभेदाद्भेदः | विवृतं प्रकारमेकेन अनावेशे 
आवेशे तु द्वाभ्यां नयनयोरभिनेययोः उपमानोपमेयभावे पद्मदला-


प्. ४९)

नयविनयनियमसुनिपुणबालातुरसत्त्वकैतवार्थेषु |
वाक्ये युक्ते पथ्ये सत्ये प्रशमे च विनियोज्यः || ९४ ||

एकेन द्वाभ्यां वा किञ्चिन्मण्डलकृतेन हस्तेन |
विवृतविचारितचरितं वितर्कितं लज्जितं चैव || ९५ ||

नयनौपम्यं पद्मदलरूपणं हरिणकर्णनिर्देशः |
संयुतकरणेनैव तु चतुरेणैतानि कुर्वीत || ९६ ||

लीलारती रुचिं च स्मृतिबुद्धिविभावनाः क्षमं पुष्टिम् |
संज्ञामात्रां प्रणयं विचारणं सङतं शौचम् || ९७ ||

चातुर्यं माधुर्यं दाक्षिण्यं मार्दवं सुखं शीलम् |
प्रश्नं वार्तायुक्तिं वेषं मृदु शाद्वलं स्तोकम् || ९८ ||


दिके चैकाकितां निषेद्धुमेवकारः | परगतं लीलाद्यनेनाभिनीयत इति | 
रुचिं दीप्तिम् | विभावनां ऊहापोहरूपां प्रकर्षं वा | दृष्टिव्यापारे तु 
कर्तरीमुख एव | सङ्गतं मैत्रीमन्योन्यमग्रश्लेषात् माधुर्य हृद्यं 
शकारादिवचनादिषु दाक्षिण्यमानुकूल्यं मार्दवं मृदुत्वम् 
अङ्गुष्ठमध्यमादर्शनेन | शीलं स्वभावं वेषं नेपथ्यं वेशं 
वा गणिकास्थानं विभवं पार्श्वात्पार्श्वं गच्छता अभि(वि?)भवमभि-


प्. ५०)

विभवाविभवौ सुरतं गुणागुणौ यौवनं गृहं दारान् |
नानावर्णांश्च तथा चतुरेणैवं प्रयुञ्जीत || ९९ ||

(सितमूर्ध्वेन तु कुर्याद्रक्तं पीतं च मण्डलकृतेन |
परिमृदितेन तु नीलं वर्णांश्चतुरेण हस्तेन ||) || १०० ||

मध्यमाङ्गुष्ठसन्दंशो वक्रा चैव प्रदेशिनी |
ऊर्ध्वमन्ये प्रकीर्णे च द्व्यङ्गुल्यौ भ्रमरे करे || १०१ ||

पद्मोत्पलकुमुदानामन्येषां चैव दीर्घवृन्तानाम् |
पुष्पाणां ग्रहणविधिः कर्तव्यः कर्णपूरश्च || १०२ ||

(विच्युतश्च सशब्दश्च कार्यो निर्भर्त्सनादिषु |
बलालापे च शीघ्रे च ताले विश्वासने तथा ||) १०३ ||

तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठास्त्रेताग्निस्था निरन्तराः |


गच्छता चाभिनयेदित्येवमन्यदुत्प्रेक्ष्यम् | दारान् संयुताभ्यां 
संमुखस्वस्तिकेन दर्शयेदिति | एवं वक्षःप्रभृतिशिरोऽन्तं क्षेत्रविशेषः 
संयुतासंयुतत्वे चञ्चलत्वस्थिरत्वे 
संमुखपराङ्मुखोत्तानाधोमुखत्र्यश्रत्वादिकं च यथायोगमुत्प्रेक्ष्य 
अभिनयविशेषं कुर्यात् |

भ्रमरं दर्शयति मध्यमाङ्गुष्ठेति | सन्दंशोऽग्रसंयोगः | 
तदाकृतित्वाद्भ्रमरो हस्तः |

हंसवक्त्रमाह तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठा इति | निरन्तरा इति विरलत्वं 
निषेधति | श्लक्ष्णादयः श्लक्ष्णत्वादौ वर्तते | 
प्रस्पन्दनमर्दनमथनविधूननक्षेपणाभ्यावर्तापसारणादि रूपं 
यथायोगं युक्त्या योज्यम् |


प्. ५१)

भवेयुर्हंसवक्त्रस्य शेषे द्वे सम्प्रसारिते || १०४ ||

श्लक्ष्णाल्पशिथिललाघवनिस्सारार्थे मृदुत्वयोगे च |
कार्योऽभिनयविशेषः किञ्चित्प्रस्पन्दिताग्रेण || १०५ ||

समाः प्रसारितास्तिस्रस्तथा चोर्ध्वा कनीयसी |
अङ्गुष्ठः कुञ्चितश्चैव हंसपक्ष इति स्मृतः || १०६ ||

एष च निवापसलिले दातव्ये गण्डसंश्रये चैव |
कार्यः प्रतिग्रहाचमन भोजनार्थेषु विप्राणाम् || १०७ ||

आलिङ्गने महस्तम्भदर्शने रोमहर्षणे चैव |
स्पर्शेऽनुलेपनार्थे योज्यः संवाहने चैव || १०८ ||

पुनरेव च नारीणां स्तनान्तरस्थेन विभ्रमविशेषाः |
कार्या यथारसं स्युर्दुःखे हनुधारणे चैव || १०९ ||


हंसपक्षमाह समाः प्रसारिता इति कनीयस्या ऊर्ध्वम् | तथेति परिश्लिष्टा 
मूलविनताः कार्या इति यावत् | निवापसलिले तस्योदके दातव्ये धर्मार्थ 
चोदकदाने | पराङ्मुखाङ्गुलिपृष्ठेन च चिन्तया गण्डसंश्रयणे केचित् | 
तदसत् हनुधारणं ह्येतत् कस्माद्गण्डसंश्रयं पत्रभङ्गादि | 
आलिङ्गने महास्तम्भे चाभिनेये संयुतकरणत्वं मन्तव्यं 
बाहुद्वयमण्डलीकरणेन रोमहर्षणाद्द्वितीयस्कन्धात् 
स्कन्धान्तरगमनं परोक्षे प्रियजनस्पर्शे द्वितीयहस्तस्वस्तिकेन | अनुलेपने 
अङ्गसमालम्भने | यथारसमिति शृङ्गारहास्याद्भुतादौ करुणादावपि 
व्यभिचारिविशेषयोगात् संभाव्यत एवायम् | दुःखे च सति 


प्. ५२)

तर्जन्यऽऽगुष्ठसन्दंशस्त्वरालस्य यदा भवेत् |
आभुग्नतलमध्यस्थः स दन्दंश इति स्मृतः || ११० ||

सन्दंशस्त्रिविधो ज्ञेयस्त्वग्रजो मुखजस्तथा |
तथा पार्श्वगतश्चैव रसभावोपबृंहितः || १११ ||

पुष्पापचयग्रथने ग्रहणे तृणपर्णकेशसूत्राणाम् |
शल्यावयवग्रहणे प्रकर्षणे चाग्रसन्दंशः || ११२ ||

वृन्तात्पुष्पोद्धरणं वर्तिशलाकादिपूरणं चैव |
धिगिति च वचनं रोषे मुखसन्दंशस्य कर्माणि ||

यज्ञोपवीत धारणवेधन गुणसूक्ष्मबाणलक्ष्येषु |
योगे ध्याने स्तोके संयुतकरणस्तु कर्तव्यः || ११४ ||


हनुधारणं यत्तदत्र रसेषु ये भावाः अनुभावा 
दृष्टिविशेषरोमाञ्चादयः तैरुपबृंहितः शुटीकृत(श्लो-१११) इति 
सर्वहस्तविशेषाय मन्तव्यं मध्ये परिभाषणात् |

सन्दंशमाह तर्जन्यऽऽगुष्ठसन्दंश इति स्पष्टार्थः | पुष्पाणां 
सूक्ष्माणामपचये अग्रसन्दंशः शल्यानां कण्टकादीनां ग्रहणे | 
वृन्तगाकृष्य पुष्पस्योद्धरणं यदा कुङ्कुमपुष्पादिः | वर्तिशलाकया 
अञ्जननाडिकावर्तिकया न्यूनादीनां पूरणम् | वेधने मुक्तादीनां यो 
गुणो धनुराकृते(ष्टे?)स्तत्र संयुतकरणत्वं च न संश्लेषपणस्यैव अपि 
तु हस्तद्वयस्याधारनातमेव | तच्च पार्श्वद्वयगतत्वेन उप-


प्. ५३)

पेलवकुत्सासूयासदोषवचने च वामहस्तेन |
किञ्चिद्विवर्तिताग्रः प्रयुज्यते पार्श्वसन्दंशः || ११५ ||

आलेख्यनेत्ररञ्जनवितर्कवृन्तप्रवालरचनं च |
निष्पीडनं तथालक्तकस्य कार्यं च नारीभिः || ११६ ||

समागताग्रास्सहिता यस्याङ्गुल्यो भवन्ति हि |
ऊर्ध्वा हंसमुखस्यैव स भवेन्मुकुलः करः || ११७ ||

देवार्चनबलिकरणे पद्मोत्पलमुकुलरूपणे चैव |
विटचुम्बने च कार्यो विकुत्सिते विप्रकीर्णश्च || ११८ ||


र्युपरिभावेनोत्प्रेक्ष्यम् | पेलवमसारम् | प्रवालस्य रचनं 
गण्डतलबाहुशिखरादौ पत्र भङ्गकरणमित्यर्थः | यदि वा पल्लवस्यैव 
पत्रच्छेद्यालङ्कृतस्य ललाटादौ निवेशितस्य तत्रापसंश्लेषणार्थमस्य 
हस्तस्य प्रयोगः | नारीभिरिति परिमितालक्तकपीडनमनेनेति दर्शयति |

मुकुलमाह समागताग्रा इति | मुकुलाकारत्वान्मुकुलः | 
देवार्चनादिप्रारम्भे मुकुलव्यापारावेशे तु पद्मकोशवदिति पठता 
पिटकस्य चुम्बन इति केचित् | शपिटेति (विटेति?) पाठः | स्वाभिप्रायमाविष्कर्तु *? 
प्रमदासन्निधौ स्वहस्तमेवमुकुलित विटाश्चुम्बन्तीति विटचुम्बनम् | यदि वा 
विटैर्नारीणां कुचचिबुकादिस्थानेषु अङ्गुलिपञ्चकेन समं सशब्दं 
नखस्पर्शने कामसूत्रेष्वा-


प्. ५४)

भोजनहिरण्यगणनामुखसङ्कोचप्रदानशीघ्रेषु |
मुकुलितकुसुमेषु तथा तज्ज्ञैरेष प्रयोक्तव्यः || ११९ ||

पद्मकोशस्य हस्तस्य ह्यङ्गुल्यः कुञ्चिता यदा |
ऊर्णनासः स विज्ञेयः केशचौर्यग्रहादिषु || १२० ||

शिरःकण्डूयने चैव मुष्ठव्याधिनिरूपणे |
सिंहव्याघ्रेष्वभिनयः प्रस्तरग्रहणे तथा || १२१ ||

मध्यमाङ्गुष्ठसन्दंशो वक्रा चैव प्रदेशिनी |
शेषे तलस्थे कर्तव्ये ताम्रचूलकरेऽङ्गुली || १२२ ||

विच्युतश्च सशब्दश्च कार्यो निर्भर्त्सनादिषु |
ताले विश्वासने चैव शीघ्रार्थे संज्ञितेषु च || १२३ ||


च्छुरितकमिति तद्विटचुम्बनम् | हिरण्यं 
कङ्कणद्वारेणाभिनीयतेऽङ्गुलीयकादीनां तु मोचने | गणना 
पञ्चसङ्ख्या | तज्ज्ञैरित्युचितामितिकर्तव्यतामनुसन्धापयति |

ऊर्णनाभमाह पद्मकोशस्येति | ऊर्णनाभिर्जालकारः क्रिमिः | तस्य यतो 
मक्षिकादिग्रहणे ईदृक्करणानां सन्निवेशो भवत्यतो 
मत्वर्थीयोऽत्राच्प्रत्ययः | केशानां ग्रहणे चौर्येण परदर्शनशङ्क्या 
लाघाअद्यद्ग्रहः | यत्र सिंहव्याघ्रादि स्वस्तिकेन चिबुकक्षेत्रगतेनाभिनयेत् | 
ते हि स्थिताः स्वस्तिकेन आसने कररुहवन्तश्च | प्रस्तरः पाषाणः 
निकपपाषाण इत्यन्ये | दर्भच्छटा इत्येके |

ताम्रचूडमाह मध्यमाङ्गुष्ठसंन्दंश इति | 
चूडामुक्तकुक्कुटाकारत्वात्ताम्रचूडः | तालेष्विति ? (ताल इति?) कालमानो 
यथा क्वचित्तालभुवि सहिज्जु(?) इत्यादौ |


प्. ५५)

तथा कलासु काष्ठासु निमेषु तु क्षणे तथा |
एष एव करः कार्यो बालालापनिमन्त्रणे ||) || १२४ ||

अथवा -

अङ्गुल्यस्संयुता वक्रा उपर्यङ्गुष्ठपीडिताः |
प्रसारिता कनिष्ठा च ताम्रचूडकरः स्मृतः || १२५ ||

शतं सहस्रं लक्षं च कनकं चापि दर्शयेत् |
क्षिप्रमुक्ताङ्गुलीभिस्तु स्फुलिङ्गान्विप्रुषस्तथा || इति |

असंयुताः करा ह्येते मया प्रोक्ता द्विजोत्तमाः |

(अथ संयुतहस्ताः)

अतश्च संयुतान्हस्तान् गदतो मे निबोधत || १२७ ||


संज्ञितं वालादेराह्वानम् | अन्ये तु लक्षणान्तरसस्य पठन्ति अङ्गुल्यः 
संयुता इत्यादि | मुष्टिरेव प्रसारितकनिष्ठ इत्यर्थः | क्षिप्रं कृत्वा 
मुक्ताभिरङ्गुलीभिरिति |

असंयुता इति | असंयुतास्तावदेते भवन्ति | न त्वेतेऽसंयुता एव | नाप्येत एव 
कोहलादिभिरन्येषां दर्शनात् | अतश्चेति | एभ्य एवानुसंयुतेभ्यः 
अन्यश्लेषाद्ये संयुता उत्पद्यन्ते तान् स्वयं निबोधत मदीयं 
वचनमनादृत्योत्प्रेक्षध्वम् | तथा हि कूर्पराधितत्रिपताकेन पार्श्वे 
खटकामुखेन स्त्रीणामभिनयः खटकेन कर्णातमागच्छता वामेन च 
कपित्थमुष्ट्यन्यतरेण वाणमोक्षस्य | एतच्चित्राभिनये प्रतिजागरिष्याम 
इत्यास्तां तावत् | चकारादन्यानि च वक्ष्यमाणानि निबोधतेति सम्बन्धः |


प्. ५६)

पताकाभ्यां तु हस्ताभ्यां संश्लेषादञ्जलिः स्मृतः |
देवतानां गुरूणां च मित्राणां चाभिवादने || १२८ ||

स्थानान्यस्य पुनस्त्रीणि वक्षो वक्त्रं शिरस्तथा |)
देवतानां शिरस्स्थस्तु गुरूणामास्यसंस्थितः || १२९ ||

वक्षःस्थश्चैव मित्राणां स्त्रीणामनियतो भवेत् |
उभाभ्यामपि हस्ताभ्यामन्योन्यं पार्श्वसङ्ग्रहात् ||

हस्तः कपोतको नाम कर्म चास्य निबोधत |


तेषामञ्जलिं तावल्लक्षयति पताकाभ्यां त्विति | अन्यस्य श्लेषेऽपि न 
नामान्तरम् | यथा सूचीमुखयोः संबन्धान्यभिनयन्ते | अत्र तु 
नामान्तरमिति तुशब्दः | स्मृत इति लोकेऽपि प्राञ्जलिः पुस्पकेतु (कुमा २-६३) 
इत्यादौ प्रसिद्ध इत्यर्थः | सम्यग्ग्रहणेन संमुखं 
सर्वासामङ्गुलीनामयं श्लेषो लक्ष्यते | उक्तमेव विनियोगं विभजति 
देवतानामिति तिस्रोऽभिवन्दनापेक्षया कर्मणि षष्ठी स्त्रीणामिति कर्तरि 
षष्ठी |

कपोतमाह उभाभ्यामिति सङ्ख्यापदोपादानं यथारुचि 
आधाराधेयभावप्रतिपत्त्यर्थम् | कम्पत इति कपोतो भीरुः पक्षी 
तत्प्रकृतिरन्योऽपि कपोतस्तस्य यतोऽयं भात्यतो नाम्नैव भीतविषयतास्य | 
तथा हि - रामाभ्युदये प्रथमेऽङ्के वटोः | कुचाभिनयेऽयमेव प्रधानः 
| वक्षस्स्थ इति सर्वत्र संबध्यते | भीताभिनये तु कम्पितेऽपि | 
स्त्रीभिरित्यधमोपलक्षणम् विनयग्रहणादौ कुट्टनादेरपि | अयमेव च 
कूर्माकारत्वात् कूर्मक इति लोके प्रसिद्धः | 
अङ्गुलिपरिघृष्यमाणावयवत्वात् अङ्गुलिघृष्यमाणस्समुखः | खेदश्चिन्ता 
|


प्. ५७)

एष विनयाभ्युपगमे प्रणामकरणे गुरोश्च संभाषे ||

शीते भये च कार्यो वक्षस्स्थः कम्पितः स्त्रीभिः |
अयमेवाङ्गुलिपरिघृष्यमाणमुक्तस्तु खेदवाक्येषु ||

एतावदिति च कार्यो नेदानीं कृत्यमिति चार्थे |
अङ्गुल्यो यस्य हस्तस्य ह्यन्योन्यान्तरनिस्सृताः || १३३ ||

स कर्कट इति ज्ञेयः करः कर्म च वक्ष्यते |
एष मदनाङ्गमर्दे सुप्तोत्थितजृम्भणे बृहद्देहे || १३४ ||

हनुधारणे च योज्यः शङ्खग्रहणेऽर्थतत्त्वज्ञैः |


कर्कटकमाह अङ्गुल्यो यस्येति | अन्योन्यस्य चान्तराणि मध्यानि तैर्निस्सृताः | 
अन्योन्यसंमुखकर्कटदंस्ट्राद्वयाकारेण अङ्गुलीनामत्रावस्थानात् 
कर्कटः | मदनेऽङ्गकृते अङ्गमोटने अग्रतः पार्श्वतः ऊर्ध्वं वा 
भुजयुगलात्पराङ्मुखाङ्गुलिः | सुप्तोत्थितपदमुपलक्षणम् | सर्वदा हि 
जृम्भणेऽस्य प्रयोगः | बृहद्देहाभिनये तूदरक्षेत्रे सम्मुखतलोऽयं 
हस्तः | हनुधारणेऽङ्गुलिपृष्ठप्रतिष्ठापितहनुदेशः | शङ्खग्रहणे 
किञ्चित्सङ्कुचितोऽन्योन्याभिमुखाङ्गुलिः | एतदेवाह अर्थेति - 
अभिनेयस्यार्थस्य यत्तत्त्वं परमार्थः तद्ये जानन्त्यभिनयेऽनुसन्धातुं 
शक्नुवन्ति तैः |


प्. ५८)

मणिबन्धनविन्यस्तावरालौ स्त्रीप्रयोजितौ || १३५ ||

उत्तानौ वामपार्श्वस्थौ स्वस्तिकः परिकीर्तितः ||

स्वस्तिकविच्युतिकरणाद्दिशो घनांः खं वनं समुद्राश्च ऋतवो 
मही तथौघं विस्तीर्णं वाभिनेयं स्यात् |
खटकः खटके न्यस्तः खटकावर्धमानकः || १३७ ||

शृङ्गारार्थेषु योक्तव्यः प्रणामकरणे तथा ||


अथ स्वस्तिकमाह मणिबन्धनविन्यस्ताविति | यत्र शुद्धमेव 
स्वस्तिकपदमुपादीयते तत्रेदृश एव सन्निवेशः प्रदेशेषु मन्तव्यः यथा- 
चित्राभिनयादावर्थप्रकरणादिवशात्त्वन्यत्रापि प्रवर्त्येत | यथा - 
स्वस्तिकविच्युतिकरणादित्यादौ (९-२०) पताकयोगेऽपि तथापि 
मणिबन्धनविन्यस्तत्वं नामानुयाययेव रूपम् | अत एव केचिदेतावतास्य 
लक्षणं परिशिष्टं तूदाह्रणदिगर्थमिति प्रतिपन्नाः | स्त्रीप्रयोजिताविति | 
पताकस्वस्तिककर्माणि स्त्रीभिरमुनैव कार्याणीत्यर्थः | 
स्वस्तिकार्थलक्षणसमाकृतित्वात्स्वस्तिकः |

खटकावर्धमानमाह खटक इति लभ्यते | अन्ये त्वन्योन्याभिमुखं 
खटकद्वयमस्य रूपमित्याहुः | खटकस्य आ समन्तात् बहिर्योगादिदं 
नाम | शृङ्गारार्थेषु शृङ्गारप्रयोजनेषु ताम्बूलग्रहणादिषु | तथा हि 
वक्ष्यते -

खटकावर्धमानं तु कृत्वा विटगतिं व्रजेत् इति | (अ १२-११०)

तथेति प्रयोजन एव प्रायेणेश्वरीप्रसादनादौ प्रणाम इत्यर्थः |

कुमुदोत्पलकुन्देषु कर्तव्यः शङ्खधारणे 

इति वा पाठः |


प्. ५९)

(अन्ये-

कुमुदोत्पलवृन्तेषु कर्तव्यश्छत्रधारणे || इति)

अरालौ तु विपर्यस्तावुत्तानौ वर्धमानकौ |
उत्सङ्ग इति विज्ञेयः स्पर्शस्य ग्रहणे करः || १३९ ||

सनिष्पेषकृते चैव रोषामर्षकृतेऽपि च |
निष्पीडितः पुनश्चैव स्त्रीणामीर्ष्याकृते भवेत् || १४० ||


उत्सङ्गमाह अरालौ त्विति | विअर्यस्ताविति स्वस्तिकरूपौ | उत्तानाविति स्वसम्मुखौ 
वर्धमानकाविति विनतौ तेन दक्षिणो वामस्कन्धक्षेत्र इति यावत् | अत एव च 
प्रकोष्ठस्वस्तिकत्वं लक्ष्यते | स्वस्तिक एव दक्षिणपार्श्वस्थ इति 
विपर्यस्तत्वमिति केचित् | अधोनखत्वमित्यन्ये | स्वस्तिकाकारौ कूर्परौ कृत्वा 
कक्षक्षेत्रात् प्रवेशमुक्ताद्बाह्येऽङ्गुल्यो यदा भवन्ति पृष्ठं च 
हस्तयोर्बहिर्मुखं तदा विपर्यस्तत्वमिति तु युक्ततरम् | 
उत्सङ्गग्रहणयोग्यत्वकरणादुत्सङ्गः | स्पर्शस्य परोक्षस्य 
ग्रहणेऽभिनये | निष्पेषः पीडनम् तेन सह यद्यत्क्रियते अतिप्रयत्नेन साध्य 
इत्यर्थः | रोषकरणे यथा - एषोऽस्मि ते दृढनिपीडनवाहुयन्त्रेत्यादौ | 
अमर्षकरणे यथा - विदूषकादेरीर्ष्याकरणे प्रसादनानङ्गीकरणे 
पर्यायात्सकृत्प्रक्षेपात् | सिंहावलोकित इत्यन्ये पठन्ति | कर्तरि कर्मणि वा 
षष्ठीति व्याचक्षते |


प्. ६०)

मुकुलं तु यदा हस्तं कपित्थः परिवेष्टयेत् |
स मन्तव्यस्तदा हस्तो निषधो नाम नामतः || १४१ ||

संग्रहपरिग्रहौ धारणं च समयश्च सत्यवचनं च |
सङ्क्षेपः सङ्क्षिप्तं निपीडितेनाभिनेतव्यम् || १४२ ||

(शिखरस्तु यदा हस्तो मृगशीर्षेण पीडितः |
निषधो नाम विज्ञेयः स भयार्ते विधीयते || १४३ ||

गृहीत्वा वामहस्तेन कूर्पराभ्यन्तरे भुजम् |
दक्षिणं चापि वामस्य कूर्पराभ्यन्तरे न्यसेत् || १४४ ||

स चापि दक्षिणो हस्तः सम्यङ्मुष्टिकृतो भवेत् |
इत्येष निषधो हस्तः कर्म चास्य निबोधत || १४५ ||

एतेन धैर्यमदगर्वसौष्ठवौत्सुक्यविक्रमाटोपाः |
अभिमानावष्टम्भस्तम्भस्थैर्यादयः कार्याः || १४६ ||

अथवा -

ज्ञेयौ वै निषधो नाम हंसपक्षौ पराङ्मुखौ |
जालवातायनादीनां प्रयोक्तव्योऽभिघट्टने ||) १४७ ||


निषेधमाह मुकुलन्त्विति | कपित्थहस्तेन परिवेष्ट्यमानमुकुलं तदभ्यन्तरे 
निषण्णमास्त इत्यतोऽयं निषेधः | (सङ्ग्रहः) सम्यग्ग्रहणं 
शास्त्रार्थादेः परिग्रह्ः स्वीकारः धारणमत्यजनम् समयो नियमः 
सत्यवचनं तथ्यमिति सङ्क्षेपस्तात्पर्यम् समस्तमेनैव 
संक्षिप्यमाणमपि | स्वीकृताभिनयेन हि तद्वति द्रव्येऽभिनय इत्युक्तम् | 
संक्षिप्तं तु सम्यक् क्षिप्तं क्वचित्स्थापितमित्यर्थः |


प्. ६१)

अंसौ प्रशिथिलौ मुक्तौ पताकौ तु प्रलम्बितौ |
यदा भवेतां करणे स दोल इति संज्ञितः || १४८ ||

सम्भ्रमविषादमूर्च्छितमदाभिघाते तथैव चावेगे |
व्याधिप्लुते च शस्त्रक्षते च कार्योऽभिनययोगः ||

यस्तु सर्पशिराः प्रोक्तस्तस्याङ्गुलिनिरन्तरः |
द्वितीयः पार्श्वसंश्लिष्टः स तु पुष्पपुटः स्मृतः ||

धान्यफलपुष्पसदृशान्यनेन नानाविधानि युक्तानि |
ग्राह्याण्युपनेयानि च तोयानयनापनयने च ||


दोलं लक्षयति अंसाविति | हस्तयोः प्रकर्षेण लम्बमानत्वादेव स्कन्धयोः 
शैथिल्यमदृढत्वं भवति | पताकाऽऽगुलीनामवष्टम्भान्युद्धारणाय 
वा करणक्रियायामङ्गुलिशैथिल्यलक्षणायां सत्यामित्यर्थः | 
दोलाकारत्वेन दोला | अभिनयनव्यापारे योगो यस्य स तथाविधोऽयं हस्तः | 
कार्य इत्यनेन तत्र तत्राभिनेये पार्श्वात्पार्शान्तरगमनं निपतनं 
स्तब्धत्वमित्यादिकां तावदितिकर्तव्यतां सूचयति | अभितोऽग्न्यादिव्यसनजो 
दोषः (अभिघातः) |

पुष्पपुटमाह यस्तु सर्पशिरा इति | अङ्गुलिस्थाने निरन्तरं वाढमपि | 
संमुखत्वं माभूदित्याह पार्श्वेति | द्वितीय इति सर्पशिराश्च हस्तः | 
हस्तपुटेनेदृशेन पुष्पग्रहणमिति | पुष्पपुट इतरः |


प्. ६२)

पताकौ तु यदा हस्तावूर्ध्वाङ्गुष्ठावधोमुखौ |
उपर्युपरि विन्यस्तौ तदासौ मकरः स्मृतः || १५२ ||

सिंहव्यालद्वीपिप्रदर्शनं नक्रमकरमत्स्यानाम् |
ये चान्ये क्रव्यादा अभिनेयास्तेऽर्थयोगेन || १५३ ||

कूर्परांसोचितौ हस्तौ यदास्तां सर्पशीर्षकौ |
गजदन्तः स तु करः कर्म चास्य निबोधत || १५४ ||

एष च वधूवराणामुद्वाहे चातिभारयोगे च |
स्तम्भग्रहणे च तथा शैलशिलोत्पाटने चैव || १५५ ||


मकरमाह पताकौ त्विति | अङ्गुष्ठयोर्मकरकर्णद्वयवदवस्थानान्मकरः 
| द्वीपिनश्चित्रकायाः | मत्स्यानामिति प्रदर्शनमिति संबन्धः | अर्थयोगेनेति 
अग्रपार्श्वादिषु स्थितचलनादिनार्थवशात्प्रयोज्य इत्यर्थः |

गजदन्तमाह कूर्परांसोचिताविति | कूर्परांसशब्देनोभयसामीप्यं 
तयोरन्तरालं गृह्यते पूर्वदक्षिणे तु यथा तत्राकुञ्चितौ 
तत्स्थानसंवेष्टनपरौ | तद्यथा वामे वाहौ दक्षिणो दक्षिणे वामहस्तः 
स्तम्भाकारवेष्टितदन्ताकृतियोगाद्गजदन्तः | वधूनां वराणां च 
विवाहस्थाननयने शिलोत्पाटने गतागतत्वं मन्तव्यम् |


प्. ६३)

शुकतुण्डौ करौ कृत्वा वक्षस्यभिमुखाञ्चितौ |
शनैरधोमुखाविद्धौ सोऽवहित्थ इति स्मृतः || १५६ ||

दौर्बल्ये निःश्वसिते गात्राणां दर्शने तनुत्वे च |
उत्कण्ठिते च तज्ज्ञैरभिनययोगस्तु कर्तव्यः || १५७ ||

ज्ञेयो वै वर्धमानस्तु हंसपक्षौ पराङ्मुखौ |
जालवातायनादीनां प्रयोक्तव्यो विघाटने || १५८ ||

सङ्ग्रहपरिग्रहोद्धारणं च समयं च सत्यवचनं च |
सङ्क्षेपः संक्षिप्तं निपीडितेनाभिनेतव्म् ||)

उक्ता ह्येते द्विविधास्त्वसंयुताः संयुताश्च सङ्क्षेपात् |
अभिनयकरास्तु ये त्विह तेऽन्यत्राप्यर्थतः साध्याः ||


अवहित्थकमाह शुकतुण्डाविति | अभिमुखौ पूर्वाननावञ्चितौ वर्तनया 
अधोमुखौ सन्तावाविद्धावधोगमितौ | अवहित्थसूचकत्वादवहित्थः | एवं 
हि कुर्वन्नाशयमात्मीयं नो भिनत्ति |

वर्धमानमाह - ज्ञेयो वै वर्धमानश्च हंसपक्षौ पराङ्मुखाविति |

अन्योन्यं स्वस्तिकवदवस्थितौ लक्ष्ये तु अन्योन्यनिकटौ दृश्येते | 
स्वस्तिकताहीनावेव केवलं पराङ्मुखौ परस्परचलनेन 
विस्तारयोगाद्वर्धमानत्वम् | आदिशब्देन वक्षःकवाटादि |

उपसंहरन् सूचयति उक्ता ह्येत इति | उक्ता ह्येते यस्मादेते उक्ताः 
सङ्क्षेपमाश्रित्याभिनेयविषये निरूपिताः | तुरिति तस्मादन्यत्राप्युक्तात् 
अभिनेयात् अर्थादभिनया अर्थान्तरेऽपि साधयितुं शक्याश्चार्हाश्च | 
तुर्हेतौ यस्मादाभिमुख्यतया नार्थमनेकरीति त्वदृष्टार्थमर्थेऽर्थतः |


प्. ६४)

अन्यैरप्युक्तम् -

आकृत्या चेष्टया चिह्नैर्जात्या विज्ञाय वस्तुतः |
स्वयं वितर्क्य कर्तव्यं हस्ताभिनयनं बुधैः || इति)

नास्ति कश्चिदहस्तस्तु नाट्येऽर्थोऽभिनयं प्रति |
यस्य यदृश्यते रूपं बहुशस्तन्मयोदितम् || १६२ ||

अन्ये चाप्यर्थसंयुक्ता लौकिका ये करास्त्विह |
छन्दतस्ते प्रयोक्तव्या रसभावविचेष्टितैः || १६३ ||

देशं कालं प्रयोगं चाप्यर्थयुक्तिमवेक्ष्य च |
हस्ता ह्येते प्रयोक्तव्या नॄणां स्त्रीणां विशेषतः ||


एवमभिनयमभिधायाभिनयान्तरमप्यस्तीति दर्शयति नास्ति कश्चिदिति | 
नाट्यमिह तदुपयोगिनो विभागादयः | अत्र हेतुः यस्य यद्दृश्यत इति |

एवमुक्तानामेवाभिनयानां साङ्कर्येण प्रयोगमनुज्ञायानुक्तमपि 
सङ्ग्रहीतुमाह अन्ये चापीति | अर्थोऽभिनयसामर्थ्यं शोभातिशयः | 
छन्दत इति नाट्याचार्येच्छाप्रवाहानुसारिण्यामित्यर्थः | रसाः स्थायिनः | 
भावाः सञ्चारिणः तत्सूचकानि यानि विचित्राणि चेष्टितानि सात्त्विकोपाङ्गानि 
तैः सह | एवं लोकधर्मीप्रदर्शने प्रसिद्धोदाहरणमात्रमभिनेयानां 
परिगणनमित्याख्येयम् | देशः क्षेत्रविशेषः प्रयोगः 
सृकुमारोद्धतरूपकविशेषः | अर्थस्य युक्तिरुपपत्तिः 
मुख्यगौणलाक्षणिकव्यङ्ग्यादिभेदेन | अवेक्ष्येति विचार्येत्यर्थः | 
प्रयोक्तव्या इति 


प्. ६५)

सर्वेषामेव हस्तानां यानि कर्माणि सन्ति वै |
तान्यहं संप्रवक्ष्यामि रसभावकृतानि तु || १६५ ||

उत्कर्षणं विकर्षणं तथा व्याकर्षणं पुनः |
परिग्रहो निग्रहश्चाह्वानं तोदनमेव च || १६६ ||

संश्लेषश्च वियोगश्च रक्षणं मोक्षणं तथा |
विक्षेपधूनने चैव विसर्गस्तर्जनं तथा || १६७ ||

छेदनं भेदनं चैव स्फोटनं मोटनं तथा |
ताडनं चेति विज्ञेयं तज्ज्ञैः कर्म करान्प्रति || १६८ ||

उत्तानः पार्श्वगश्चैव तथाधोमुख एव च |
हस्तप्रचारस्त्रिविधो नाट्यतत्त्वसमाश्रयः ||) १६९ ||


शक्यार्थे कृत्यः | विशेषत इति | पुरुषाणां तदपेक्षया 
सामान्यानामाचारा भवन्ति | अत एवोत्तमानामतिस्वल्पप्रचारो 
हस्ताभिनयः | रसभावकृतानीति | स्थायिसञ्चारिभेदेन 
तत्तद्विभावभेदवशादित्यर्थः | तथा हि केशानां विदूषकं 
प्रत्याकर्षणं खटकामुखेन प्रिया प्रत्यरालेन क्रीडाया कलहे 
मुष्टिनेत्याद्युत्प्रेक्ष्यम् | 
ऊर्ध्वाधोदूरगमनादन्यथाकरणमुत्कर्षणादि | परिग्रहो मण्डलेन 
ग्रहणम् | निग्रहो विनाशनं तोदनं ताडनं विक्षेपस्त्यागः सावज्ञं 
धूननं कम्पनम् | विसर्गः सादरं त्यागः स्फोटनं विकासनं 
मोटनं सङ्कोचनं इति प्रकारे | एवं प्रकारा अन्येऽपि | रसभावकृतानीति 
यदुक्तं तत्स्पष्टयितुमाह सर्वे नेत्रभ्रूमुखरागाद्यैर्व्यञ्जिताः कार्या 
इति | प्रचार ऊर्ध्वोद्वर्तनपाश्वाधोमुखादिः | परोक्षाभिनयने 
दृष्ट्यादयो हस्तानामनुगताः प्रत्यक्षे तु विपर्ययः |


प्. ६६)

सर्वे हस्तप्रचाराश्च प्रयोगेषु यथाविधि |
नेत्रभ्रूमुखरागाद्यैः कर्तव्या व्यञ्जिता बुधैः || १७० ||

करणं कर्म स्थानं प्रचारयुक्तिं क्रियां च समवेक्ष्य |
हस्ताभिनयः कार्यस्तज्ज्ञैर्लोकोपचारेण || १७१ ||

उत्तमानां कराः कार्या ललाटक्षेत्रचारिणः |
वक्षस्स्थाश्चैव सध्यानामधमानामधोगताः || १७२ ||


एतत्सर्वमुपसंहरति करणमिति | करणमावेष्टितादि कर्म विधेयं स्थानं 
ललाटादिक्षेत्रं उत्तानादिसन्निवेशस्थितिश्च प्रचारः स्वल्पादिः | 
युक्तिर्मुख्यगौणाद्युपपत्तिः न हि गौरयं ब्राह्मण इत्यत्र मृगार्थो 
हरिणाभिनयेन कर्तरीमुखमृगशीर्षक प्रायेणाभिनीयते | अपि तु 
मौर्ख्याभिनये चतुरशुकतुण्डशिखरनिषधप्रायेण | युक्तिश्च 
विशेषणविशेष्यभावादिविचारः | तद्यथा तद्गुणसंविज्ञाने वहुव्रीहौ 
वृत्तिपदार्थान्यपदार्थाः अभिनेयाः सपुलकस्वेदोद्गमोत्कम्पयेति(रत्ना १-
१)उपलक्षणविमुक्ते त्वन्यपदार्थमात्रं तत्राप्युपलक्षणताप्रति पत्त्यै 
वृत्तिपदार्थोऽप्यभिनेयः | स त्वनावेश इति तूपाध्यायाः | क्रिया त्रिधा 
विधिनिषेधानुभयरूपा | गच्छ मागच्छेत्यादौ विधौ हि प्रत्ययार्थस्यैव 
निषेधे चार्थस्यैव अनुभयरूपे प्रकृत्यर्थस्यैव अवतरत्वार्य इत्यादौ तु न 
विधिः अपि तु प्रकृत्यर्थमात्रं प्रदर्शयितव्यम् | लोटा तु स्वाभिप्रायमात्रं 
प्रकाश्यमानमप्रधानमिति प्रकृत्यर्थ एवाभिनेयः | अत्र व्यापकं 
हेतुमाह लोकोपचारेणेति |

करणं कृत्वे (कर्मे?) त्यत्र स्थानमुक्तम् | तद्विभजत्युत्तमानामिति | उत्तमे 
सुवर्णादिद्रव्ये सन्निकृष्टाः मध्यमे मध्यमाः अधमे विप्रकृष्टाः | 
ललाटादिशब्दानामुपलक्षणार्थत्वादिति केचित् | एतेषु क्षेत्रेषु 
वर्तनानिवेशपूर्वकमुत्तमा-


प्. ६७)

ज्येष्ठे स्वल्पप्रचाराः स्युर्मध्ये कुर्वीत मध्यमैः |
अधमेषु प्रकीर्णाश्च हस्ताः कार्याः प्रयोक्तृभिः ||


दयो राजामात्यविदूषकादयोऽभिनयान् यथोचित एवाभिनयस्थाने 
कुर्युरित्यनेनोत्तमा देवतागुरुनृपादयो यदा निर्दिश्यन्ते तदा 
ललाटक्षेत्रचारिभिः अञ्जल्यादिहस्तैः मध्यमास्तु 
चतुरादिभिर्वक्षःक्षेत्रचरैः अधमाः शुकतुण्डाद्यैरधः क्षेत्रचरैः | 
तेन चन्द्रतारादिदर्शनेऽधमस्यापि ललाटक्षेत्रचरा हस्ता इत्यादि न 
विरुद्धमिति | इदं च युक्ततरमित्युपाध्यायः - ये चतुरारालाद्यैः 
सत्यानृतगाम्भीर्यशौण्डीर्यादिविरुद्धविषया उक्तास्तेषां 
विभागार्थमिदं वचनम् | ये धान्यादय उत्तमा अर्थास्तेषामभिनये 
ललाटक्षेत्रगत्वमित्यादिक्रमेण |

अभिनयगतं विशेषान्तरमप्याह ज्येष्ठे स्वल्पप्रचाराः स्युरित्यादि | प्रयोगे 
ज्येष्ठे नाटकादौ चतुर्वर्गोपायोपदेशिनि प्रत्यक्षताप्राधान्यादल्पो 
हस्ताभिनयो मध्यमे तु रञ्जनाफले भाणकादौ मध्यमः प्रत्यक्षे हि 
तत्राकाशभाषितप्राधान्यात् अधमे तु नृत्तकाव्ये पिद्गकादौ च काल - इति 
केचित् | एतत्त्वव्यवस्थितत्वादयुक्तम् | नाटकेऽपि भूयस्त्वमस्य | 
परस्थस्याभिनेयत्वे उत्तमपात्रेण तु प्रधान एवाभिनयः कार्यो न 
विशेषणात् अस्मिन्नाट्ये गृहीतविशेषणा विशेषधीरिति मन्यमाना 
एतदमृष्यन्तोऽन्ये त्वाहुः - यत्र पदार्थसमुदायो ह्येकेनाभिनयेन 
शक्यप्रतिपत्तिरनेकेन वा चलत्वात् | तद्यथा - या स्रष्टुः सृष्टिराद्या (शाकु 
१-१) इत्यत्र | तत्रैक एव जलहुताशनाभिनय उत्तमेन प्रयोज्यः | अधमेन 
त्वनेकश्च चलस्वभावत्वात् | मध्यमेन मध्यम इति प्रचारो वर्तना 
योत्तमेऽल्पेति वा | एतत्तु शोभाविच्युतिकारित्वात् अथ नयनसमुत्थं (रघु २-७५) 
इत्यादौ प्रयत्नोपहृतस्य (उपमानद्वयस्य) पदार्थे वाक्यवचनमित्यस्य 
प्रौढत्वस्याभिनये नानुसरणप्रसङ्गान्नाद्रियते | ये परिमितमभिनेयं 
गमयन्ति ते स्फुटमेवार्थस्य गमकाः अर्थप्रकरणादेस्तत्र सुखेन 
सहायत्वात् | अनन्तार्थजातव्यवच्छेदकत्वं हि क्लेशः | तादृशा 
उत्तमप्रकृतिषु हस्ताः | अधमास्तु यथावचनं श्लिष्टमाहुस्त(था 
प्रकीर्ण)भूयस्त्वमभिनेये सन्दिह्यमानस्याभिनयायत्तमुत्कर्षणं 
विकर्षण-


प्. ६८)

लक्षणव्यञ्जिता हस्ताः कार्यास्तूत्तममध्यमैः |
लोकक्रियास्वभावेन नीचैरप्यर्थसंश्रयाः || १७४ ||

अथवान्यादृशं प्राप्य प्रयोगं कालमेव च |
विपरीताश्रया हस्ताः प्रयोक्तव्या बुधैर्न वा || १७५ ||

विषण्णे मूर्छिते ह्रीते जुगुप्साशोकपीडिते |
ग्लाने स्वप्ने विहस्ते च निश्चेष्टे तन्द्रिते जडे || १७६ ||


मित्यादि - एवं केचित् | अपरे त्वाहुः - प्रचारस्त्रिधा पञ्चधा च वक्ष्यते | 
तत्रोत्तमस्य च फलत्वादेकरस एवोत्तानादिकः प्रचारः अधमस्य 
त्वतिसङ्कीर्ण इति | इदन्त्वत्र युक्ततमम् - ज्येष्ठेऽभिनये 
प्रत्यक्षवर्तमानात्मज्ञस्थविषये हस्तव्यापारोऽल्पः | हि -अ-अ समस्सस 
(शाकु अ ७) इत्यादौ | तथा तन्वी मेघजलाद्रवल्कलतया (विक्र ४-३८) इत्यादौ | 
अत्र हि सात्त्विकभूयस्त्वात् ज्येष्ठत्वम् | अप्रत्यक्षभाविभूतपरस्थरूपे तु 
सात्त्विकावकाशाभावोऽनाएशादिति तत्राधमोऽभिनयः सत्त्वहीनोऽधमः 
(२२-२) स्मृतः इति वचनात् | तत्र विप्रकीर्णा विक्षिप्ता बहुलतमा हस्ताः | यथा 
कुञ्जरक सुन्दरकादीनां परस्थवृत्तयुद्धवर्णने | एतद्व्यतिरिक्ते तु 
मध्यमो हस्तप्रयोगः | यथा विदूषकेण प्रत्यक्षं 
दृश्यमानेनावस्थावेशकारिणि उद्यानादिवर्णने |

लक्षणं सौष्ठवं लक्ष्यते |
सौष्ठवं लक्षणं प्रोक्तं वर्तनाक्रमयोजितम् (१०-७७) || इति |

तद्धीना अधमानाम् | (अथवेत्यादि) | अन्ये त्वाहुः - यादृग्येषां 
लक्षणमुक्तं तेन्यथा परिपूर्णाश्लिष्टाकृतयोऽभिनयाद्धिनानां 
श्लिष्टवर्णोच्चारणवदिति | (विपरीनेति) भयजुगुप्सादिप्रयोगे शीतकालादियोगे च 
सौष्ठवमस्फुटाकृतित्वं अवहित्थादौ चासौष्ठवयोगेऽपि 
सौष्ठवमित्यादि वैपरीत्यम् | विहस्तो हस्तवैकल्याधानं मत्तो मद्येन 
प्रमत्तः प्रमादात् उन्मत्तोऽपस्मारी | किं सर्व एवात्र हस्ताभिनय 
इत्याशङ्क्य प्रतिप्रसवार्थमाह 


प्. ६९)

व्याधिग्रस्ते जरार्ते च भयार्ते शीतविप्लुते |
मत्ते प्रमत्ते चोन्मत्ते चिन्तायां तपसि स्थिते || १७७ ||

हिमवर्षहते बद्धे वारिणाप्लवसंश्रिते |
स्वप्नायिते च सम्भ्रान्ते नतसंस्फोटने तथा || १७८ ||

न हस्ताभिनयः कार्यः कार्यः सत्त्वसमाश्रयः |
तथा काकुबिशेषश्च नानार्थरसभावकः ||) १७९ ||

यत्र व्यग्रावुभौ हस्तौ तत्तदृष्टिविलोकनैः |
वाचिकाभिनयं कुर्याद्विरामैरर्थदर्शकैः || १८० ||

उत्तानः पार्श्वगश्चैव तथाधोमुख एव च |
प्रचारस्त्रिविधोऽङ्गानां नाट्यनृत्तसमाश्रयः || १८१ ||


कार्य इति | ये हस्ता आन्तरी चित्तवृत्तिं सूचयन्ति कपोतक इव भयं कर्कटक इव 
मदनविजृम्भां ढोल इव शोकं शुकतुण्ड इवेर्ष्यां ते कार्या एव 
सात्त्विकवदनुभावस्य भावत्वात्तेषां सात्त्विकश्च कार्य एवेत्यावृत्त्या ये तु 
वाह्यद्रव्यगुणादिगमकास्ते न कर्तव्या इति | यत्र तु सर्व एव न कर्तव्यास्तं 
विषयमाह यत्र व्यग्राविति यथा सारथेः प्रतोदरश्मिव्यग्रहस्ततायां | 
विलोकनैरिति) विलोक्यते चित्तवृत्तिरनेनेति मुखरागादि कुर्यादिति स्फुटयेदित्यर्थः | 
अर्थदर्शकैरिति | अनुवृत्तिलक्षणोपरोधकृतैरित्यर्थः |


प्. ७०)

अन्ये तु -

उत्तानो वर्तुलस्त्र्यश्रः स्थितोऽधोमुख एव च |
पञ्च प्रचारा हस्तस्य नाट्यनृत्तसमाश्रयाः || इति |

एवं ज्ञेयाः करा ह्येते नानाभिनयसंश्रयाः |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि करान्नृत्तसमाश्रयान् || १८३ ||


हस्तानां दिग्भेदावस्थानकृतं प्रचारमाह उत्तान इत्यादि | उत्तानो यथा- 
विरचितमुर्वीसंस्थमित्यभिनये (९-२२) पताकः यथा वा जिह्वाभिनये 
आस्यक्षेत्रगोऽग्रगस्त्रिपताकः | पार्श्वगो यथा धनुरभिनये मुष्टिः | 
अधोमुखो यथा समुद्राभिनये ललाटक्षेत्रगः | स्वस्तिकपताको यथा 
संवृतविवृत्तं पाल्यमित्यत्र त्रिपताकः 
उत्तानोऽधस्तलस्त्र्यश्रोऽग्रगोऽधोमुख एव च | पञ्च प्रचारा हस्तस्येति 
भट्टोद्भटः पठति | तत्राधस्तलेऽधोमुखोऽन्तर्भूतः उत्तानेऽग्रगः 
त्र्यश्रः त्रिपार्श्वग एव | अत्रापि तु समविषमत्र्यश्रिताद्यवान्तरभेद 
उत्तानादेर्भवति | इत्थं त्रैविध्यमेव युक्तम् | तत्र रसनिष्पादनमभिनयस्य 
वस्त्वित्युक्तं तच्च करणानुभावात्मकं तत्राङ्गहाराः करणसञ्चयाः 
करणस्य च लक्षणमुक्तम् | यानि स्थानानि याश्चार्यो नृत्तहस्ताः (४-५९) 
इत्यादि | तत्र स्थानकचार्यः स्वक्षेत्रे (१-१३) लक्षयिष्यन्ते |

हस्तप्रसङ्गान्नृत्तहस्ता वक्तव्याः | किञ्चाभिनयकृताप्येषां 
क्वचिद्व्याकर्तुं यथा लताहस्तौ प्रतिपद्येते नृत्ताभिनयनं प्रति (९-२००) 
यथा आ करिहस्तस्य हस्त्यभिनयनम् | एवं चतुरश्रादीनामपि प्रयोगवशात् 
द्रष्टव्यमित्याशयेनाह अत ऊर्ध्वमिति | नृत्तस्य 
करणात्मकस्याश्रयाद्धेतुता | एभ्योऽभिनयहस्तेभ्य ऊर्ध्वमित्येतद्गणना 
पृष्ठेऽभिनयनहस्तत्वेनापि गणनायोग्यादित्यर्थः | तत्र 


प्. ७१)

वक्षसोऽष्टाङ्गुलस्थौ तु प्राङ्मुखौ खटकामुखौ |
समानकूर्परांसौ तु चतुरश्रौ प्रकीर्तितौ || १८४ ||

हंसपक्षकृतौ हस्तौ व्यावृत्तौ तालवृन्तवत् |
उद्वृत्ताविति विज्ञेयावथवा तालवृन्तकौ || १८५ ||

चतुरश्रस्थितौ हस्तौ हंसपक्षकृतौ तथा |
तिर्यक्स्थितौ चाभिमुखौ ज्ञेयौ तलमुखाविति ||


चातुरश्र्यमूलं नृत्तेऽङ्गस्य जीवितमिति तन्निमित्तभुवौ चतुरश्रौ तावदाह 
वक्षस इति | वक्षोऽतिक्रम्य योऽष्ठाङ्गुलो देशः तत्रस्थौ | परस्परं 
त्वष्ठाङ्गुलान्तरत्वात् प्रत्युत चातुरश्र्यं भवतीत्युत्प्रेक्ष्यमेव | 
प्राङ्मुखाविति यत्संमुखः प्रयोक्ता तत्संमुखावेव न तु 
प्रयोक्तृसंमुखौ | कूर्परयोरंसयोश्च तुलाधारणवत्समत्वमवैषम्यम् 
| अङ्गचातुरश्र्यदानाच्चतुरश्रौ | आकर्षणविशेष एवायमभिनयोऽपि 
द्विवचनादपवादविहीनत्वे द्वयोरेव प्रयोग उपपादनीयो हेतुर्हस्तान्तरस्य 
द्वितीयप्रकारयोगेऽपि केवलस्यैव चतुरश्रतापदेश एव तुल्यरूपत्वाच्च न 
चतुष्षष्टिताव्याहतिरिति | एवं सर्वत्र |

अथोद्वृत्तौ - हंसपक्षकृताविति | आदौ चतुरश्रौ तत उद्वेष्ठितवर्तनया 
हंसपक्ष (कृत) इति कृतशब्देनाह विधिम् | एको विवर्तते उत्तानः स तु 
परस्त्वधोमुखः सन्नावर्तते वक्षस्स्थानमित्यर्थः | एतदेवाह 
तालवृन्तवदिति | आवर्तनकाले ऊर्ध्वं वर्तमानत्वादुद्धृतौ | नामान्तरेण 
तालवृन्तविषयत्वमभिनेयत्वं व्रूते |

अथ तलमुखौ - चतुरश्रस्थिताविति | तथेति व्यावृत्तोद्वृत्तपूर्वकत्वमस्याह | 
तेन परिसमाप्तिकाले स्वस्वपार्श्वस्थाङ्गौ त्र्यश्रस्थितौ हंसपक्षावेव | 
अन्योन्यसंमुखतलत्वात्तलमुखौ | मंडलमहुरिजिम वज्ज-इ (मर्दलं 
मधुरं वादयति) इत्यादिविषये चायमभिनयोऽपि |


प्. ७२)

तावेव मणिबन्धान्ते स्वस्तिकाकृतिसंस्थितौ |
स्वस्तिकाविति विख्यातौ विच्युतौ विप्रकीर्णकौ ||

अलपल्लवसंस्थानावूर्ध्वाख्यौ पद्मकोशकौ |
अरालखटकाख्यौ चाप्यरालखटकामुखौ || १८८ ||

अन्ये तु -

तथैव मणिबन्धान्ते ह्यरालौ विच्युतावुभौ |
ज्ञेयौ प्रयोक्तृभिर्नित्यमरालखटकाविति || इति |

भुजांसकूर्पराग्रैस्तु कुटिलाअर्तितौ करौ |
पराङ्मुखतलाविद्धौ ज्ञेयावाविद्धवक्रकौ || १९० ||


अथ स्वस्तिकौ विप्रकीर्णौ च - तावेवेति | तलमुखावेवेत्यर्थः | अन्तस्समीपः | 
स्वस्तिको नाम लक्षणविशेषः | (विच्युताविति) विशेषेण सहसा च्युतावित्यर्थः | 
एवं पूर्ववृत्तनृत्तकरचतुष्टयस्वरूपोपजीवित्वं (स्वस्तिक)विप्रकीर्णयोः |

अरालखटकामुखौ - अरालखटकामुखावाह अलपल्लवसंस्थानाविति | 
स्वस्तिकवत्पताकौ कृत्वा अलपल्लवोपलक्षितया व्यावर्तितकरणवर्तनया 
परिवर्तनान्तया तावेवोर्ध्वमुखौ पद्मकोशौ विधाय समनन्तरमेव 
भाविनलिनीपद्मकोशाभ्यामरालार्तनया एकमरालं द्वितीयं 
खटकामुखं चातुरश्र्यसंस्थानेन कुर्यात् | स्वस्तिकेनेति त्वपरे | अरालौ 
ततः खटकावित्येके |


प्. ७३)

हस्तौ तु सर्पशिरसौ मध्यमाङ्गुष्टकौ यदा |
तिर्यक्प्रसारिताख्यौ च तदा सूचीमुखौ स्मृतौ || १९१ ||

अन्ये -

सर्पशीर्षौ यदा हस्तौ भवेतां स्वस्तिकस्थितौ |
मध्यप्रसारिताङ्गुष्ठौ ज्ञेयौ सूचीमुखौ तदा || १९२ ||

रेचितौ चापि विज्ञेयौ हंसपक्षौ द्रुतभ्रमौ |
प्रसारितोत्तानतलौ रेचिताविति संज्ञितौ || १९३ ||


अथाविद्धवक्रौ - भुजांसकूर्पराग्रैरिति | वृत्तानुरोधादेवं पठितम् | 
अयं त्वर्थ अंसाभ्यां कूर्पराग्राभ्यां भुजाग्राभ्यां च 
क्रमेणोपलक्षितं यत्कुटिलं सविलासं (पताकौ) कृत्वा आवर्तनं 
व्यावर्तितकरणं कनिष्ठादि तद्युक्तावाविद्धौ हलधारिणौ 
सन्तावधोमुखतलौ यदा भवतस्तथेदं नाम |

अथ सूचीमुखौ - हस्तौ तु सर्पशिरसाविति | चतुरश्रस्थानगौ सर्पशिरसौ 
मध्यमाङ्गुलिनिविष्टाङ्गुष्ठौ कृतौ यदा तिर्यक्प्रसारितं पार्श्वगमनेन 
सह विकाशितं मुखं तर्जन्यग्ररूपं द्वयोस्तादृशौ बाहु (बहिः ?) 
प्रसारणेन पर्यायशः क्रियते तदा सूचीमुखौ सूचीवद्बाहु (द्बहिः?) 
प्रसारणात् | तत्र तुशब्दः पर्यायं द्योतयति |

सूचीमुखौ - मध्यप्रसारिताङ्गुष्ठौ स्वस्तिकौ सर्पशीर्षकौ |

इत्येकेषां पाठः |

अथ रेचितौ - अर्धरेचितौ चापीति | केचित् रेचितावित्यस्य पौनरुक्त्यपरिजिहिर्षवो द्वे 
लक्षणे इत्याहुः | तेन द्रुतौ भ्रान्तावविकृतावेव हंसपक्षौ रेचितौ


प्. ७४)

चतुरश्रो भवेद्वामः सव्यहस्तश्च रेचितः |
विज्ञेयौ नृत्ततत्त्वज्ञैरर्धरेचितसंज्ञितौ || १९४ ||

अञ्चितौ कूपरांसौ तु त्रिपताकौ करौ कृतौ |
किञ्चित्तिर्यग्गतावेतौ स्मृतावुत्तनवञ्चितौ || १९५ ||

मणिबन्धनमुक्तौ तु पताकौ पल्लवौ स्मृतौ |
बाहुशीर्षाद्विनिष्क्रान्तौ नितम्बाविति कीर्तितौ ||


तथा प्रसारितोत्तानतलत्वेन कृतावपि रेचिताविति | अन्ये त्वेकमेव वाक्यमित्याहुः 
| रेचितौ सन्तौ यौ द्रुतभ्रमो तौ रेचितसंज्ञाविति | न पौनरुक्त्यम् | 
संज्ञयैवार्धरेचिते लब्धे पुनर्वचनमविशेषेण चातुरश्र्यस्य स्थितिं 
सूचयन् नृत्तहस्तान्तरेष्वपि अङ्गपर्यायेण प्रयोगं सूचयति |

अथोत्तानावञ्चितौ - अञ्चिताविति | त्रपताकौ 
हस्तावंसकपोलललाटानामन्यतमक्षेत्रे कृतौ अञ्चनक्रियया युक्तौ 
अन्योन्याभिमुखावर्धतिरश्चीनौ तथांसयोः कूर्परयोश्चाञ्चनं 
किञ्चिच्चलनं भवति | अञ्चनसमये उत्तनत्वप्राप्तेः 
पुनरप्यञ्चनेनोद्गमनक्रियायोगान्मृदूत्तानावञ्चितौ |

अथ पल्लवौ - मणिबन्धनमुक्तौ त्विति | ऊर्ध्वव्यावर्तितकरणेन बाहू 
प्रसार्य परिवर्तितक्रियया स्वस्तिकाकृती पताकौ | पल्लवाकारत्वात् तथोक्तौ | 
शिथिलौ पल्लवावित्यन्ये पठन्तः त्रिपताकावित्यनुवर्तयन्ति |

अथ नितम्बौ - बाहूशीर्षादिति | पताकाविति वर्तते | 
स्कन्धक्षेत्राद्विचित्रत्वेनोत्तानत्वाधोमुखत्वपर्यायत्वेन निष्क्रान्तौ पताकौ 
नाम्ना क्षेत्रस्याक्षेपात् नितम्बक्षेत्रे तथैव पर्यायेण वर्तमानौ नितम्बौ |


प्. ७५)

केशदेशाद्विनिष्क्रान्तौ परिपार्श्वोत्थितौ तथा |
विज्ञेयौ केशबन्धौ तु करावाचार्यसंमतौ || १९७ ||

तिर्यक्प्रसारितौ चैव पार्श्वसंस्थौ तथैव च |
लताख्यौ च करौ ज्ञेयौ नृत्तभिनयनं प्रति || १९८ ||

समुन्नतो लताहस्तः पार्श्वात्पार्श्वं विलोलितः |
त्रिपताकोऽपरः कर्णे करिहस्तः प्रकीर्तितः || १९९ ||


अथ केशबन्धौ - केशदेशादिति | आदौ पार्श्वक्षेत्रात् 
तत्पार्श्वपरिवर्तनपूर्वकमुत्थितौ शिरःक्षेत्रं प्राप्तौ अत एव 
केशदेशान्नितम्बहस्तोक्तवदेव विचित्रहस्तत्वेन निष्क्रान्तौ तथा तेनैव 
प्रकारेण पुनः केशदेश एव पर्यायशो गतागतत्वेन प्रत्यावर्तमानौ | 
केशसंबन्धात्केशबन्धौ | आचार्यसंमतौ च शोभातिशयकरणात् |

अथ लताहस्तौ - तिर्यक्प्रसारितौ चेति | पताकाविति वर्तते | अन्ये तु नितम्बादिषु 
त्रिपताकावित्यनुवर्तयन्ति लताहस्तान्तेषु |

अथ करिहस्तः - समुन्नत इत्यादि | संश्लेषक्रमेण य उन्नतः | विलोलित इति 
ढोलावन्नीतः | अपरग्रहणात्त्रिपताक एव ललाटाख्य इति केचित् | 
खटकाख्योऽपर इत्यन्ये पठन्ति | सजातीयतयानारम्भोऽस्य चतुरश्रवत् 
विजातीयारम्भोऽपि नृत्ताभ्यासस्य व्यपदेशादरालखटकामुखवत् | अतो न 


प्. ७६)

कटिशीर्षनिविष्ठौ द्वौ त्रिपताकौ यदा करौ |
पक्षवञ्चितकौ हस्तौ तदा ज्ञेयौ प्रयोक्तृभिः || २०० ||

तावेव तु परावृत्तौ पक्षप्रद्योतकौ स्मृतौ |
अधोमुखतलाविद्धौ ज्ञेयौ गरुणपक्षकौ || २०१ ||

हंसपक्षकृतौ हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ |
तथा प्रसारितभुजौ दण्डपक्षाविति स्मृतौ || २०२ ||


द्विवचनम् | एकैकस्य पृथक्प्रयोगे करिहस्तत्वाभावादित्येकवचनमेव | 
तदाकारत्वाच्चेदं नाम |

अथ पक्षवञ्चितौ पक्षप्रद्योतौ च - कटिशीर्षेति पाठः | वृत्तौ 
पक्षावञ्चितौ गतौ तत्सम्मुखौ तु तं द्योतयतीति तथोक्तौ | एवकारेणानयोः 
व्यामिश्रतया प्रयोगशोभा भवतीत्याह |

अथ गरुडपक्षौ - अधोमुखेति | अधोमुखै नितम्बक्षेत्रे भूत्वा 
तलेनाविद्धौ ऊर्ध्वगमनं झटिति कुर्वाणौ | तार्क्ष्यभुजाकाराक्षेपात् 
लिङ्गवाक्यप्रामाणत्वात्सुकरणं प्राप्तं त्रिपताकवाधेन 
पताकावुपलभ्येते |

अथ दण्डपक्षौ - हंसपक्षकृताविति | एकस्य हंसपक्षस्य व्यावर्तने 
विलासेन पार्श्वाद्वक्षः क्षेत्रस्य निकटस्य वर्तनं तत्समकालमेव 
द्वितीयस्य स्वदेहपरिवर्तनेन वर्तनं भुजप्रसारणपर्यन्तं 
पुनरपरेणाङ्गेनेति द्वावपि प्रसारितभुजौ व्यावर्तितपरिवर्तितौ च भवत इति 
पक्षे पार्श्वतो दण्डवद्भुज इति दण्डपक्षौ | युगपदेव द्वयोरपि 
प्रसारणं व्यावर्तनपरिवर्तने तु क्रमेणेत्यन्ये |


प्. ७७)

ऊर्ध्वमण्डलिनौ हस्तावूर्ध्वदेशविवर्तनात् |
तावेव पार्श्वविन्यस्तौ पार्श्वमण्डलिनौ स्मृतौ || २०३ ||

उद्वेष्टितो भवेदेको द्वितीयश्चापवेष्टितः |
भ्रमितावुरसः स्थाने ह्युरोमण्डलिनौ स्मृतौ || २०४ ||

अलपल्लवकारालावुरोऽर्धभ्रमणक्रमात् |


अथोर्ध्वमण्डलौ - ऊर्धमण्डलिनाविति | वक्षोदेशाद्व्यावर्तितकरणेन 
ललाटक्षेत्रेण पार्श्वगमनं विधाय ततोऽपि मण्डलवद्भ्रमणेन 
प्रसारितावूर्ध्वमण्डलिनौ | प्रसारितभुजाविति वर्तते | 
ललाटप्राप्तिपर्यन्तेनैवानयोर्लक्षणं शिष्टं तु पार्श्वमण्डलिनोरिति केचित् | 
तावेव पार्श्वविन्यस्ताविति वचनान्नृत्तप्रसिद्ध (चक्र) 
वर्तनात्मकावूर्ध्वमण्डलावित्यन्ये |

अथ पार्श्वमण्डलौ - तावेवेति | ऊर्ध्वमण्डलावेव पार्श्वगतौ 
पताकाकृती परस्परसम्मुखौ | अन्ये तु निर्वचनसमर्थनाशयेन स्वपार्श्व 
एवाविद्धभुजभ्रमणवर्तनात्मकमनयो रूपमाहुः |

अथोरोमण्डलिनौ - उद्वेष्टित इति | चकारसंनियोगेन यौगपद्यमाह | उरस इति 
पञ्चमी | तत आरभ्य पार्श्वक्षेत्रे भ्रमितावेकस्यागमनस्य परस्य 
गमनमिति वर्तनया | षष्ठीत्यन्ये वदन्तः तत्रैव स्थानमित्याहुः | 
ऊर्ध्वपार्श्वोरोमण्डलिषु हंसपक्षावित्यपरे वर्तयन्ति |

अथोरःपार्श्वार्धमण्डलौ - अलपल्लवकारालाविति | वक्षोदेशत उत्तानो हस्तः 
संस्तम्भोऽलपल्लवसंस्थानदायिना व्यावर्तितकरणेन निष्कृष्यते |


प्. ७८)

पार्श्वावर्तश्च विज्ञेयावुरःपार्श्वार्धमण्डलौ || २०५ ||

हस्तौ तु मणिबन्धान्ते कुञ्चितावञ्चितौ यदा |
खटकाख्यौ कृतौ ख्यातां मुष्टिकस्वस्तिकौ तदा ||

पद्मकोशौ यदा हस्तौ व्यावृत्तपरिवर्तितौ |
नलिनीपद्मकोशौ तु तदा ज्ञेयौ प्रयोक्तृभिः || २०७ ||


तत्समकालं च पार्श्वप्रसारितभुजो द्वितीयो 
हस्तस्तर्जन्याद्युद्वेष्टितसन्निवेशेनारालरूपदायिना वक्षोदेशमानीयते | 
पुनरेवमिति | उरसि अर्धमेको हस्तः पार्श्वे च द्वितीयो 
मण्डलवद्गतागतक्रमणे कुरुत इति तथोक्तौ |

अथ मुष्टिकस्वस्तिकौ - हस्तौ तु मणिबन्धान्त इति | एकः कुञ्चितोऽरालवर्तनया 
अपरोऽञ्चितोऽलपल्लववर्तनया पुनरङ्गपर्याय इत्येवं वर्तनानन्तरं 
खटकामुखाभ्यां स्वस्तिक इति पारम्पर्येण मुष्टिप्रभवत्वात्खटकस्य 
मुष्टिकस्वस्तिकव्यपदेशो 
मुष्टिशिखरकपित्थखटकानामन्यतमप्रयोगानुज्ञानार्थमिति तद्विदः |

अथ नलिन्याख्यौ पद्मकोशौ - पद्मकोशाविति | पद्मकोशौ सम्मुखौ 
श्लिष्टमणिबन्धौ | ततोऽप्येकस्य कनीयसः संमुखमपरस्याङ्गुष्ठं 
मुखं क्रियया परिवर्तनमिति केचित् | इदं त्वत्र युक्तम् - व्यावृत्तेन परिवृत्तौ 
यदा पद्मकोशाविति सङ्गतिः | अस्मिन् मुष्टावेव स्वस्तिकक्षेत्रे करौ कृत्वा 
द्वयोरपि यदा व्यावर्तितकरणेन कनिष्ठादिना 
परिवर्तनमन्योन्यपराङ्मुखता तदनन्तरं च पद्मकोशद्वयं तदा | 
नलिन्यामनेककमलसंभवादिदं नाम |


प्. ७९)

करावुद्वेष्टिताग्रौ च प्रविधायालपल्लवौ |
ऊर्ध्वप्रसारिताविद्धौ कर्तव्यावुल्बणाविति || २०८ ||

पल्लवौ च शिरोदेशं संप्राप्तौ ललितौ स्मृतौ |
कूर्परस्वस्तिकगतौ लताख्यौ वलिताविति || २०९ ||

(करणे तु प्रयोक्तव्या नृत्तहस्ता विशेषतः |
तथार्थाभिनये चैव पताकाद्याः प्रयोक्तृभिः || २१० ||

सङ्करोऽपि भवेत्तेषां प्रयोगोऽर्थवशात्पुनः |
प्राधान्येन पुनस्संज्ञा नाट्ये नृत्ते करेष्विह || २११ ||


अथोल्वणौ ललितौ च | करावुद्वेष्टिताग्राविति | वक्षःक्षेत्रादुद्वेष्टितप्रधानौ 
हस्तौ विधायोर्ध्वस्कन्धक्षेत्रे प्रसारितावाविद्धौ च 
स्कन्धाभिमुखचलदङ्गुलीकावलपल्लवौ भवतस्तदोल्बणौ | 
हर्षपरवशां चित्तवृत्तिं सूचयतः इत्युल्वणौ |

अथ ललितौ - अलपल्लवावेव तु शिरःक्षेत्रप्राप्तौ चलिनौ ललितौ 
चातुरश्र्येणाङ्गलालित्योपादानात् |

अथ वलितौ - कूर्परस्वस्तिकगताविति | कूर्परस्थाने स्वस्तिकौ लताहस्तौ 
वाह्वोर्वलनाद्वलितौ इति | शब्द एवंप्रकारवर्तनान्तरसूचकः |

करणसंश्रयान्करान्वक्ष्यामीति करणासक्तत्वाद्विशेषणभागस्यैव 
संश्रियमाणस्य करणस्य प्रवचनं फलतः | यथा लोहितोष्णीषा ऋत्विजः 
प्रचरन्तीति वचनान्तरादृत्विजां प्रचारलाभात् द्वाविति (?) 
विभक्तिरुपपदार्थविधानपरेति करणं करणानि वा इति ह्यर्थे पाठः | 
(करणं) क्रियते सम्पाद्यते वलादेवाभिनयविशेषो 
येनाङ्गुलितुलनक्रियाविशेषेण स्वसमाप्तौ निराकाङ्क्षायां स करणं 
यथा कनिष्ठाद्यावर्तनेनालपल्लवः विपरीतवर्तनायां तु 
परिसमाप्त्यभावे वर्तनायाः क्रियान्तराकाङ्क्षा | 
तदेवेदमङ्गतत्त्वविदस्त्रोटनमङ्गस्येति 


प्. ८०)

वियुतास्संयुताश्चैव नृत्तहस्ताः प्रकीर्तिताः |)
अतः परं प्रवक्ष्यामि करान्करणसंश्रयान् || २१२ ||

सर्वेषामेव हस्तानां नाट्यहस्तनिदेशिभिः |
विज्ञातव्यं प्रयत्नेन करणं तु चतुर्विधम् || २१३ ||

अथावेष्टितमेकं स्यादुद्वेष्टितमथापरम् |
व्यावर्तितं तृतीयं तु चतुर्थं परिवर्तितम् || २१४ ||

आवेष्ट्यन्ते यदाङ्गुल्यस्तर्जन्याद्या यथाक्रमम् |
अभ्यन्तरेण करणं तदावेष्टितमुच्यते || २१५ ||

उद्वेष्ट्यन्ते यदाङ्गुल्यस्तर्जन्याद्या बहिर्मुखम् |
क्रमशः करणं विप्रास्तदुद्वेष्टितमुच्यते || २१६ ||

आवर्त्यन्ते कनिष्ठाद्या अङ्गुल्योऽभ्यन्तरेण तु |
यथा क्रमेण करणं तद्व्यावर्तितमुच्यते || २१७ ||


व्यवहरन्ति | तेन येषु हस्तेषु तर्जन्यादेः कुञ्चनं तेषरालवत्क्रिया यथा 
शुकतुण्डचतुरमृगशीर्षकादिषु | एवमन्यदुत्प्रेक्ष्यम् | पताकस्य तु 
सर्ववर्तनासु कार्यकरणतया साधारण्यं सर्वप्रकृतित्वम् | तत एव 
प्राधान्यात् पताकव्यपदेशः | नाट्यशब्देनाभिनयनहस्ताः नृत्तशब्देन 
नृत्तहस्ताः सूचिताः | अभ्यन्तरेण 


प्. ८१)

उद्वर्त्यन्ते कनिष्ठाद्या बाह्यतः क्रमशो यदा |
अङ्गुल्यः करणं विप्रास्तदुक्तं परिवर्तितम् || २१८ ||

नृत्तेऽभिनययोगे च पाणिभिर्वर्तनाश्रयैः |
मुखभ्रूनेत्रयुक्तानि करणानि प्रयोजयेत् || २१९ ||

तिर्यक्तथोर्ध्वसंस्थो ह्यधोमुखश्चाञ्चितोऽपविद्धस्तु |
मण्डलगतिस्तथा स्वस्तिकश्च पृष्ठानुसारी च || २२० ||


तलसंमुखत्वेन वाह्यपार्श्वात् देहं प्रति वक्षःक्षेत्रपर्यन्तप्राप्त्या | 
अतो वैपरीत्येन बहिर्मुखत्वं कनिष्ठाद्यावर्तत इति 
तलसंमुखमेवाभ्यन्तरत्वं वक्षःक्षेत्रात्तु बहिर्निर्गमनम् | 
एतद्विपर्यासेन बाह्यता |

ननु किमेतैरावेष्टिताद्यैरित्याशङ्क्य एतेषां साधकतमत्वं दर्शयति 
नृत्तेऽभिनययोगे चेति | नृत्ते नाट्ये च करणानि प्रकर्षेण योजयेत् | केन 
हेतुनेत्याह पाणिभिरिति यतो वर्तना जाता जन्यजनकाश्च 
पूर्वपश्चाद्भावित्वेन | पाणयो नृत्तनाट्यहस्ताः | कथं प्रयोजयेदित्याह 
मुखभ्रूनेत्रयुक्तानीति | यतो हि वर्तना धावन्ति तत एव मुखा(दी)नीति 
तात्पर्यम् | नेत्रभ्रूमुखरागाः यैर्व्यञ्जिता इति त्वियमभिअयेषु 
पूरणार्था प्रक्रिया | इयं तु वर्तनास्वित्यपौनरुक्त्यम् |

बाहुलग्नत्वादङ्गुलिक्रियायास्तद्भेदानाह तिर्यक्तथोर्ध्वसंस्थ इत्यादि | 
तिर्यगिति पार्श्वगत्या ऊर्ध्वः शिरसोऽप्युपरि गच्छन् अधोमुखो 
भुवमाश्लिष्यन् अञ्चितो वक्षोदेशान्निष्क्रम्य शिरःक्षेत्रमेव प्रत्यागतः 
अपविद्धो मण्डल


प्. ८२)

उद्वेष्टितः प्रसारित इत्येते वै स्मृताः प्रकारास्तु |
बाह्वोरिति करणगता विज्ञेया नर्तकैर्नित्यम् || २२१ ||

हस्तानां करणविधिर्मया समासेन निगदितो विप्राः |
अत ऊर्ध्वं व्याख्यास्ये हृदयोदरपार्श्वकर्माणि || २२२ ||

आभुग्नमथ निर्भुग्नं तथा चैव प्रकम्पितम् |
उद्वाहितं समं चैव ह्युरः पञ्चविधं स्मृतम् || २२३ ||

निम्नमुन्नतपृष्ठं च व्याभुग्नांसं श्लथं क्वचित् |
आभुग्नं तदुरो ज्ञेयं कर्म चास्य निबोधत || २२४ ||


गतेः सर्वतो भ्रमन् | पृष्ठं स्वकायस्यानुसरतीति पृष्ठानुसारी | उद्वेष्टितो 
मणिबन्धनवर्तनया निष्क्रामणप्रसारितस्य तु स्पष्टमेवाग्रमनुधावन् | 
एतेषु करणेषु चतुर्षु द्रुतमध्यविलम्बितादिवैचित्र्येण बाहुपर्यायेण च 
समस्तानि योजनया यदा नियुज्यन्ते तदा 
घातवर्तनादिशतसहस्राण्यत्रैवान्तर्भूतानीति यदेके चत्वारिंशतमन्ये 
शतमाहुस्तन्मिथ्यैव | तदाह करणगता विशेषा अवश्यं ज्ञातव्या इति | 
नित्यमेतद्व्यतिरिक्तप्रयोजनाभावात् |

अथोरसः कर्माण्याह आभुग्नमित्यादि | निम्नमिति ससङ्कोचम् | क्वचिदिति मध्ये 
मध्ये श्लथं शिथिलं निरवष्टम्भं कृत्वा व्याभुग्नावधः पतन्ता-


प्. ८३)

सम्भ्रमविषादमूर्च्छाशोकभयव्याधिहृदयशल्येषु |
कार्यं शीतस्पर्शे वर्षे लज्जान्वितेऽर्थवशात् || २२५ ||

स्तब्धं च निम्नपृष्ठं च निर्भुग्नांस समुन्नतम् |
उरो निर्भुग्नमेतद्धि कर्म चास्य निबोधत || २२६ ||

स्तम्भे मानग्रहणे विस्मयदृष्टे च सत्यवचने च |
अहमिति च दर्पवचने गर्वोत्सेके च कर्तव्यम् ||

(अत्र केचित् - क्षेपकोऽयम् -

दीर्घनिःश्वसिते चैव जृम्भणे मोटने तथा |
बिब्बोके च पुनः स्त्रीणां तद्विज्ञेयं प्रयोक्तृभिः ||)

ऊर्धक्षेपैरुरो यत्र निरन्तरकृतैः कृतम् |
प्रकम्पितं च तज्ज्ञेयमुरो नाट्यप्रयोक्तृभिः || २२९ ||

हसितरुदितेषु कार्यं श्रमे भये श्वासकासयोश्चैव |
हिक्के दुःखे च तथा नाट्यज्ञैरर्थयोगेन || २३० ||


विवांसौ | यत्र शीतेनापि विना दुर्दिने  एवमेव मार्गे भ्रमणमिति वर्ष 
इत्युक्तम् | सम्यगुत्थितं कृत्वा निष्क्रान्तौ शुद्धा(भुग्ना ?) वंसौ यत्र | 
हिक्का स्पष्टम् |


प्. ८४)

उद्वाहितं तूध्वकृतमुरो ज्ञेयं प्रयोक्तृभिः |
दीर्घोच्छ्वासोन्नतालोके जृम्भणादिषु चेष्यते || २३१ ||

सर्वैरेवाङ्गविन्यासैश्चतुरश्रकृतैः कृतम् |
उरः समं तु विज्ञेयं स्वस्थं सौष्ठवसंयुतम् || २३२ ||

एतदुक्तं मया सम्यगुरसस्तु विकल्पनम् |
अत. परं प्रवक्ष्यामि पार्श्वयोरिह लक्षणम् || २३३ ||

नतं समुन्नतं चैव प्रसारितविवर्तिते |
तथापसृतमेवं तु पार्श्वयोः कर्म पञ्चधा || २३४ ||

कटी भवेत्तु व्याभुग्ना पार्श्वमाभुग्नमेव च |
तथैवापसृतांसं च किञ्चित्पार्श्वं नतं स्मृतम् || २३५ ||

नतस्यैवापरं पार्श्वं विपरीतं तु युक्तितः |
कटिपार्श्वभुजांसैश्चाभ्युन्नतैरुन्नतं भवेत् || २३६ ||

आयामनादुभयतः पार्श्वयोः स्यात्प्रसारितम् |


प्. ८५)

परिवर्तात्त्रिकस्यापि विवर्तितमिहेष्यते || २३७ ||

निवर्तनापनयनाद्भवेदपसृतं पुनः |
पार्श्वलक्षणमित्युक्तं विनियोगं निबोधत || २३८ ||

उपसर्पे नतं कार्यमुन्नतं चापसर्पणे |
प्रसारितं प्रहर्षादौ परिवृत्ते विवर्तितम् || २३९ ||

विनिवृत्ते त्वपसृतं पार्श्वमर्थवशाद्भवेत् |
एतानि पार्श्वकर्माणि जठरस्य निबोधत || २४० ||

क्षामं खल्वं च पूर्णं च सम्प्रोक्तमुदरं त्रिधा |
तनुक्षामं नतं खल्वं पूर्णमाध्मातमुच्यते || २४१ ||

क्षामं हास्येऽथ रुदिते निःश्वासे जृम्भणे भवेत् |
व्याधिते तपसि श्रान्ते क्षुधार्ते खल्वमिष्यते || २४२ ||

पूर्णमुच्छ्वसिते स्थूले व्याधितात्यशनादिषु |

अन्ये तु -

क्षामं खल्लं समं पूर्णमुदरं स्याच्चतुर्विधम् ||) २४३ ||

प्. ८६)

इत्येतदुदरस्योक्तं कर्म कट्या निबोधत |
छिन्ना चैव निवृत्ता च रेचिता कम्पिता तथा || २४४ ||

उद्वाहिता चेति कटी नाट्ये नृत्ते च पञ्चधा |
कटी मध्यस्य वलनाच्छिन्ना सम्परिकीर्तिता || २४५ ||

पराङ्मुखस्याभिमुखी निवृत्ता स्यान्निवर्तिता |
सर्वतो भमणाच्चापि विज्ञेया रेचिता कटी || २४६ ||

तिर्यग्गतागता क्षिप्रं कटी ज्ञेया प्रकम्पिता |
नितम्बपार्श्वोद्वहनाच्छनैरुद्वाहिता कटी || २४७ ||

पुनश्चासां प्रवक्ष्यामि विनियोगप्रयोजनम् |
छिन्ना व्यायामसम्भ्रान्तव्यावृत्त प्रेक्षणादिषु || २४८ ||

निवृत्ता वर्तने चैव रेचिता भ्रमणादिषु |
कुब्जवामननीचानां गतौ कार्या प्रकम्पिता || २४९ ||

स्थूलेषूद्वाहिता योज्या स्त्रीणां लीलागतेषु च |
कम्पनं वलनं चैव स्तम्भनोद्वर्तने तथा || २५० ||

प्. ८७)

विवर्तनं च पञ्चैतान्यूरुकर्माणि कारयेत् |
नमनोन्नमनात्पार्ष्.एर्मुहुः स्यादूरुकम्पनम् || २५१ ||

गच्छेदभ्यन्तरं जानु यत्तु तद्वलनं स्मृतम् |
स्तम्भनं चात्र विज्ञेयमपविद्धक्रियात्मकम् || २५२ ||

वलिताविद्धकरणादुद्वर्तनमितीरितम् |
पार्ष्णिरभ्यन्तरं गच्छेद्यत्र तत्तु निवर्तनम् || २५३ ||

गतिष्वधमपात्राणां भये चापि हि कम्पनम् |
वलनं चैव कर्तव्यं स्त्रीणां स्वैरपरिक्रमे || २५४ ||

साधसे च विषादे च स्तम्भनं सम्प्रयोजयेत् |
व्यायामे ताण्डवे चैव कार्यमुद्वर्तनं बुधैः || २५५ ||

विवर्तनं च कर्तव्यं सम्भ्रमादिपरिक्रमे |


शिष्टकटीत्रिकस्कन्धकर्माणि पार्श्वकर्माणीति | गतेषु 
तदुक्तमपविद्धक्रियात्मकमिति निष्क्रियत्वमिति यावत् |


प्. ८८)

यथादर्शनमन्यच्च लोकाद्ग्राह्यं प्रयोक्तृभिः || २५६ ||

इत्यूर्वोर्लक्षणं प्रोक्तं जङ्घयोस्तु निबोधत |
आवर्तितं नतं क्षिप्तमुद्वाहिताथापि वा || २५७ ||

परिवृत्तं तथा चैव जङ्घाकर्माणि पञ्चधा |
वामो दक्षिणपार्श्वेन दक्षिणाच्चापि वामतः || २५८ ||

पादो यत्र व्रजेद्विप्रास्तदावर्तितमुच्यते |
जङ्घास्वस्तिकयोगेन क्रमादावर्तितं नयेत् ||) २५९ ||

जानुनः कुञ्चनाच्चैव नतं ज्ञेयं प्रयोक्तृभिः |
विक्षेपाच्चापि जङ्घायाः क्षिप्तमित्यभिधीयते || २६० ||

नतं स्याज्जानुनमनात्क्षिप्तं विक्षेपणाद्वहिः |)
उद्वाहितं च विज्ञेयमूर्ध्वमुद्वाहनादिह || २६१ ||

प्रतीपनयनं यत्तु परिवृत्तं तदुच्यते |
आवर्तितं प्रयोक्तव्यं विदूषकपरिक्रमे || २६२ ||

नतं चापि हि कर्तव्यं स्थानासनगतादिषु |
क्षिप्तं व्यायामयोगेषु ताण्डवे च प्रयुज्यते || २६३ ||

तथा चोद्वाहितं कार्यमाविद्धगमनादिषु |
ताण्डवादौ प्रयोक्तव्यं परिवृत्तं प्रयोक्तृभिः || २६४ ||

प्. ८९)

इत्येवं जङ्घयोः कर्म पादयोस्तु निबोधत |
उद्घट्टितः समश्चैव तथाग्रतलसञ्चरः || २६५ ||

अञ्चितः कुञ्चितश्चैव पादः पञ्चविधः स्मृतः |
स्थित्वा पादतलाग्रेण पार्ष्णिर्भूमौ निपात्यते || २६६ ||

यस्य पादस्य करणे भवेदुद्घट्टितस्तु सः ||

अयमुद्वेष्टितकरणेष्वनुकरणार्थं प्रयोगमासाद्य |
द्रुतमध्यमप्रचारः सकृदसकृद्वा प्रयोक्तव्यः ||

स्वभावरचितो भूमौ समस्थानश्च यो भवेत् |
समपादः स विज्ञेयः स्वभावाभिनयाश्रयः ||
स्थिरः स्वभावाभिनये नानाकरणसंश्रये || २६९ ||

चलितश्च पुनः कार्यो विधिज्ञैः पादरेचिते ||


बहिः पार्ष्णिक्षेपाच्च पतनमाविद्धमूरोः वर्तना करण इति क्रियायां 
सत्यामित्यनेन पुनःपुनः पादतलाग्रात्तु स्थानं च कर्तव्यमिति दर्शयति | 
ऊर्ध्वविकृतस्य घट्टनानुद्घट्टितः उद्वेष्टितरूपं यत्करणमुदेष्ट्यन्ते 
यदाङ्गुल्य इत्यादि तदेव बाहुकर्मभेदाद्बहुधा | तत्रास्य प्रयोग इति 
वर्तनाश्रयो विनियोगः | केचित्तु प्रयोगमासाद्यानुकरणार्थमप्यस्य प्रयोग 
इत्यूचुः | यथा विक्रमोर्वश्यादौ पुरूरवःप्रभृतेः | एतेन नाट्यविषयो 
विनियोग उक्तः |


प्. ९०)

समस्यैव यदा पार्ष्णिः पादस्याभ्यन्तरे भवेत् || २७० ||

बहिः पार्श्वस्थितोऽङ्गुष्ठस्त्र्यश्रपादस्तु स स्मृतः ||
त्यक्त्वा (कृत्वा?) समपदं स्थानमश्वक्रान्ते तथैव च |
स्याद्विक्लबादिष्वर्थेषु त्र्यश्रः पादो यथाविधि) ||

(अस्यैव समपादस्य पार्ष्णिरभ्यन्तरे भवेत् |
त्र्यश्रपादः स विज्ञेयः स्थानकादिषु संश्रयः ||)

उत्क्षिप्ता तु भवेत्प्रार्ष्णिः प्रसृतोऽङ्गुष्ठकस्तथा |
अ ल्यश्चाञ्चिताः सर्वाः पादेऽग्रतलसञ्चरे ||

तोदननिकुट्टने स्थितनिशुभने भूमिताडने भ्रमणे |
विक्षेपविविधरेचकपार्ष्णिकृतागमनमेतेन ||
पाष्णिर्यस्य स्थिता भूमौ पादमग्रतलं तथा || २७५ ||


अग्रेण नतेन च न त्वरत इति | तथा तोदनं प्रेरणम् निकुट्टनं 
तदवग्रहणं स्थितं स्थानकादि शुभनं पीडनं (ताडनं) हननं 
विक्षेपो भूतस्यापसारणं


प्. ९१)

अङ्गुल्यश्चाञ्चिताः सर्वाः स पादोऽञ्चित उच्यते ||
पादाग्रस्थितसञ्चारे वर्तितोद्वर्तिते तथा || २७६ ||

एष पादाहते कार्यो नानाभ्रमरकेषु च ||
उत्क्षिप्ता यस्य पार्ष्णिः स्यादङ्गुल्यः कुञ्चितास्तथा |
तथाकुञ्चितमध्यश्च स पादः कुञ्चितः स्मृतः ||
उदात्तगमने चैव वर्तितोद्वर्तिते तथा || २७८ ||

अतिक्रान्तक्रमे चैव पादमेतं प्रयोजयेत् ||
उत्क्षिप्ता तु भवेत्पार्ष्णिरङ्गुष्ठाग्रेण संस्थितः || २७९ ||

वामश्चैव स्वभावस्थः सूचीपादः प्रकीर्तितः ||
नृत्ते नूपुरकरणे प्रयोगस्तस्यकीर्तितः ||) २८० ||

पादजङ्घोरुकरणं समं कार्यं प्रयोक्तृभिः |
पादस्य करणे सर्वं जङ्घोरुकृतमिष्यते || २८१ ||


भ्रान्तकं मनसः विविधरेचकः करपादरेचकः | अञ्चिता इति प्रसृताः | 
अञ्चितमुद्वर्तितं विदूषकादिगतौ | भ्रमरी चारी येषु प्रयोगेषु ते 
भ्रमरकाः | सूचीं षष्ठं पादमन्ये पठन्ति | नूपुरस्य 
पादभूषणस्य करणे बन्धने | कट्यूरुजङ्घापादकर्माण्येव 
परव्यामिश्रीभूततावैचित्र्येण समुदिततया प्रयुज्यमानानि चारीत्युच्यन्ते | 
तत्समुदायस्य मण्डलभेदेन गतिर्निष्पद्यत इति कट्यादिपादान्तकर्मणैव 
चार्य उक्ताः | अत एव तासां विनियोगः पृथङ्नोक्तः |

समनन्तरं त्वध्यायत्नयं 
तद्वैचित्र्योदाहरणप्रदर्शनार्थमित्येतत्सर्वं मनसि कृत्वाह 
पादजङ्घोरुकरणमित्यादि | सममिति सह | अत्र हेतुः पादस्येति 
नाभिजङ्घोरुकरणमित्यादिकर्मस्वन्यं पादकर्मेत्यर्थः |


प्. ९२)

यथा पादः प्रवर्तेत तथैवोरुः प्रवर्तते |
तयोः समानकरणात्पादचारीं प्रयोजयेत् || २८२ ||

इत्येतदङ्गजं प्रोक्तं लक्षणं चैव कर्म हि |
अतःपरं प्रवक्ष्यामि चारीव्यायामलक्षणम् || २८३ ||

इति श्रीभारतीये नाट्यशास्त्रे अङ्गाभिनयो नाम नवमोऽध्यायः ||


एतदेव स्फुटयति यथा पाद इति | तयोरिति मध्ये जड्वापि स्वीकृता | अत्रैवं 
सर्वमाङ्गिकमियतेवोक्तमिति दर्शयति इत्येतदिति | अनन्तरवक्तव्यस्यासूत्रयति 
अतःपरमिति | चारीव्यायामा लक्ष्यन्ते उपलक्ष्यन्ते उदाहरणतया येनेति 
शिवम् ||

शिशिरतरकिरणकलिकालङ्कारविभक्तिभक्तभङ्गुरतापः |
अभिनवगुप्तो नवमाध्याये सन्देहतापमपनुदतति स्म ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्तविरचितायां नाट्यवेद 
विवृतावभिनवभारत्यां आङ्गिकाध्यायो नवमः ||
श्रीः

नाट्यशास्त्रम्

दशमोऽध्यायः

(एवं पादस्य जङ्घाया ऊरोः कट्यास्तथैव च |
समानकरणे चेष्टा चारीति परिकीर्तिता ||) १ ||

विधानोपगताश्चार्यो व्यायच्छन्ते परस्परम् |
यस्मादङ्गसमायुक्तास्तस्माद् व्यायाम उच्यते || २ ||


निश्चलस्तितिमद्व्योमभूचारीसद्गतिप्रदः |
सर्वदा ध्वनिमात्रात्मा शम्भुर्विजयतात् प्रभुः ||

चारीव्यायामलक्षणमित्युक्तम् | तत्र समासे सन्देहः व्यायामशब्दार्थे च 
चरेर्हि (इञ्) करणे भावे वा औणादिक इति कृदिकारादक्तिन ङिष् इति च 
चारीशब्दः प्रसिद्धार्थ इत्यभिप्रायेण सन्देहद्वयमपाकर्तुमाह - 
विधानोपगता इति | अन्योन्ययोजनापतिताश्चार्यो व्यायामशब्दस्यार्थ इति 
तात्पर्य | चार्य एव व्यायाम इति कर्मधारय इत्यर्थः | अन्वर्थस्तु 
व्यायच्छन्ते इति परस्परतया आपतन्ति | कुत्र नियम इत्याह - परस्परं पूर्वा 
चारी परत्र नियता (न तु) पूर्वस्यामिति तेनाकर्मकत्वादात्मनेपदं 
परस्परोपपदाच्चेति कर्मव्यतिहारजमात्मनेपदं निषेधति न तु 
आङोयमहन इति | ननु किं तन्नियमनमित्याह | विधानोपगता इति 
प्रधानेनैकस्या यतः अपरा उपगता वलादेवागता | 
नन्वेवमन्योन्याश्रयम् ? न अङ्गेन प्रधानभूतेन केनचित् सम्यगायुक्ताः 
प्रयुक्ताः प्रवर्तिता 


प्. ९४)

एकपादप्रचारो यः सा चारीत्यभिसंज्ञिता |
द्विपादक्रमणं यत्तु करणं नाम तद्भवेत् || ३ ||

करणानां समायोगः खण्ड इत्यभिधीयते |
खण्डैस्त्रिभिश्चतुर्भिर्वा संयुक्तैर्मण्डलं भवेत् || ४ ||

चारीभिः प्रसृतं नृत्तं चारीभिश्चेष्टितं तथा |
चारीभिः शस्त्रमोक्षश्च चार्यो युद्धे च कीर्तिताः || ५ ||


यत्रायत्रापेक्षया बहुवचनम् | एतदुक्तं भवति - किंचिदङ्गं प्रधानं 
यत् संभवति यथा हस्तो वा अभिनये पादो वा गतौ तदा तदुपयोगिनी चारी 
प्रधानं तच्चारीसंपत्त्युचिता च पूर्वा चारी आश्रीयते परयाचेति 
परस्परनियमात्यश्चार्योव्यायाम इति | तत्र व्यायामस्य 
संक्षिप्तमध्यमविस्तीर्णतया भेदान्निरुपयति | एकपादप्रचारो एकः 
एकाकिपादेन श्रोण्यादिनचारो व्याक्षिप्तः | द्विपादेति | पादशब्देन 
तत्प्रचारः | नामेति तुर्व्यायामप्रसिद्धादन्यदेवेदं 
संज्ञात्वेनाधुनैव नियम्यत इत्यर्थः | एष संक्षिप्तो व्यायामः 
अभिनयान्तरादौ | करणानामिति बहुवचनात् त्रीन् (त्रीणि?)कपिञ्जलानालभेतेति 
यथा | अन्यथा बहुत्वानियमे खण्डानां मण्डलेभ्यः क्व प्रविभागः | 
एष मध्यमो व्यायामः उपवृत्त्येधमानौ | 
त्रिभिश्चौर्भिरित्येतच्चतुरश्रतालाभिप्रायेण वाग्रहणान्मिश्रणमपि 
सूचयन् सङ्ख्यान्तरमपि गृह्णीते | तथा हि - चतुर्थे सूचीविद्धाख्ये (११-१२) 
मण्डले तु याश्चारीर्वक्ष्यति सूचीमाद्यं पदं दध्यादित्यादि | (११-१३) 
सप्तमे त्वलाताभिख्ये - भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् | 
पट्सङ्ख्यं सप्तसङ्ख्यं वा इति (११-२२) द्वादशेऽद्ध्यर्धिका इति | 
एवमन्यत्र | तत्र लौकिकत्वं तावच्चारीणां दर्शयति चारीभिरिति नृत्तं 
वाऽङ्गहारात्मकत्वं च तच्चारीभिः प्रसृतं च व्याप्तमिति प्रत्येकं 
चेष्टितं गतिः | शस्त्रमोक्ष इति चक्रकुन्तादियुद्धं युधमिति 
खड्गहननादियुद्धं नियुद्धं च | प्रकृतेऽप्युपयोजयति -


प्. ९५)

यदेतत्प्रस्तुतं नाट्यं तच्चारीष्वेव संस्थितम् |
न हि चार्या विना किंचिन्नाट्येऽङ्गं संप्रवर्तते || ६ ||

तस्माच्चारीविधानस्य संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् |
या यस्मिंस्तु यथा योज्या नृत्ते युद्धे गतौ तथा || ७ ||

समपादा स्थितावर्ता शकटाख्या तथैव च |
अध्यर्धिका चाषगतिर्विच्यवा च तथापरा || ८ ||

एडकाक्रीडिता बद्धा ऊरूद्वृत्ता तथाड्डिता |
उत्स्पन्दिताथ जनिता स्यन्दिता चापस्यन्दिता || ९ ||


यदेतदिति | यच्छब्देन व्याख्यातधर्मपूर्वक एतच्छब्देन 
व्याख्यास्यमानधर्मयोग. परामृश्यत इति वितततां नाट्यस्याह | 
किंचिदङ्गमिति शिरोहस्तादि किंचिद्धि चार्या सह किंचित्पूर्वापरभावेन | 
संप्रवर्तत इति संवर्तते खलत्वेन प्रवर्तते क्रियया सम्यक् प्रवर्तते वा 
अनित्येनेति वैकल्पिकोऽप्युप सर्गार्थयोगः तथाङ्गेऽपि 
स्वीकारतत्त्वं(?)निरूप्यत इति भर्तृमित्राचार्यः | 
प्रकृताधिकारिखेदावहत्वाच्च न 
पदवाक्यवित्परिचितताप्रकटनमात्रलालसात्मकमतिरिति विरमति(म्यते?) | 
लक्षणमिति उदाहरणम् | नृत्त हति करणाङ्गहारादौ | यस्मिन्निति | 
नपुंसकमित्येकशेषः तथेति उक्तं वक्ष्यते चेति 


प्. ९६)

समोत्सारितमत्तल्लि मत्तली चेति षोडश |
एता भौम्यः स्मृताश्चार्यः शृणुताकाशिकीः पुनः ||

अतिक्रान्ता ह्यपक्रान्ता पार्श्वक्रान्ता तथैव च |
ऊर्ध्वजानुश्च सूची च तथा नूपुरपादिका || ११ ||

डोलापादा तथाक्षिप्ता आविद्धोद्वृत्तसंज्ञिते |
विद्युद्भ्रान्ता ह्यलाता च भुजङ्गत्रासिता तथा || १२ ||

मृगप्लुता च दण्डा च भ्रमरी चेति षोडश |
आकाशिक्यः स्मृता ह्येता लक्षणं च निबोधत || १३ ||

पदैर्निरन्तरकृतैस्तथा समनखैरपि |


शेषः | तत्र नृत्ते उक्तं युद्धे वक्ष्यते न्यायेपूह्यमिति शेषः गतौ च 
द्वादशाध्याये वक्ष्यते - इत्यध्यायत्रयस्यार्थ इह सूचितः | 
तत्रोद्देशमाह - सभावेति (भौम्य इति?) भूमौ भवा भौम्यः 
एवमाकाशिक्यः उपरिचरताम् | स्मृता इति वेदोदाहरणेऽत्र यावत्स्मर्यते 
तावद्व्युत्पादनार्थं शिष्टानि | तैर्वक्तव्यम् तेनैतन्नाशङ्कनीयम् | यदि 
नेदं परिगणनं कियता भेदेनोक्तेति न तत्र स्पष्टम् | 
यल्लक्षणमनन्वर्थं च तद्व्याक्रियते |


प्. ९७)

समपादा तु सा चारी विज्ञेया स्थानसंश्रया || १४ ||

भूमिघृष्टेन पादेन कृत्वाभ्यन्तरमण्डलम् |
पुनरुत्सारयेदन्यं स्थितावर्ता तु सा स्मृता || १५ ||

निषण्णाङ्गस्तु चरणं प्रसार्य तलसञ्चरम् |
उद्वाहितमुरः कृत्वा शकटास्यां प्रयोजयेत् || १६ ||

सव्यस्य पृष्ठतो वामश्चरणस्तु यदा भवेत् |
तस्यापसर्पणं चैव ज्ञेया साध्यर्धिका बुधैः || १७ ||


अथ समपादा - ननु सममादा कथं वा चारीत्याह - स्थानसंश्रयेति 
यदा समपाद एव स्थानान्तरं गच्छति तदा चरणश्चारी भवत्येव 
योग्यतया तथा व्यपदेशादिति भावः |

अथ स्थितावर्ता - भूमिघृष्टेनेति अग्रतलसञ्चरेणाभ्यन्तरमण्डलं 
द्वितीयपार्श्व जानुस्वस्तिकान्तं पुनःशब्दो विशेषं द्योतयन् 
सन्नि(वेश)योगमाह | तेन स चेत् स्वस्तिकत्वेन श्लिष्टस्ततो द्वितीयमुत्सारयेत् 
स्वपार्श्वं कर्षयेदेकस्य स्थानमपरस्यामिति तथा ||

अथ शकटास्या - निषण्णाङ्गस्त्विति प्रयत्नधृतपूर्वकाय इत्यर्थः | 
शकटमसनीयं क्षेप्यं यया | एकस्मिन्नु पादे समेऽङ्गुल्यञ्चितं 
पक्षेतरं कृत्वा जानुनः कुञ्चने जङ्घाप्रसरणे च स्वपार्श्वे च 
त्र्यश्रिततलसञ्चरस्थापनं तु निरोधन (रेचन?) मिवेति केचिदेनामाहुः | 
एतच्च लक्षणं लक्ष्यार्थासङ्गतमेव |

अथाध्यर्धिका - सव्यस्येति दक्षिणस्य | पृष्थत इति पार्ष्णिदेशे | तस्येति 
दक्षिणस्योपसर्पणे स्वपार्श्वार्धत्र्यश्रिततया स्थितिः | अव्यतिरेकेति 
अध्यर्धतालान्तरत्वादयो मन्तव्याः | एकस्य पूर्णता गतिरन्यस्य पादस्य 
पूर्णार्धकेत्यन्ये | करणप्राधान्याच्चैवमुक्तं वामस्यापि 
पृष्ठसङ्गतमेव |


प्. ९८)

पादः प्रसारितः सव्यः पुनश्चैवापसर्पितः |
वामः सव्यापसर्पी वा चापगत्यां विधीयते || १८ ||

विच्यवात्समपादाया विच्यवां संप्रयोजयेत् |
निकुट्टयंस्तलाग्रेण पादस्य धरणीतलम् || १९ ||

तलसञ्चरपादाभ्यामुत्प्लुत्य पतनं तु यत् |
पर्यायशश्च क्रियते एडकाक्रीडिता तु सा || २० ||


अथ चाषगतिः - सव्येति दक्षिणस्य पृष्थत इति सव्योऽपसर्पत्येव सर्वत्र | 
प्रसारित इति तालमात्रमग्रतः पुनः स एवापसर्पितो द्वितालमात्रं 
पश्चान्नीतः वामः सव्येन सहापसर्पति | किंचिदुत्प्लुत्य 
सव्यवामावपसर्पतः श्लिष्यतश्चेति सत्रासमपसर्पणादौ चापस्येव गतिः 
चापगतिः | सव्योपसर्पि चेत्यन्ये पठन्ति तत्र श्लिष्टत्वं शब्दो 
(सव्यो?)क्तत्वमपसर्पणं चार्थः ||

अथ विच्यवा - पादस्येति पादयोरित्यर्थः |

अथैलकाक्रीडिता - उत्प्लुत्या किंचिदेकह् सक्थिगुल्फदेशेभ्यः पुनरुत्प्लुतिः 
अङ्गान्तरेणैवमिति पर्यायशः पतनं यत्र चार्या सा 
अजिकागतितुल्यत्वादेडकाक्रीडिता ||


प्. ९९)

अन्योन्यजङ्घासंवेधात्कृत्वा तु स्वस्तिकं ततः |
ऊरुभ्यां वलनं यस्मात्सा बद्धा चार्युदाहृता || २१ ||

तलसञ्चरपादस्य पार्ष्णिर्बाह्योन्मुखी यदा |
जङ्घाञ्चिता तथोद्वृत्ता ऊरूद्वृत्तेति सा स्मृता || २२ ||

अग्रतः पृष्ठतो वापि पादोऽग्रतलसञ्चरः |
द्वितीयपादनिर्घृष्टो यस्यां स्यादड्डिता तु सा || २३ ||


अथ बद्धा - केवलयोरेवोर्वोर्वलनं स्थित एव जङ्घास्वस्तिक इति 
बद्धांकेचिदाहुः | अन्ये तु स्वस्तिकापसरणेन 
पादतलाग्रयोर्मण्डलभ्रमणपूर्वकं स्वस्वपार्श्वगमनमिति 
यदूरुवन्धनमाहुः | जङ्घयोः संबन्धनात् अनु बद्धा ||

अथोरूद्वृत्ता - अग्रतलसञ्चरस्य पादस्य संबन्धिनी 
पार्ष्णिर्द्वितीयपादपृष्ठभागौन्मुख्यं यदा भवति जङ्घा च 
जानुनमनादाकुञ्चिता उद्वृत्ताद्वितीयजङ्घा सम्मुखं वलनात् तथा 
ऊरोरूर्ध्वविवर्तनात् लज्जेर्ष्यादिविषया ऊरुद्धृत्ता | अन्ये तु पार्ष्णिद्वितीयस्य 
तलसञ्चारबाह्योन्मुखीत्याहुः ||

अथाड्डिता - अग्रत इति | अपिस्समुच्चये वा पर्याये | तेन समस्थितस्यैकस्य 
द्वितीयस्तलसञ्चरः क्रमादग्रे पृष्ठे च निर्घृष्टः श्लिष्टः कार्य इति 
अड्डिता


प्. १००)

शनैः पादो निवर्तेत बाह्येनाभ्यन्तरेण च |
यद्रेचकानुसारेण सा चार्युत्स्पन्दिता स्मृता || २४ ||

मुष्टिहस्तश्च वक्षस्स्थः करोऽन्यश्च प्रवर्तितः |
तलसञरपादश्च जनिता चार्युदाहृता || २५ ||

पञ्चतालान्तरं पादं प्रसार्य स्यन्दितां न्यसेत् |
द्वितीयेन तु पादेन तथापस्यन्दितामपि || २६ ||


पादस्य स्वस्थानातिक्रमणात् | अड्डु अतिक्रमहिंसयोरिति पठन्ति सत्त्वे च 
रूपम् ||

अथोत्स्पन्दिता - बाह्येन कनिष्ठाङ्गुलिभागेन अभ्नन्तराङ्गुष्ठभागेन 
निवर्तते चेदु(भयोः पादयोः) गमागमं कुरुते | किमवधीत्याह 
पादरेचितस्यापसारेण शोभापेक्षयोत्क्रान्तमस्या | यन्नद्याः 
प्रत्यावर्तनरूपस्पन्दितकृत् तत्तुल्यत्वादियमुत्स्पन्दिता | रेचकं नृत्तहस्तमत्र 
केचिदाहुः ||

अथ जनिता - तलसञ्चरपादः प्रवर्तित इति | एतदेवास्याः स्वरूपं 
मुष्टेर्वक्षोगामित्वं हस्तान्तरस्य च प्रवर्तनमितिकर्तव्यतामात्रम् | 
समस्तगतीनामियं जननं करोति प्रारम्भरूपत्वादिति जनिता ||

अथ स्यन्दितापस्यन्दिते - क्रमसमो निषण्णोरुः पादो दक्षिणस्तुपञ्चतालात् 
प्रसारितः | तालः स्मृतः मध्यमया इति | सा स्यन्दिता प्रसारणधर्मत्वात् | 
एतद्विपर्ययादस्या अपि सव्येन स्यन्दितेनेति अङ्गपर्यायाच्च लब्धाप्येषा 
प्रयोगे साहचर्यनियमख्यापनार्थं पुनर्निरूपिता | 
आलीढप्रत्यालीढयोस्तु पादद्वयमपि त्र्यश्रितसंस्थानं मण्डलस्थानतो 
जीवित्वं यद्वक्ष्यते अस्यैव दक्षिणं 


प्. १०१)

तलसञ्चरपादाभ्यां घूर्णमानोपसर्पणैः |
समोत्सरितमत्तल्लि यायामे समुदाहृता || २७ ||

उभाभ्यामपि पादाभ्यां घूर्णमानोपसर्पणैः |
उद्वेष्टितापविद्धैश्च हस्तैर्मत्तल्ल्युदाहृता || २८ ||

एता भौम्यः स्मृताश्चार्यो नियुद्धकरुणाश्रयाः |
आकाशिकीनां चारीणां संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् || २९ ||


पादं पञ्चतालान् इत्यादि स्यन्दितायास्तु नैवमिति शेषः | स्थानस्य 
स्थितिप्रधानता चार्यास्तु गतिप्रधानतेत्यपि विशेषः |

अथ समोत्सरितमत्तल्लि - तलसञ्चरजङ्घास्वस्तिकेनाभ्यन्तरे यदान्यस्य तदेव 
च द्वितीयतलसञ्चरं करोति ततो घूर्णमानयोस्तयोः उपसर्पणमित्यन्ये | 
समः अविकलः(अ) अवनं रक्षणं उत् तदर्थं सरितः गतिमान् मदनं मत् 
मदं तनोतीति मत्तत् तस्य लयो गमनं यस्यामिति समोत्सरितमत्तल्लि | 
सरितशब्दो रि गतौ विन्यस्यते सहेन समासे च मदनं मुत्क्षिपः लयनं लीः | 
सरिशब्दस्य प्रातिपदिकात् तृचि वा सरितशब्दः | सं आ उत् सरित-इत्यन्ये पठन्ति | 
मदेन यो न विकलीभूतः रक्षार्थं चान्यताः पलायते तस्य वै द्विधा 
गतिरिति मध्यमदविषयेयं चारी सम्पद्यते |

अथ मत्तली - पादाभ्यामिति भूमिश्लिष्टाशेषतालाख्यामिति 
जङ्घास्वस्तिकयोगेनार्धत्र्यश्रिभागाभ्यां 
घूर्णमानत्वेनापसर्पणाद्वा अगाढमदविषया मत्तल्ली |

नियुद्धकरणाश्रया इति नियुद्धऽनादिसिद्ध एताः करणाङ्गहारेषु च ततो 
नाट्ये | स्मृता इत्यानेनोपवेदसंबन्धत्वेन वेदोऽत्र प्रमाणमिति दर्शितं 
वीयोगदिक्प्रदर्शनं चेदं मन्तव्यम् |


प्. १०२)

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पुरतः संप्रसारयेत् |
उत्क्षिप्य पातयेच्चैनमतिक्रान्ता तु सा स्मृता || ३० ||

ऊरुभ्यां वलनं कृत्वा कुञ्चितं पादमुद्धरेत् |
पार्श्वे विनिक्षिपेच्चैनमपक्रान्ता तु सा स्मृता || ३१ ||

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमं न्यसेत् |
उद्घट्टितेन पादेन पार्श्वक्रान्ता विधीयते || ३२ ||

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जानुस्तनसमम् न्यसेत् |
द्वितीयं च क्रमस्तब्धमूर्ध्वजानुः प्रकीर्तिता || ३३ ||


अथातिक्रान्ता - उत्क्षिप्ता यस्य पार्ष्णिरिति (१-२७७) कुञ्चितं 
तद्द्वितीयगुल्फक्षेत्रे कृत्वा किंचित् पुरतः प्रसार्य प्रकृतिभेदेन 
चतुस्तालाद्यन्तरमुत्क्षिप्याग्रेण भूमौ निपात्यत इति 
गन्तव्यातिक्रमादतिक्रान्ता |

अथापक्रान्ता - ऊरू च स्तनोपलक्षितां पूर्वं (बद्धां) कृत्वा ततः 
पादमुद्धृत्य पार्श्वे क्षिपेदित्यपक्रमणादपक्रान्ता |

अथ पार्शक्रान्ता - कुञ्चितं पादं स्वपार्श्वेनोपरि नीत्वा भूमौ 
पार्ष्ण्या पातयेदिति पूर्वं कुञ्चनाद्बलददेवोद्घाटितत्वं भवति तस्य हि 
लक्षणं स्थित्वा पादतलाग्रेण पार्ष्णीर्भूमौ निपात्यत इति (९-२६६) 
इयमेवपार्ष्णिचण्डधातेति प्रसिद्धा | अन्ये तु द्वितीयोरुक्षेत्रं 
यावदुत्क्षिप्योद्घाटितेन पातयेदित्याहुः ||

अथोर्ध्वजानुः - क्रमस्तब्धमिति यथा तस्योत्क्षेपस्तथास्य स्तब्धतेत्यर्थः |


प्. १०३)

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य जा र्ध्वं संप्रसारयेत् |
पातयेच्चाग्रयोगेन सा सूची परिकीर्तिता || ३४ ||

पृष्ठतो ह्यञ्चितं कृत्वा पादमग्रतलेन तु |
द्रुतं निपातयेद्भूमौ चारी नूपुरपादिका || ३५ ||

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वात्पार्श्वन्तु दोलयेत् |
पातयेदञ्चितं चैव दोलपादा प्रकीर्तिता || ३६ ||

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य आक्षिप्य त्वञ्चितं न्यसेत् |
जङ्घास्वस्तिकसंयुक्ता चाक्षिप्ता नाम सा स्मृता || ३७ ||


अथ सूची - जानुध्वं जानुपर्यन्तां जङ्घां प्रसारयेत् यदि वा 
जानुनोरूर्ध्वमूरुपर्यन्तां जङ्घा सकलां प्रसार्याग्रयोगेनापातयेदिति 
| सूच्याकारत्वात् सूची ||

अथ नूपुरपादिका - पृष्ठत इति पार्ष्णिर्यस्य स्थिता भूमौ इत्यञ्चितम् (९-
२७५) कृत्वा तं पृष्ठतः स्फिक्पार्ष्णिश्लेषपर्यन्तं नीत्वा 
स्वपार्श्वेऽग्रतलेनाञ्चितं जङ्घां पातयेदिति | नूपुराणां झणज्झणिति 
शब्दजननात् स्वरितार्थत्वमनया भवति नूपुरयोजनं चेति तथोक्ता |

अथ डोलपादा - उत्क्षिप्येति दक्षिणक्षेत्रान्तं स्वपार्श्वं निनीय ततोऽपि 
स्वपार्श्वं दोलयेदिति दोलाकारेण नयेत् ततः स्वपार्श्वे पार्ष्ण्या निपातयेत् |

अथाक्षिप्ता - आक्षिप्येति | अग्रतस्त्रितलोत्क्षेपादर्घमण्डलवत् पार्श्वान्तरं 
नीत्वा स्वस्तिकेन पार्ष्ण्या भुवि पातयेत् |


प्. १०४)

स्वस्तिकस्याग्रतः पादः कुञ्चितश्च प्रसारितः |
निपतेदञ्चिताविद्धमाविद्धा नाम सा स्मृता || ३८ ||

पादमाविद्धाअवेष्ट्य समुत्प्लुत्य निपातयेत् |
परिवृत्य द्वितीयं च सोद्वृत्ता चार्युदाहृता || ३९ ||

पृष्ठतो वलितं पादं शिरोघृष्टं प्रसारयेत् |
सर्वतो मण्डलाविद्धं विद्युद्भ्रान्ता तु सा स्मृता || ४० ||

पृष्ठप्रसारितः पादो वलितोऽभ्यन्तरीकृतः |
पार्ष्णिप्रपतितश्चैव ह्यलाता संप्रकीर्तिता || ४१ ||


अथाविद्धा - विश्लिष्टजङ्घस्यैव स्वस्तिकस्य संबन्धी कुञ्चितः पादः 
प्रसारितः तत आविद्धस्सन् स्वपार्श्वे द्वितीयपार्ष्णेः क्षेत्रे पार्ष्ण्या पातितः 
कार्यः |

अथोद्वृत्ता - आविद्धमिति आविद्धचारीसंबन्धिनं कुञ्जितमित्यनेन 
आविद्धाशेषभूतेयमिति दर्शयति | आवेष्टनं द्वितीयोरुक्षेत्रगपार्ष्णित्वं | 
तमेव पादमुत्प्लुत्य भ्रमरकं कृत्वा पातयेत् | ततो द्वितीयमित्यूर्ध्व 
वर्तमानत्वादुद्वृत्ता |

अथ विद्युद्भ्रान्ता - पृष्ठत ऊरुमूलादिति केचित् | उपाध्यायस्तु पृष्ठतः 
पार्श्वात् पश्चद्भागे वलितं कृत्वा शिरःसंश्लेषात् तद्द्वारेण सर्वत 
ऊर्ध्वाधः पार्श्वेषु मण्डलवद्भ्रमितं प्रसारयेदिति विद्युद्भ्रान्ता (इति) |

अथालाता - पूर्वं पश्चाद्भागे प्रसारितस्ततो वलनेनाभ्यन्तरीकृतो 
द्वितीयोरुदेशादभिमुखतलं च नीतः ततः स्वपार्श्वपार्ष्ण्या पातित इति 
अलातचक्राकृतिरलाता |


प्. १०५)

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य त्र्यश्रमूरुं विवर्तयेत् |
कटीजानुविवर्ताच्च भुजङ्गत्रासिता भवेत् || ४२ ||

अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा चोत्प्लुत्य वीपातयेत् |
जङ्घाञ्चिता परिक्षिप्ता सा ज्ञेया हरिणप्लुता || ४३ ||

नूपुरं चरणं कृत्वा पुरतः संप्रसारयेत् |
क्षिप्रमाविद्धकरणं दण्डपादा तु सा स्मृता || ४४ ||


अथ भुजङ्गत्रासिता - द्वितीयोरुमूलक्षेत्रान्तं कुञ्चितमुत्क्षिप्य 
कटिजानुनिवर्तनेन नितम्बसम्मुखपार्ष्णित्र्यश्रमुरुं विवर्तयेत् | 
स्वपार्श्वगजानुकमुत्तनपादतलं कुर्यादिति 
पादोपान्तभुजगभयभावितगतिसादृश्याद्भुजङ्गत्रासिता |

अथ हरिणप्लुता-अतिक्रान्तचार्युक्तकुञ्चितं पादमुत्क्षिप्योत्प्लुत्य च तमेव 
पातयेत् तदनन्तरं द्वितीया जङ्घा अञ्चितपादा सती पृष्ठभागे 
पश्चाद्देशे क्षिप्ता कार्येति मृगप्लुतितुल्या सब्धि होदु इत्यादौ 
विदूषकादेर्दृश्यते |

अथ दण्डपादा - नूपुरपादोक्तं कुञ्चितं पादं द्वितीयपार्ष्णिगं 
कृत्वाग्रतः प्रसारयेत् कथं क्षिप्रं कृत्वा तथा आविद्धकरणं 
आविद्धस्वदेहक्षेत्रसम्मुखीकृतजान्वग्रात् क्रिया यत्र | ऊरुजानुजङ्घस्य 
स्तब्धत्वेन दण्डाकारत्वाद्दण्डपादा |


प्. १०६)

अतिक्रान्तक्रमं कृत्वा त्रिकं तु परिवर्तयेत् |
द्वितीयपादभ्रमणात्तलेन भ्रमरी स्मृता || ४५ ||

आकाशिक्यः स्मृता ह्येता ललिताङ्गक्रियात्मिकाः |
धनुर्वज्रासिशस्त्राणां प्रयोक्तव्या विमोक्षणे || ४६ ||

अग्रगौ पृष्ठगौ वापि ह्यनुगौ वापि योगतः |
पादयोस्तु द्विजा हस्तौ कर्तव्यौ नाट्ययोक्तृभिः || ४७ ||


अथ भ्रमरी - अतिक्रान्तचार्युक्तं कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य भुजङ्गत्रासितवत् 
त्र्यश्रमूरुं विवर्त्य द्वितीयपादतलभ्रमणे त्रिकं परिवर्तयेदिति 
सर्वशरीरपरिवर्तनद्वारेण नेमिभ्रमणाद्भ्रमरी |

इतिकर्तव्यताशेषं विनियोगादिकं चासां दर्शयति - ललिताङ्गक्रियात्मिका इति 
धनुर्वज्रेत्यादि च | अथ कायशोभां निरूपयन् व्यापकविनियोगं चारीणां 
दर्शयति - अग्रगावित्यादि | इदं तात्पर्यं - इह कदाचिद्गतेः प्राधान्यं 
कदाचिद्धस्तव्यापारस्य कदाचिद्द्वयोः आद्ये पक्षे पादविक्षेपस्यानुगौ 
तदनुसारिणौ तत्पश्चाद्भाविनौ च हस्तौ द्वितीये हस्तव्यापारस्यानुसारेण 
पश्चाद्भावेन च पादौ तृतीये द्वयोरपि | तुल्यकालताविनियोगपारतन्त्र्येण च 
प्रवृत्तिः | योग औचित्यम् | कायशोभायोजनायेह चात्राध्यायाग्रे चार्यः 
प्रस्तुताः 


प्. १०७)

यतः पादस्ततो हस्तो यतो हस्तस्ततस्त्रिकम् |
पादस्य निर्गमं कृत्वा तथोपाङ्गानि योजयेत् || ४८ ||

पादचार्यां यथा पादो धरणीमेव गच्छति |
एवं हस्तश्चरित्वा तु कटीदेशं समाश्रयेत् || ४९ ||

एताश्चार्यो मया प्रोक्ता ललिताङ्गक्रियात्मिकाः |
स्थानान्यासां प्रवक्ष्यामि सर्वशस्त्रविमोक्षणे || ५० ||

वैष्णवं समपादं च वैशाखं मण्डलं तथा |
प्रत्यालीढं तथालीढं स्थानान्येतानि षण्णृणाम् || ५१ ||


(१०-७३) इति तत्प्राधान्यं यदा भवति तदा प्रयोजाअ कीदृशी कार्येति 
स्पष्टयितुमाह - यतो हस्त इति | तथेति तेनैव प्रकारेण उपाङ्गानि 
भ्रुनेत्रादीनि | ननु पादस्य क्रियायां यदि हस्तस्य गतिक्रिया तर्हि तद्विश्रान्तौ 
हस्तस्य को वृत्तान्त इत्याशङ्क्याह - पादचार्यामिति समाप्तायामिति शेषः | 
एवकारोऽप्यसंभावनां निरस्यते | हस्त इति | अर्धचन्द्रो नृत्ते नाट्ये नृत्ते तु 
पक्षप्रद्योतौ पक्षवञ्चितावपि पादस्य धरणीप्राप्तौ कीदृक् कायसन्निवेश 
इत्याशयेन स्थानकान्यभिधित्सुः पूर्वोपसम्हारपूर्वकं प्रतिजानीते - 
एताश्चार्य इति | ललितत्वमङ्गस्य यत इयतीभिरेवेमा उत्तानत्वे तावानेव 
गतिप्रकार इति यावत् | स्थानानि भावे करणेऽधिकरणे वा व्युत्पत्त्या 
कायसन्निवेशाश्च या उच्यन्ते | सर्वशस्त्रविमोक्षण इति साधारणो विनियोग 
उक्तः | आसामपि चारीणां गतिरूपत्वं गतेश्च पूर्वं पश्चाद्भाविनी 
स्थितिरिति भावः | नृणामिति स्थानकानि 


प्. १०८)

द्वौतालावर्धतालश्च पादयोरन्तरं भवेत् |
तयोस्समुत्थितस्त्वेकस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः || ५२ ||

किंचिदञ्चितजङ्घं च सौष्ठवाङ्गपुरस्कृतम् |
वैष्णवंस्थानमेतद्धि विष्णुरत्राधिदैवतम् || ५३ ||

स्थानेनानेन कर्तव्यः संलापस्तु स्वभावजः |
नानाकार्यान्तरोपेतैर्नृभिरुत्तममध्यमैः || ५४ ||

चक्रस्य मोक्षणे चैव धारणे धनुषस्तथा |
धैर्योदात्ताङ्गलीलासु तथा क्रोधे प्रयोजयेत् || ५५ ||


तु निरूपयिष्यन्त इत्यर्थः | पक्षस्थित इति पार्श्वाभिमुखाङ्गुलिः | त्र्यश्र इति 
किंचिदग्राभिमुख्यमस्पृशत् | अञ्चिता कुटिला जानुनमनाज्जड्या यत्र | 
सौष्ठवे यदङ्गम् वक्ष्यते तेन पुरस्कृतं पूजितं सौष्ठव अप्रधाने वा 
अङ्गपुरस्कृतं प्रधानम् | हि यस्मात् विष्णुरत्राधिदैवतम् तस्माद्वैष्णवम् 
| तेन तस्य तादृशस्य वाऽस्त्रीप्रधानस्य सूत्रधारादेः प्रयोगे 
स्थानकमिदम् | एवमुत्तरत्र मन्तव्यम् | एतदे-


प्. १०९)

इदमेव विपर्यस्तं प्रणयक्रोध इष्यते |
उपालम्भकृते चैव प्रणयोद्वेगयोस्तथा || ५६ ||

शङ्कासूयोग्रताचिन्तामतिस्मृतिषु चैव हि |
दैन्ये चपलतायां च गर्वाभीष्ठेषु शक्तिषु || ५७ ||

शृङ्गाराद्भुतबिभत्सवीरप्राधान्ययोजितम् |)
समपादे समौ पादौ तालमात्रान्तरस्थितौ || ५८ ||

स्वभावसौष्ठवोपेतौ ब्रह्मा चात्राधिदैवतम् |
अनेन कार्यं स्थानेन विप्रमङ्गलधारणम् || ५९ ||

रूपणं पक्षिणां चैव वरं कौतुकमेव च |
खस्थानां स्यन्दनस्थानां विमानस्थायिनामपि || ६० ||

लिङ्गस्थानां व्रतस्थानां स्थानमेतत्तु कारयेत् |
तालास्त्रयोऽर्धतालश्च पादयोरन्तरं भवेत् || ६१ ||


वाह - स्थानेनानेनेति स्वभावजः अनावेशितः | (विप्राङ्गलेति) विप्रैः 
क्रियमाणं यन्मङ्गलाशीर्वचनादि तस्य धारणं प्रतीप्सन् | 
खस्थादीनामिदं स्थानकम् | लिङ्गस्थाः शैवाद्याः व्रतस्था 
ऊर्ध्वकायादिप्रज्ञाङ्गाः (?) | निषण्णावचलौ विश्रान्तौ तु (ऊरू) यत्र 
सूच्यपेक्षया | कियत्याकाशदेश इत्याह - तालास्त्रयोऽर्धता-


प्. ११०)

तालाम्स्त्रीनर्धतालांश्च निषण्णोरुं प्रकल्पयेत् |
त्र्यश्रौ पक्षस्थितौ चैव तत्र पादौ प्रयोजयेत् || ६२ ||

वैशाखस्थानमेतद्धि स्कन्दश्चात्राधिदैवतम् |
स्थानेनानेन कर्तव्यमश्वानां वाहनं बुधैः || ६३ ||

व्यायामो निर्गमश्चैव स्थलपक्षिनिरूपणम् |
शरासनसमुत्कर्षे व्यायामकृतमेव च || ६४ ||

रेचकेषु च कर्तव्यमिदमेव प्रयोक्तृभिः |
ऐन्द्रे तु मण्डले पादौ चतुस्तालान्तरस्थितौ || ६५ ||

त्र्यश्रौ पक्षस्थितौ चैव कटिजानू समौ तथा |
धर्वज्राणि शस्त्राणि मण्डलेन प्रयोजयेत् || ६६ ||

वाहनं कुञ्जराणां तु स्थूलपक्षिनिरूपणम् |


लाश्चेति सार्धतालत्रयादधो नभोदेश इत्यर्थः | विशाखः स्कन्दः | 
व्याप्याङ्गानामेव युद्धादौ निर्गमनात् तेषामेव 
वेगादानपार्ष्णिचोदनाक्रमेण | ऐन्द्रे त्विति शेषं द्योतयन् 
सार्धतालद्वयान्तर्नभोदेशनिषण्णोरुत्वमत्रापि सूचयन्निति | 
मण्डलेश्वरविषयत्वान्मण्डलम् | अश्वानां वाहने वैशाखं इदं तु 
हस्तिनां तेभ्यस्स्थूलानामिति प्रक्रमात् (स्थूलतमात्) पक्षिणोऽत्र 
गरुडादयो मन्तव्याः | 


प्. १११)

अस्यैव दक्षिणं पादं पञ्चतालान् प्रसार्य तु || ६७ ||

आलीढं स्थानकं कुर्याद्रुद्रश्चास्याधिदैवतम् |
अनेन कार्यं स्थानेन वीररौद्रकृतं तु यत् || ६८ ||

उत्तरोत्तरसंजल्पो रोषामर्षकृतश्च यः |
मल्लानां चैव संफेटः शत्रूणां च निरूपणम् || ६९ ||

तथाभिद्रवणं चैव शस्त्राणां चैव मोक्षणम् |
कुञ्चितं दक्षिणं कृत्वा वामपादं प्रसार्य च || ७० ||

आलीढपरिवर्तस्तु प्रत्यालीढमिति स्मृतम् |
आलीढसहित्ऽम् शस्त्रं प्रत्यालीढेन मोक्षयेत् || ७१ ||

नानाशस्त्रविमोक्षो हि कार्योऽनेन प्रयोक्तृभिः |
न्यायाश्चैवात्र विज्ञेयाश्चत्वारः शस्त्रमोक्षणे || ७२ ||

भारतः सात्वतश्चैव वार्षगण्योऽथ कैशिकः |


अस्यैवेति निषण्णोरुत्वं तथा त्र्यश्रत्वं द्वयोः सूचयति | आसमन्ताल्लीढा 
स्पृष्टा भूमिर्येनेत्यालीढम् | संफेटः सङ्घर्षः |

आलीढपरिवर्त इतीयदेव लक्षणं पूर्वमुक्तं 
त्वितिकर्तव्यतास्पष्टकरणार्थम् | कुञ्चितमिति प्रसारणविपरीतं भूय 
उत्तानाकुञ्चितोऽत्र पादः | ननु प्रयोक्तृभिः शस्त्रविमोक्षः कार्य इत्युक्तम् | 
तस्य प्रयोक्तृभिः न्यायानामित्यादि


प्. ११२)

भारते तु कटिच्छेद्यं पादच्छेद्यं तु सात्वते || ७३ ||

वक्षसो वार्षगण्ये तु शिरश्छेद्यं तु कैशिके |
एभिः प्रयोक्तृभिर्न्यायैर्नानाचारीसमुत्थितैः || ७४ ||

प्रविचाराः प्रयोक्तव्या नानाशस्त्रविमोक्षणे |
न्यायाश्रितैरङ्गहारैर्न्यायाच्चैव समुत्थितैः || ७५ ||

यस्माद्युद्धानि वर्तन्ते तस्मान्न्यायाः प्रवर्तिताः |
वामहस्ते विनिक्षिप्य खेटकं दक्षिणेन च || ७६ ||

शस्त्रमादाय हस्तेन प्रविचारमथाचरेत् |
प्रसार्य च करौ सम्यक् पुनराक्षिप्य चैव हि || ७७ ||

खेटकं भ्रामयेत्पश्चात्पार्श्वात्पार्शमथापि च |
शिरः परिगमश्चापि कार्यः शस्त्रेण योक्तृभिः || ७८ ||

कपोलस्यान्तरे वापि शस्त्रस्योदघट्टनं तथा |


व्यायामाच्चेति नामानुसारादेषां वृत्तिविभागे परिशेषता | आरभट्या 
वार्पगण्यः | कटिच्छेद्यैति भावे कृत्यं | कटीस्थानादिषु परस्य 
हन्तव्येष्वतिक्रमेन चत्वारः | एभिरिति एभिर्न्यायैरुपलक्षिताः 
शस्त्रमोक्सणविषयाः प्रविचाराः प्रकृष्टाः विचित्रा गतिविशेषाः 
परिश्रान्तिशब्दाश्चारीव्यायामखण्डमण्डलात्मकाः कार्याः | 
न्यायशब्दस्यार्थं दर्शयति न्यायेनाङ्गौचित्येन यान्यङ्गोदाहर-


प् ११३)

पुनश्च खड्गहस्तेन ललितोद्वेष्टितेन च || ७९ ||

खेटकेन च कर्तव्यः शिरः परिगमो बुधैः |
एवं विचारः कर्तव्यो भारते शस्त्रमोक्षणे || ८० ||

सात्वते च प्रवक्ष्यामि प्रविचारं यथाविधि |
स एवं प्रविचारस्तु शस्त्रखेटकयोः स्मृतः || ८१ ||

केवलं पृष्ठतः शस्त्रं कर्तव्यं खलु सात्वते |
गतिश्च वार्सगण्येऽपि सात्वतेन क्रमेण तु || ८२ ||

शस्त्रखेटकयोश्चापि भ्रमणं संविधीयते |
शिरःपरिगमस्तद्वच्छस्त्रस्येह भवेत्तथा || ८३ ||

उरस्युद्वेष्टनं कार्यं शस्त्रस्यांसेऽथवा पुनः |
भारते प्रविचारो यः कर्तव्यस्स तु कैशिके || ८४ ||

विभ्रमयय तथा शस्त्रं केवलं मूर्ध्नि पातयेत् |


णादि न्यायादेव च परवन्धनस्वभाविताप्तिरूपात् प्रवर्तितानि तैः यत 
एतयोः क्रिया अतो न्यायाख्याः | अथापि चेत्यनन्तरं चेत्यर्थः | परिवेष्टनेन 
गमनं नयनं परिगमः | मणिबन्धोद्वेष्टनेन शस्त्रस्योद्वेष्टनं 
उद्वेल्लितेनेत्युद्वेष्टितेन | पृष्ठत इति कायस्य पश्चाद्भागे | युद्धप्रसङ्गेन 
सर्वं प्रयोज्यमापततीत्याशङ्क्याह -


प्. ११४)

प्रविचाराः प्रयोक्तव्या ह्येवमेतेऽङ्गलीलया || ८५ ||

धनुर्वज्रासिशस्त्राणां प्रयोक्तव्या विमोक्षणे |
न भेद्यं नापि च च्छेद्यं न चापि रुधिरस्रुतिः || ८६ ||

रङ्गे प्रहरणे कार्यो न चापि व्यक्तघातनम् |
संज्ञामात्रेण कर्तव्यं शस्त्राणां मोक्षणं बुधैः || ८७ ||

अथवाभिनयोपेतं कुर्याच्छेद्यं विधानतः |
अङ्गसौष्ठवसम्पन्नैरङ्गहारैर्विभूषितम् || ८८ ||

व्यायामं कारयेत्सम्यग्लयतालसमन्वितम् |
सौष्ठवे हि प्रयत्नस्तु कार्यो व्यायामएदिभिः || ८९ ||

सौष्ठवं लक्षणं प्रोक्तं वर्तनाक्रमयोजितम् |
शोभा सर्वैव नित्यं हि सौष्ठवं समुपाश्रिता || ९० ||

न हि सौष्ठवहीनाङ्ग शोभते नाट्यनृत्तयोः |


न भेद्यमिति भावे प्रत्ययः | संज्ञामात्रेणेति यथा परो जानाति युध्येते 
इमाविति एवं त्वमावित्यादिविषयं निधाय नाटकादौ संज्ञामात्रेणापि 
तेन नानुचितमिति दर्शयति | अथवेति व्यवत्स्थितविकल्पः | अङ्गसौष्ठवं 
यदुक्तं तस्य सिद्धये परिकरमाह व्यायाममिति | 
व्यायमोऽङ्गशिक्षाभ्यामङ्गयोग्यकालमेव 


प्. ११५)

अचञ्चलमकुब्जं च सन्नगात्रं तथैव च || ९१ ||

नात्युच्चं चलपादं च सौष्ठवाङ्गं प्रयोजयेत् |
कटी कर्णसमा यत्र कूर्परांसशिरस्तथा || ९२ ||

समुन्नतमुरश्चैव सौष्ठवं नाम तद्भवेत् |
अत्र नित्यं प्रयत्नो हि विधेयो मध्यमोत्तमैः || ९३ ||

नाट्यं नृत्तं च सर्वं हि सौष्ठवे संप्रतिष्ठितम् |
कटीनाभिचरौ हस्तौ वक्षश्चैव समुन्नतम् || ९४ ||

वैष्णवं स्थानमित्यङ्गं चतुरश्रमुदाहृतम् |
परिमार्जनमादानं सन्धानं मोक्षणं तथा || ९५ ||

धनुषस्तु प्रयोक्तव्यं करणं तु चतुर्विधम् |
प्रमार्जनं परामर्श आदानं ग्रहणक्रिया || ९६ ||


एवं द्रुतादेः चञ्चत्पुटादेश्चानुसन्धेरङ्गमात्मीकृतन्तालाख्यं 
पठ्यते | सन्नं स्वविश्रान्तिपरिणतं गात्रं यस्य | कूर्परांसशिर इति 
प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः | तथेति साम्येनेत्यर्थः | अधमानामत्र 
स्वातन्त्र्यं दर्शयति मध्यमोत्तमैरिति | सौष्ठवं यदर्थं 
तत्सर्वसामान्यभूतं चातुरश्र्यमाह - कटिनाभिचराविति क्रमेण 
यौगपद्येन च | खड्गयुद्धे यथान्यायास्तथा धनुर्युद्धेऽपि कर्माणि 
सन्तीति दर्शयति | प्रमार्जनमिति प्रथमं धनुषो मार्जनं ततोऽपि वाणेन 
ग्रहस्ततोऽपि शरस्य सन्धानं ततो मोक्षः | व्यायामे प्रस्तुते तदुपयोगि 
सौष्ठवं तत्प्रसङ्गागतं च धनुः -


प्. ११६)

संधानं शरविन्यासो विक्षेपो मोक्षणं भवेत् |
तैलाभ्यक्तेन गात्रेण यवागूमृदितेन च || ९७ ||

व्यायामं कारयेद्धीमान् भित्तावाकाशिके तथा |
योग्यायां मातृका भित्तिस्तस्माद्भित्तिं समाश्रयेत् || ९८ ||

भित्तौ प्रसारिताङ्गंतु व्यायामं कारयेन्नरम् |
बलार्थं च निषेवेत नस्यं वस्तिविधिं तथा || ९९ ||

स्निग्धान्यन्नानि च तथा रसकं पानकं तथा |
आहाराधिष्ठिताः प्राणाः प्राणे योग्याः प्रतिष्ठिताः ||

तस्माद्योगा प्रसिद्ध्यर्थमाहारे यत्नवान् भवेत् |
अशुद्धकायं प्रक्लान्तमतीव क्षुत्पिपासितम् || १०१ ||


कर्माभिधाय प्रयोगमेव व्यायाममाह - तैलाभ्यक्तेनेति | तैलमत्र 
तिलतैलम् | यवागूर्यवान्नम् | योगाय विद्याविशेषसंबन्धाय प्रभवतीति 
योग्या गुणनिका | तस्य वस्तिविधिश्च तैलघृतादिभिः यथादेशकालप्रकृतीति 
मन्तव्यमायुर्वेदात् | रसकमिति मांसरसं सेवेतेति संबन्धः | पानकानि 
च स्निग्धानीति संबन्धः | योग्या वा किमनेनेत्याशङ्क्याह - 
आहाराधिष्ठिता इति | अशुद्धकायमित्यनेन वमनविरेचनविशुद्धगात्रस्य 
व्यायामेऽधिकार इति दर्शयति | अशुद्धगात्रत्वं 


प्. ११७)

अतिपीतं तथा भुक्तं व्यायामं नैव कारयेत् |
अचलैर्मधुरैर्गात्रैश्चतुरश्रेण वक्षसा || १०२ ||

व्यायामं कारयेद्धीमान्नरमङ्गक्रियार्थिनम् |
एवं व्यायामसंयोगे कार्यश्चारीकृतो विधिः || १०३ ||

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि मण्डलानां विकल्पनम् ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे चारीविधानो नाम दशमोऽध्यायः ||


चाजीर्णयोगेऽपि | प्रक्लान्तमिति मध्वश्रमादिना | अचलेरिति यत्र यत्र क्रियायां 
योज्यते तत्र तत्रैव प्राप्तपरिणतिभिरित्यर्थः | मधुरैरिति ललितैः | अङ्गक्रिया 
अङ्गसिद्धिः | एवमित्युपसंहरन्नध्यायान्तरमासूत्रयति | (विकल्पनं) 
विचित्रतया कलयन्ते येन प्रकारेण तं वक्ष्यामीति 
सूत्रयन्नङ्गानुसारायातचारीपरम्परात्मनां 
मण्डलात्मनामसङ्ख्येयत्वं 
सूत्रयन्नुदाहरणमात्रार्थमध्यायान्तरमिति निरूपयतीति शिवम् |

इत्थं दशममध्यायं व्याचष्टे च समासतः |
शिवस्मृतिकृतार्थोऽपि परार्थं दुःखलात्मजः ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां चारीविकल्पो नाम दशमोऽध्यायः ||

|| श्रीः ||
श्रीः

नाट्यशास्त्रम्

एकादशोऽध्यायः

एताश्चार्यो मया प्रोक्ता यथावच्छरत्रमोक्षणे |
चारीसंयोगजानीह मण्डलानि निबोधत || १ ||

अतिक्रान्तं विचित्रं च तथा ललितसंचरम् |
सूचीविद्धं दण्डपादं विहृतालातके तथा || २ ||

वामविद्धं सललितं क्रान्तं चाकाशगानि तु |
मण्डलानि द्विजश्रेष्ठा भूमिगानि निबोधत ||) ३ ||

भ्रमरारकन्दिते स्यातामावर्तं च ततः परम् |
समोत्सरितमप्याहुरेडकाक्रीडितं तथा || ४ ||


गतिमण्डलवैचित्र्यमासूत्रयति या सदा |
तथा नेदिष्ठनिर्मात्री शक्तिं वन्दे महेशितुः ||

स्वल्पेऽपि पाठ्ये न त्याज्यः कोऽप्यध्यायो मया यतः |
विभोर्विश्वात्मनः स्तोत्रं मुख्यमन्यत्प्रसङ्गतः ||

शस्त्रमोक्षणे मण्डलानीति संबन्धः | इहेत्यस्मिन्नध्याये श्रुते 
श्रुतितद्दिशान्यान्यपि निबोधय एषामियत् सामान्यलक्षणं 
चारीसंयोगजानीति | आका-


प्. ११९)

अड्डितं शकटाख्यं च तथाद्यर्धकमेव च |
पिष्टकुट्टं च विज्ञेयं तथा चाषगतं पुनः || ५ ||

एतान्यपि दशोक्तानि भूमिगानीह नामतः |
अतःपरं प्रवक्ष्यामि लक्षणानि यथाक्रमम् || ६ ||

आद्यं पादं च जनितं कृत्वोद्वाहितमाचरेत् |
अलातं वामकं चैव पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् || ७ ||

सूचीवामं पुनश्चैव पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् |
सूचीं वामक्रमं दद्यादपक्रान्तं च दक्षिणम् ||) ८ ||

सूचीं वामं पुनश्चैव त्रिकं च परिवर्तयेत् |
तथा दक्षिणमुद्वृत्तमलातं चैव वामकम् || ९ ||

परिच्छिन्नं तु कर्तव्यं बाह्यभ्रमरकेण हि |
वतिक्रान्तं पुनर्वासं दण्डपादं च दक्षिणम् || १० ||

विज्ञेयमेतद्व्यायामे त्वतिक्रान्तं तु मण्डलम् |


शगतनां युद्धपरिक्रमेषु प्राधान्यात्पूर्वमुद्देशः 
आकाशभूचारीप्राचुर्यान्मण्डलेषु तथात्वम् | आद्यमिति दक्षिणम् | 
उद्वाहितमिति लक्षणैकदेशेन शकटास्यां सूचयति | एवमन्यत्र | त्रिकन्त्विति 
भ्रमरीमाह | बाह्यभ्रमरकं वामपादेन 


प्. १२०)

आद्यं तु जनित्ऽम् कृत्वा तेनैव च निकुट्टनम् || ११ ||

आस्पन्दितं तु वामेन पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् |
वामं सूचीपदं दद्यादपक्रान्तं च दक्षिणम् || १२ ||

भुर्ज त्रासितं वाममतिक्रान्तं च दक्षिणम् |
उद्वृत्तं दक्षिणं चैव ह्यलातं चैव वामकम् || १३ ||

पार्श्वक्रान्तं पुनः सव्यं सूची वामक्रमं तथा |
विक्षेपो दक्षि * *? स्यादपक्रान्तश्च वामकः || १४ ||

(बाह्यभ्रमरकं चैव विक्षेपं चैव योजयेत् |)
विज्ञेयमेतद्व्यायामे विचित्रं नाम मण्डलम् || १५ ||

क्र्त्वोर्ध्वजानु चरणमाद्यं सूचीं प्रयोजयेत् |
अपक्रान्तः पुनर्वाम आद्यः पार्श्वगतो भवेत् || १६ ||

वामं सूचीं पुनर्दद्यत्त्रिकम् च परिवर्तयेत् |
पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यमतिक्रान्तं च वामकम् || १७ ||

सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् |
पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यमतिक्रान्तं च वामकम् || १८ ||

प्. १२१)

परिच्छिन्नं च कर्तव्यं बाह्यभ्रमरकेण च |
एष चारीप्रयोगस्तु कार्यो ललितसञ्चरे || १९ ||

सूचीं वामपदं दद्यात्त्रिकं च परिवर्तयेत् |
पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च || २० ||

सूचीमाद्यं पुनर्दद्यादपक्रान्तं च वामकम् |
पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यं सूचीविद्धे तु मण्डले || २१ ||

आद्यस्तु जनितो भूत्वा स च दण्डक्रमो भवेत् |
वामं सूचीं पूनर्दद्यात्त्रिकं च परिवर्तयेत् || २२ ||

उद्वृत्तो दक्षिणश्च स्यादलातश्चैव वामकः |
पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो भुजङ्गत्रासितस्तथा || २३ ||

अतिक्रान्तः पुनर्वामो दण्डपादस्तु दक्षिणः |
वामः सूचीत्रिकावर्तो दण्डपादे तु मण्डले || २४ ||


आस्पन्दितमिति स्पन्दितां चारीमाह तामेवान्ये अस्कन्दितेत्याहुः | दण्डक्रम 
इति दण्डपादा चारी त्रिकावर्तादि अन्ते पठितत्वात् परिसमाप्तिस्थानगतामेव


प्. १२२)

आद्यं तु जनित्ऽम् कृत्वा तेनैव च निकुट्टकम् |
आस्कन्दितं च वामेन ह्यद्वत्तं दक्षिणेन च || २५ ||

अलातं वामकम् पादं सूचीं दद्यात्तु दक्षिणम् |
पार्श्वक्रान्तः पुनर्वाम आक्षिप्तो दक्षिणस्तथा || २६ ||

समावर्त्य त्रिकं चैव दण्डपादं प्रसारयेत् |
सूचीं वामपदं दद्यात्त्त्रिकं तु परिवर्तयेत् || २७ ||

भुजङ्गत्रासितश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च |
एष चारीप्रयोगस्तु विहृते मण्डले भवेत् || २८ ||

सूचीमाद्यक्रमं दद्यादपक्रान्तं च वामकम् |
पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो ह्यलातश्चैव वामकः || २९ ||

भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् |
षट्संख्यं सप्तसंख्यं वा ललितैः पादविक्रमैः || ३० ||


भ्रमरीमाश्रित्य यन्मण्डलं दण्डपादाख्यं तत्रेति संबन्धः | 
निकुट्टकमित्यनेन तलसञ्चरपादो लक्ष्यते | उद्वृत्तमूरूद्वृत्तादिकां 
चारीम् | समावर्तनं सम्यगावर्तनं सव्यापसव्यभ्रमरकद्वयेन | 
एताभिश्चारीभिः पर्यायेण षट्कृत्वः सप्तकृत्वो वा प्रयुक्ताभिः 
परिमण्डले चतुर्दिकं भ्रान्त्वान्तरालिकैः पादक्षेपैरिदमिदं 


प्. १२३)

(आद्यं कुर्यादपक्रान्तमभिक्रान्तं च वामकम्)
अपक्रान्तः पुनश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च || ३१ ||

पादभ्रमरकश्च स्यादलाते खलु मण्डले |
सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् || ३२ ||

आद्यो दन्डक्रमश्चैव सूचीकार्यस्तु वामकः |
कार्यस्त्रिकविवर्तश्च पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः || ३३ ||

आक्षिप्तं वामकं कुर्याद्दण्डपादं तु दक्षिणम् |
ऊरूद्वृत्तं च तेनैव कर्तव्यं दक्षिणेन तु || ३४ ||

सूचीवामक्रमं कृत्वा त्रिकं च परिवर्तयेत् |
अलातश्च भवेद्वामः पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः || ३५ ||

अतिक्रान्तः पुनर्वामो वामविद्धे तु मण्डले |
सूचीमाद्यक्रमं दद्यादपक्रान्तं च वामकम् || ३६ ||

पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो भुज त्रासितः स च |
अतिक्रान्तः पुनर्वाम आक्षिप्तो दक्षिणस्तथा || ३७ ||

अतिक्रान्तः पुनर्वाम ऊरुद्वृत्तस्तथैव च |

प्. १२४)

अलातश्च पुनर्वामः पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः || ३८ ||

सूचीवामं पुनर्दद्यादपक्रान्तश्च दक्षिणः |
अतिक्रान्तः पुनर्वामः कार्यो ललितसंचरः || ३९ ||

एष पादप्रचारस्तु ललिते मण्डले भवेत् |
सूचीमा क्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् || ४० ||

पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यं वामं पार्श्व मं तथा |
भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् || ४१ ||

वामं सूचीं ततो दद्यादप्रक्रान्तं च दक्षिणम् |
स्वभावगमने ह्येतन्मण्डलं संविधीयते || ४२ ||

क्रान्तमेतत्तु विज्ञेयं नामतो नाट्ययोक्तृभिः |
एतान्याकाशगानीह ज्ञेयान्येवं दशैव तु || ४३ ||

अतः परं प्रवक्ष्यामि भौमानामपि लक्षणम् |
आद्यस्तु जनितः कार्यो वामश्चास्पन्दितो भवेत् || ४४ ||

शकटाख्य पुनश्चाद्यो वामश्चापि प्रसारितः |


कुर्यादिति सङ्गतिः | संख्याशब्देनाभ्यावृत्तिर्लक्ष्यते | अतिक्रान्तस्यैव 
विशेषणं ललितं सञ्चरतीत्यत एव मण्डलस्येदमेव नाम | स चेति | स 
एवेत्यर्थः |


प्. १२५)

आद्यो भ्रमरकः कार्यस्त्रिकं च परिवर्तयेत् || ४५ ||

आस्पन्दितः पुनर्वामः शकटास्यश्च दक्षिणः |
वामः पृष्ठापसर्पी च दद्याद्भ्रमरकं तथा || ४६ ||

स एवास्पन्दितः कार्यस्त्वेतद्भ्रमरमण्डलम् |
आद्यो भ्रमरकः कार्यो वामश्चैवाड्डितो भवेत् || ४७ ||

कार्यस्त्रिकविवर्तश्च शकटास्यश्च दक्षिणह् |
ऊरूद्वृत्तः स एव स्याद्वामश्चैवापसर्पितः || ४८ ||

कार्यस्त्रिकविवर्तश्च दक्षिणः स्पन्दितो भवेत् |
शकटाख्यो भवेद्वामस्तदेवास्फोटनं भवेत् || ४९ ||

एतदास्पन्दितं नाम व्यायामे युद्धमण्डलम् |
आद्यन्तु जनितं कृत्वा वामेन तु निकुट्टकम् || ५० ||

शकटाख्यः पुनश्चाद्य ऊरूद्वृत्त स एव तु |
पृष्ठापसर्पी वामश्च स च चाषगतिर्भवेत् || ५१ ||

आस्पन्दितः पुनः सव्यः शकटाख्यश्च वामकः |
आद्यो भ्रमरकश्चैव त्रिकं तु परिवर्तयेत् || ५२ ||

प्. १२६)

पृष्ठापसर्पी वामश्चेत्यावर्ते मण्डले भवेत् |
कृत्वादौ समपादं तु स्थानं हस्तौ प्रसारयेत् || ५३ ||

निरन्तरार्ध्वतलावावेष्ट्योद्वेष्ट्य चैव हि |
कटीतटे विनिक्षिप्य चाद्यमावर्तयेत्क्रमात् || ५४ ||

यथाक्रमं पुनर्वाममावर्तेन प्रसारयेत् |
चार्यानया च भ्रान्त्वा तु पर्यायेणाथ मण्डलम् ||

समोसरितमेतच्च ज्ञेयं व्यायाममण्डलम् |
पादैस्तु तमसि युक्तैः सूचीविद्धैस्तथैव च || ५६ ||

एलकाक्रीडितैश्चैव चूर्णैस्त्रिकविवर्तनैः |
सूचीविद्धापविद्धैश्च क्रमेणावृत्य मण्डलम् || ५७ ||

एलकाक्रीडितं विद्यात्खण्डमण्डलसंज्ञितम् |
सव्यमुद्घट्टितं कृत्वा तेनैवावर्तमाचरेत् || ५८ ||

तेनैवास्कन्दितः कार्यः शकटाख्यश्च वामकः |
आद्यः पृष्ठापसर्पी च स च चाषगतिर्भवेत् || ५९ ||

अड्डितश्च पुनर्वाम आद्यश्चैवापसर्पितः |
वामो भ्रमरकः कार्य आद्य आस्कन्दितो भवेत् || ६० ||

प्. १२७)

तेनैवास्फोटनं कुर्यादेतदड्डितमण्डलम् |
आद्यं तु जनितं कृत्वा तेनैव च निकुट्टकम् || ६१ ||

स एव शकटाख्याश्च वामश्चास्कन्दितो भवेत् |
पादैश्च शकटाख्यस्थैः पर्यायेणाथ मण्डलम् || ६२ ||

विज्ञेयं शकटाख्यं तु व्यायामे युद्धमण्डलम् |
आद्यस्तु जनितो भूत्वा स एवास्कन्दितो भवेत् || ६३ ||

अपसर्पी पुनर्वामः शकटाख्यश्च दक्षिणः |
भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथमण्डलम् || ६४ ||

अध्यर्धमेतद्विज्ञेयं नियुद्धे चापि मण्डलम् |
सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् || ६५ ||

भुजङ्गत्रासितश्चाद्य एवमेव च वामकः |
भुजङ्गत्रासितैर्भ्रान्त्वा पादैरपि च मण्डलम् || ६६ ||

पिष्टकुट्टं च विज्ञेयं चारीभिर्मण्डलं बुधैः |
सर्वैश्चाषगतैः पादैः परिक्रम्य च मण्डलम् || ६७ ||

एतच्चाषगतं विद्यानियुद्धे चापि मण्डलम् |


आस्फोटनमिति पादतलेन भूमिताडनं युद्धेष्वास्फालनमिति प्रसिद्धम् | 
चशब्दोऽप्यर्थे | अतः परमपि मण्डलानि योजयेत् | कथमित्याहुः | समाः 


प्. १२८)

नानाचारीसमुत्थानि मण्डलानि समासतः || ६८ ||

उक्तान्यतः परं चैव समचारीं नियोजयेत् |
समचारीप्रयोगो यस्तत्समं नाम मण्डलम् || ६९ ||

आचार्यबुद्ध्या तानीह कर्तव्यानि प्रयोक्तृभिः |

एतानि खण्डानि समण्डलानि
युद्धे नियुद्धे च परिक्रमे च |
लीलाङ्गमाधुर्यपुरस्कृतानि
कार्याणि वाद्यानुगतानि तज्ज्ञैः || ७० ||

इति श्रीभारतीये नाट्यशास्त्रे मण्डलविकल्पनं 
नामैकादशोऽध्यायः |


परस्परे योजनोचिताश्चार्यो यत्र तत्रोहनेऽप्युदाहरणं दर्शयति 
समचारप्रयोग इति | समानां भौमत्वेनाकाशीयत्वेन च चारीणां प्रयोगो 
यत्र |

एवमनया दिशा बहूनि कल्पयेदित्याह आचार्यबुद्धयोपलभ्यो भागः 
प्रयोगयोग्यो भवतीति | खण्डानां प्राधान्यमपि दर्शयति खण्डानीति | 
वाद्येनानुगतानीति गत्या वाद्यानुसारिण्या (अ ४-२८२) इति 
नृत्तविषयतुर्याध्यायाद्धि वैपरीत्येन नाट्ये गतौ प्राधान्यमाहेति शिवम् 
||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां मण्डलाध्याय एकादशः समाप्तः ||
श्रीः

नाट्यशास्त्रम्

द्वादशोऽध्यायः

एवं व्यायामसंयोगे कार्यं मण्डलकल्पनम् |
अतःपरं प्रवक्ष्यामि गतीस्तु प्रकृतिस्थिता || १ ||

तत्रोपवहनं कृत्वा भाण्डवाद्यपुरस्कृतम् |


श्रुत्यन्तविश्रान्तविधिर्या गतिः परमात्मनः |
तां महानन्दसन्दोहतत्त्वमूर्तिं स्तुमः सदा ||

प्रकरणसंगतये प्रकृतानुपूर्वकं निरूपयिष्यमाणं प्रतिजानीते 
एवमिति | व्यायामानामन्योन्यसंमीलनयोग्यानां चारीणां संहत्या 
योगे मिश्रीभावे सति मण्डलानां कल्पनमनुक्तमपि कर्तुं शक्यं 
बुद्ध्येति तत उपरम्यते | तत्राङ्गिकस्य रसभावयोर्विनियोगशो (विभागशो ?) 
विनियोगस्य कृतत्वाद्यद्यपि तन्मिश्रणेऽपि पृथग्विनियोगेन वक्तव्यं तथापि 
शिष्यहितप्रतिपन्नो मुनिर्दिशं दर्शयितुं शिरःप्रभृतिपादान्ते (यानि) 
अङ्गसंधेयानि कर्माण्युक्तानि तन्मेलनबलेन यो देहसंनिवेशो गतौ वा 
स्थितौ प्रकाराभावात्तस्य विनियोगम् प्रकटयिष्यन् चारीमण्डलप्रसंगस्या 
चित्तवृत्तित्वाद्गतिविनियोगमेव प्रतिजानीते | गतिश्च प्रकृतिं रसमवस्था देशं 
कालं चापेक्ष्य वक्तव्या | प्रतिपुरुषमभिधानात् | तत्र प्रक्रिया 
पूर्वमुच्यते तदेतत्तुशब्देन यावच्छब्दपर्यायवाचिना क्रमार्थेन 
काकाक्षिवदुभयतो धावता द्योतितम् | तत्राप्रविष्टस्य का गतिरिति 
प्रयोगोपक्रमं सूचयति तत्रोपवहनमिति | यदङ्गानुसारालाप


प्. १३०)

यथामार्गरसोपेतं प्रकृतीनां प्रवेशने || २ ||

ध्रुवायां संप्रवृत्तायां पटे चैवापकर्षिते |
कार्यः प्रवेशः पात्राणां नानार्थरससंभवः || ३ ||


इति प्रसिद्धं तमालापं कृत्वा ध्रुवायां सम्यक् प्रवृत्तायां कथं ? 
भाण्डवाद्यपुरस्कृतत्वादि रूपत्रययुक्तं कृत्वेति त्रीण्यपि 
क्रियाविशेषणानि | तन्त्रीभाण्डं वाद्यमानं पुष्करवाद्यम् | मार्गो 
देशः रसः स्थायिचित्तवृत्तिः वीप्सायामव्ययीभावः | यो यः 
कश्चिद्गृहोद्याननिर्देशः रत्यादिश्चित्तवृत्तिविशेषः तेनोपेतं कृत्वा या 
ध्रुवा तथा उत्तमादिप्रकृतीनां यस्यावेशनं बुद्धौ प्रवेशो यत्र तथा 
कृत्वा | एतदुक्तं भवति - हंसाद्युपमानमुखेन प्रकृतिविशेषः 
चित्तवृत्तिविशेषः उद्यानादिविशेषश्चावश्यं ध्रुवासूपनिबन्धनीयः | 
एवं ध्रुवायां प्रवृत्तायामेवं सत्यां | पटेऽपकर्षिते 
यावनिकायामपसारितायां तदा सामाजिकानां नेपथ्यगृहादयमागत 
इति नटी निवर्त्यते | चकारात्तत्काले पुनरुपोहनम् | ध्रुवाप्रवेशो लये मध्ये 
वलितया - वलनिकेति कोहलेन प्रयोगवलनाद्व्यपदिष्टं - शुष्काक्षरगानं 
कृत्वा प्रवेश एव तथा समुचितस्थानकदृष्टिमुखरागादियुक्तः कर्तव्यो 
यथा सामाजिकानां झडित्येवान्विताभिधाननयेन 
मुख्यरसव्याप्तिरुदयते | प्रगीतं 
गीयमानग्रामरागाग्रगतैकगमकाकर्णने 
समग्रग्रामतत्त्वसंवेदनवशः |

अन्ये तु यथामार्गकलोपेतमिति पठन्ति | उभयतः शेषत्वेन व्याचक्षते - 
मार्गेषु चित्रादिषु याः कला द्विमात्राचतुमात्राष्टमात्रेति ग्रामेपूच्यन्ते 
चालिप्तकादिषु कला वाद्याक्षराणीति | यद्यपि पात्राणामध्रुवा अपि प्रवेशा


प्. १३१)

स्थानं तु वैष्णं कृत्वा ह्युत्तमे मध्यमे तथा |
समुन्नतं समं चैव चतुरश्रमुरस्तथा || ४ ||

बाहुशीर्षे प्रसन्ने च नात्युत्क्षिप्ते च कारयेत् |
ग्रीवाप्रदेशः कर्तव्यो मयूराञ्चितमस्तकः || ५ ||

कर्णादष्टाङ्गुलस्थे च बाहुशीर्षे प्रयोजयेत् |
उरसश्चापि चिबुकं चतुरङ्गुलसंस्थितम् || ६ ||

हस्तौ तथैव कर्तव्यौ कटिनाभितटस्थितौ |
दक्षिणो नाभिसंस्थस्तु वामः कटितटे स्थितः || ७ ||

पादयोरन्तरं कार्यं द्वौतालावर्धमेव च |
पादोत्क्षेपस्तु कर्तव्यः स्वप्रमाणविनिर्मितः || ८ ||


वक्ष्यन्ते तथापि संभवमात्राभिधानमेतदुत्तममध्यमयोर्वा 
प्रस्तावादेवमुक्तम् | तयोर्हि ता ध्रुवाः प्रवेशास्तेऽपि वा चकारेण 
संगृहीता एव | एकः समोऽन्यः पक्षः | स्थानमिति 
त्र्यश्रेऽर्धद्विकतालभागिति वैष्णवं स्वप्रवेश एव सन्ने अचले प्रसन्ने 
नात्युक्षिप्ते अधो वा अधोगामित्वं यत्नेन परिहार्यमिति श्लोकार्थमेव 
शिक्षयितुं स्फुटपायमाह ग्रीवाप्रदेश इत्यादिना सार्धेन श्लोकद्वयेन | 
स्वस्थ मयूरवदञ्चितं सुरूपं शिरो यत्र | नाभिसंस्थ इति 
चातुरश्र्यप्रस्तावः खटकामुखः वाम इत्यर्धचन्द्रः | न 
चेदमुपविष्टस्थानकमपि तु गत्यानन्तर्यौचित्यात्तु स्थितस्थानकमेवेति 
दर्शयितुमाह पादयोरन्तरमिति | द्वौतालावर्धं च पादयोरन्तरमिति (११-५२) 
यत्स्थानकलक्षणं सूचितं तदेव कार्यं नान्यदुपवेशनादित्यर्थः | तत्र 
स्थानकानन्तरं गतिमुपक्षिपति पादोत्क्षेप इति स युक्तस्तेन 


प्. १३२)

चतुस्तालो द्वितालश्चाप्येकतालस्तथैव च |
चतुस्तालस्तु देवानां पार्थिवानां तथैव च || ९ ||

द्वितालश्चैव मध्यानां तालः स्त्रीनीचलिडिनाम् |
चतुष्कलोऽथ द्विकलस्तथा ह्येककलः पुनः || १० ||

चतुष्कलो ह्युत्तमानां मध्यानां द्विकलो भवेत् |
तथा चैककलः पातो नीचानां संप्रकीर्तितः || ११ ||


भाविलक्षणेन देशकालपरिच्छेदेन च कर्तव्यः | स्वकरमानेन च तालः 
पात्रस्येत्यर्थः |

तत्र देशपरिच्छेदं तावदाह एकताल इति | तालः 
प्रसारितमध्यमाङ्गुष्ठान्तरं तालः स्मृतो मध्यमया इति | 
संख्याक्रमेणाभिधाय 
स्थायिस्थानभूतोत्तमप्रकृतिविश्रान्तत्वात्प्रयोगजातस्य तदुपक्रमं 
विनियोगमाह चतुस्तालस्त्विति | तु शब्दोऽप्यर्थे कदाचिदन्यथापि भावात् | 
तथाशब्दो राज्ञां देवसदृशगत्यसंभवसंभावनापसारणद्योतकः 
| स्त्रीणां नीचानां साहचर्यादधमानामिति मन्तव्यम् | तेषां हि 
लिङ्गित्वादधमत्वं किंचिन्न संभावयेत् | यथाशोभमिति 
नाट्यधर्मीकाममित्यर्थः |

देशनियममुक्त्वा कालनियममप्यौत्सर्गिकं तावदाह चतुष्कलो हीति | तथा 
चेति तेनोत्क्षेपेण यत्पादस्य पतनं तदुत्तमानां चतसृभिः कलाभिः 
यस्मात्तदर्धार्धक्रमेण मध्यमाधमयोः परिभाषित इत्युत्सर्गतयेति 
भावः |


प्. १३३)

स्थितं मध्यं द्रुतं चैव समवेक्ष्ये लयं बुधः |
यथाप्रकृति नाट्यज्ञो गतिमेवं प्रयोजयेत् || १२ ||


तत्र गीतिचतुष्टयं मागध्यादि वक्ष्यते यत्तत्रार्धमागध्यदौ क्रमेण 
चित्रादित्रयविनियोगात् | निमेषाः पञ्च मात्रा स्यात् इति 
कलासामान्यलक्षणलब्ध औत्सर्गिकः सर्वत्र ध्रुवकमार्गो मन्तव्यः | 
विशेषादभिधाने तेन ध्रुवकमानेन चतुष्कलः पादपातः तथा 
चोत्तमपरिग्रहे द्विपदी कोहलेनोक्ता -

स्यादुत्तमानां द्विपदी चतुर्गुरुसमन्विता |
तत्रोत्क्षेपनिपाताभ्यां यस्मात्पादद्वयं भवेत् || इति 

लक्ष्यश्च इत्थमेव धिक्डिधिं इति द्विपदीभागेन पादेन पादपातः | अत्र 
ध्रुवके चतस्रः कला भवन्ति धिगडधिङ् इत्यस्य हि कालः कखगघङ नहि 
व्यञ्जनकालः स्वरकालात्पृथक् तानि गुरोश्च प्रचलत्वं 
खडतलचडस्तद्विद्भिस्त्रिपुटमेवावधार्यते (?) | तत्र हि तागडुधिं - 
इत्येवंरूपं लघु कला तस्यास्तिस्रो मात्राश्चतुर्थे गर्वक्षरे (द्वे) मात्रे इति 
च मात्राः | सर्वत्र चैवं प्रकारः समनन्तरग्रहणे विश्रान्त्यभावेन 
दुष्कर्ऽह् प्रयोग इति स्थानचेष्टाविश्रान्तिप्रकृप्तये मध्यगता 
विरामरूपैका मात्रा लक्ष्यविद्धिः प्रकल्पिता तद्वशादुक्ता तादृशां 
चतुर्भिर्वा द्रुताः कलायां प्रतिभासन्त इत्यास्तां तावत् | इह चित्रमार्गेण 
चतुष्कलपादपतनमिति न्याय (नायं?) 
लक्ष्यलक्षणशोभावाह्यत्वादपेक्ष्यते च |

अथ लयकालनियमशेषमाह स्थितमिति विलम्बितम् | समवेक्ष्येति प्रकृत्यादि 
भेदविभागेनेत्याह तमेव दर्शयति 
धैर्यस्थैर्यविलम्बितलयमध्यसंमतं संवेदनं 
यथार्थमिथ्यागोन(गौण?)गतधैर्यगाम्भीर्यादिकृतं मन्तव्यम् | 
(यथाप्रकृतीति)


प्. १३४)

धैर्योपपन्ना गतिरुत्तमानां
मध्या गतिर्मध्यमसंमतानाम् |
द्रुता गतिश्च प्रचुराधमानां
लयत्रयम् सत्त्ववशेन योज्यम् || १३ ||

एष एव तु विज्ञेयः कलाताललये विधिः |
पुनर्गतिप्रचारस्य प्रयोगं शृणुतानघाः || १४ ||


न तु जातिकालादिकृतं विदूषकस्य द्विजत्वेऽपि 
अविमलात्केवलमुत्तमघोषणायैव रचितं जात्यादि योजनीयम् | 
उत्तमस्याप्यन्यथाभावे कथंचिदुत्तमं सदप्यविद्यमाना इति प्रचुरेति 
लोकप्रसिद्धमेवेदमुक्तमित्यर्थः | न केवलं प्रकृतितोऽवयवभेदो 
यावच्चित्तवृत्तिभेदेनाभिप्रेत्याह सत्त्वबलेन च लयत्रयं योज्यम् | सत्त्वं 
चित्तवृत्तिः तेन संग्रामादावुत्तमस्यापि द्रुतं शोकादावधमस्यापि 
विलम्बितम् | अथैतदनुसारिणो गत्युपयोगिन्यां ध्रुवायां विधिरिति दर्शयति 
एष एव त्विति | अत्र गत्यनुसारी तालविधिः अन्ये त्वन्यथेत्युक्तं ताले | 
यस्ताललयः कलासहितः स कलाताललयः इति मध्यमपदलोपी समासः | 
तेनायमर्थः - ध्रुवातालेऽपि गत्यनुसार्येव कलाविधिर्विलयविधिश्च | अत 
एवैतदनुसारेण भट्टलोल्लटगोपालादिभिर्भङ्गोपभङ्गविभङ्गविषये 
तालदीपिकादौ चिरन्तनसंमतो ध्रुवातालानां विनियोगः प्रपञ्चतो 
दूषितः | तत्तु ध्रुवाध्याये विचारयिष्याम इत्यास्ताम् |

एवं देशकालनियममुक्तं प्रकृते योजयति पुनर्गतिप्रचारस्येति गतिषु 
प्रचारो वैचित्र्यं प्रयोगं पुनः शृणुतेति संबन्धः | संघटना 
ह्यनुक्तेति भावः | 


प्. १३५)

स्वभावे तूत्तमगतौ कार्यं जानु कटीसमम् |
युद्धचारीप्रयोगेषु पुनः स्तनसमं न्यसेत् || १५ ||

पार्श्वक्रान्तैः सललितैः पादैर्वाद्यान्वितैरथ |
रङ्गकोणोन्मुखं गच्छेत्सम्यक्पञ्चपदानि तु || १६ ||

वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणेन च |
परिवृत्य द्वितीयं तु गच्छेत्कोणं ततः परम् || १७ ||

तत्रापि वामवेधस्तु विक्षेपो दक्षिणेन च |
ततो भाण्डोन्मुखो गच्छेत्तान्येव तु पदाइ च || १८ ||

एवं गतागतैर्गत्वा पदानामेकविंशतिम् |
वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणस्य च || १९ ||


स्वभावे त्विति | तुना विशेषद्योतकेन मन्र्थरगतौ चतुस्तालत्वमुक्तं 
स्वभावगतौ तु त्रितालत्वं दीप्तगतौ तु पञ्चतालत्वमपि कार्यमिति दर्शयति | 
तां गतिप्रचारघटनामाह पार्श्वक्रान्तैरित्यादि |

कुञ्चितं पादमुत्क्षिप्य पार्श्वोत्थानोत्थितं न्यसेत् |
उद्घट्टितेन पादेन पार्श्वक्रान्ता (१०-३२)

इति पार्श्वक्रान्ता चारी | रङ्गकोणं पूर्वोत्तरं 
द्वितीयकोणमित्युत्तरपश्चिममेवमिति | अन्यस्मिन्निति कोणद्वयेऽतिदिशति | 
पूर्वरङ्गे चैषा पञ्चपदी व्याख्याता (अ ५-७३) | वेधः पार्ष्णिक्षेत्रे 
सूचीपादनिपातः | वामवेधमिति अन्तराविद्धमुखं (तत्) प्राप्तिसिद्धौ 
कोणैर्गत्वा ब्रह्मस्थानस्थानुल्लंघ्यतामाह | एतच्च 


प्. १३६)

रङ्गे विकृष्टे भरतेन कार्यो गतागतः पादगतिप्रचारः |
त्र्यश्रस्त्रिकोणे चतुरश्ररङ्गे गतिप्रचरश्चतुरश्र एव ||

यः समैः सहितो गच्छेत्तत्र कार्यो लयाश्रयः |
चतुष्कलोऽथ द्विकलस्तथैवैककलः पुनः || २१ ||

अथ मध्यमनीचैस्तु गच्छेद्यः परिवारितः |
चतुष्कलमथार्धं च तथा चैककलं पुनः || २२ ||

दैत्यदानायक्षाणां नृपपन्नगरक्षसाम् |
चतुस्तालप्रमाणेन कर्तव्याथ गतिर्बुधैः || २३ ||

दिवौकसां तु सर्वेषां मध्यमा गतिरिष्यते |
तत्रापि चोद्धता ये तु तेषां देवैः समा गतिः || २४ ||


पञ्चपदीगमनं सर्वतौत्सर्गिकम् | विशेषमप्याह रङ्गे विकृष्ट इति | 
भरतशब्देन उपचारतस्तद्विद्यायोनिसंबन्धः सूच्यते | गतागतैरिति 
परिमितायां दिशि पञ्चपदी गतागतेन नियमः एकतैव स्थाने द्वौ 
पादविक्षेपाइति मन्तव्यम् | विकृष्टायां च भूयो भूयः पञ्चपदी |

अत्रैव विषये विविधप्रमाणा पातरीति तद्द्विलयद्विभङ्गचतुर्भङ्गादयः 
प्राधान्येन | व्यामिश्रगतेरपि विशेषं व्याचिख्यासुः समगतिमुपसंहरति 
यः समैरिति | तथैवेति साम्येनेत्यर्थः | मिश्रगतिमाह अथेति | परिवारित 
इत्युत्तमत्वेन विवक्षित इत्यर्थः | तेन देवादि 
साध्वाश्रीयमानमुत्तमप्रकृतावपि (?)नायं विधिरन्यस्यैव तत्र 
प्राधान्यात् | तदोत्तमपादपाते मध्यमस्यदौ नीचादे(रेकः उत्तम)स्य 
चत्वारः | अतैव च चतुस्तालादिविभागे निश्चयार्थं 
प्रश्नमुत्थापयितुमुपसंहारमुत्तमविशेषाभिधानसहितमाह 
दैत्यदानवेत्यादि | सर्वेषामिति देवदूतादीनाम् | उद्धता ये त्विति 
मातलिप्रभृतयः |


प्. १३७)

ऋषय ऊचुः 

यदा मनुष्या राजानस्तेषां देवगतिः कथम् |
अत्रोच्यते कथं नैषा गती राज्ञां भविष्यति || २५ ||

अथ दिव्याः प्रकृतयो दिव्यमानुष्य एव च |
मानुष्य इति विज्ञेया नाट्यवृत्तिक्रियां प्रति || २६ ||

देवानां प्रकृतिर्दिव्या राज्ञां वै दिव्यमानुषी |
या त्वन्या लोकविदिता मानुषी सा प्रकीर्तिता || २७ ||

देवांशजास्तु राजानो वेदाध्यात्मसु कीर्तिताः |
एवं देवानुकरणे दोषो ह्यत्र न विद्यते || २८ ||

अयं विधिस्तु कर्तव्यः स्वच्छन्दगमनं प्रति |
संभ्रमोत्पातरोषेषु प्रमाणं न विधीयते || २९ ||

सर्वासां प्रकृतीनां तु अवस्थान्तरसंश्रया |
उत्तमाधममध्यानां गतिः कार्या प्रयोक्तृभिः || ३० ||


देवांशजा इति लोकपालांशविनिर्माणा राजानः | वेदेषु 
तथाध्यात्मशास्त्रेषु वेदान्तेषु येषामनेन प्राधान्यमुक्तम् | 
(अनुकरणं) देवादीनां वर्णनात् उक्तं च विराजविद्धराजगुह्यमिति (?) 
देवानुकरणे नाल्पत्वमित्यर्थः | अयमिति चतुष्कल इत्यादिः | स्वच्छन्दगमनं 
स्वस्था गतिः | संभ्रम आवेगः उत्पातोऽत्रोन्मादादिः | (उक्त) प्रमाणमिति 
उक्तरूपमित्यर्थः | एतदेवास्य दूषयति चतुरर्धं द्वे उत्तमस्य एका 
मध्यमस्य अर्ध नीचस्य अवस्थान्तरवलात् सर्वासां


प्. १३८)

चतुरर्धकलं वा स्यात्तदर्धकलमेव च |
अवस्थान्तराअसाद्य कुर्याद्गतिविचेष्टितम् || ३१ ||

ज्येष्ठे चतुष्कलं यत्र मध्यमे द्विकलं भवेत् |
द्विकला चोत्तमे यत्र मध्ये त्वेककला भवेत् || ३२ ||

कलिकं मध्यमे यत्र नीचेष्वर्धकलं भवेत् |
एवमर्धार्धहीनं तु जडानां संप्रयोजयेत् || ३३ ||

ज्वरार्ते च क्षुधार्ते च तपःश्रान्ते भयान्विते |
विस्मये चावहित्थे च तथौत्सुक्यसमन्विते || ३४ ||

शृङ्गारे चैव शोके च स्वच्छन्दगमने तथा |
गतिः स्थितलया कार्याधिकलान्तरपातिता || ३५ ||


(प्रकृतीनां गतिरिति कलालयतालाश्रिता) | सर्वपतदिति तु युक्तम् | 
(नीचेष्वर्धकलं भवेदिति) अनेन कलातुर्यभागो भरतमुनिना सूचितोऽयं 
लक्षणविदो वृत्ताकारं द्रुतमाहुः यद्यथा पञ्चमांश उक्तनीत्या 
श्वासादिविश्रान्तिपूर्वक इति चुतुर्धा स एव द्रुतो युक्तः | 
चतुष्कलादप्याधिवयमस्तीति दर्शयति | ज्वरार्त इत्यादि | भयेन योऽन्वितो 
जातोरुस्तम्भः अन्यथा ह्यस्य त्वरिततरा गतिर्वक्ष्यते | विस्मय इति तत्कृतस्तम्भ 
इत्यर्थः | अवहित्थ इति कृतकधैर्याणां कृतकं हि नः सुश्लिष्टं कर्तु 
पार्यत इति | तत्राधिक्यमेव भवति तत एव हि कुशलाः कृतकतां विदुः | 
अत्यादरवदौत्युक्येन सम्यगन्वितो य एव | शृङ्गारभेदस्तत्रैव विप्रलम्भ इति 
यावत् | स्वच्छन्दगमन इति कार्येण विना क्रीडाचङ्क्रमणे | अधिकले 
इत्यधिशब्दोऽधिकार्थः | अधिकलामिति केचित् | आधिक्यं प्रकर्षेण 
चतुःस्वरूपेण संख्या चैतत् प्लुतस्य विरामस्य च स्वरू-


प्. १३९)

पुनश्चिन्तान्विते चैव गतिः कार्या चतुष्कला |
अस्वस्थकामिते चैव भये वित्रासिते तथा || ३६ ||

आवेगे चैव हर्षे च कार्ये यच्च त्वरान्वितम् |
अनिष्टश्रवणे चैव क्षेपे चाद्भुतदर्शने || ३७ ||

अपि चात्ययिके कार्ये दुःखिते शत्रुमार्गणे |
अपराद्धानुसरणे श्वापदानुगतौ तथा || ३८ ||


पाधिक्ये तालबोधः संख्याधिक्येन षडष्टकलादेर्विकृष्टमधिकृतं 
कलान्तरं परिमाणं यथा तथाभूतः पादपातो यस्याम् | अत 
एवैतदापानप्रसङ्गविचारणाद्वक्ष्यति -

षट्कलन्तु न कर्तव्यं तथाष्टकलयेव च |
पादस्य पतनं तज्ज्ञैः खेदनं तद्भवेत् स्त्रियाह् || (१२-१७२) इति |

चतुरर्धैककलमिति वचसा सप्तकस्य च निषेधेन च 
त्रिकलपञ्चकलादीनामभावं सूचयति | विषमाणां 
सपरिमाणोत्क्षेपणनिपातनात् योगात्तालविदां हि साम्यमुपनिषद्भूतं 
तच्चात्र स्फुटयति |

एवमेतेषु षट्क्लादप्यधिकं मानं तथा च तपःशान्तानां परिक्रमे 
यत्तूल्ल(स)नाख्योलयः कोहलादिभिरुक्तो यस्यातिविलम्बितः कालावधौ | एवं 
कलाधिक्यमभिधाय न्यूनत्वमप्यस्तीत्याह अस्वस्थकामितमित्यादि | अस्वस्थे 
प्रच्छन्नकामिते हि त्वरातिशयः अनिष्टं यदा वान्धवादेः श्रुतं तदा 
तदन्तिकं द्रुतगमनं अद्भुतदर्शनविषये यदा क्षेपः प्रक्षिप्तता 
पुअरेतन्न दुष्यत इति | अत्ययोऽतिक्रमणं शीघ्रसंपादनं प्रयोजनमस्य | 
यन्नाभिरुचितमवश्यकर्तव्यं च तत्त्वरया क्रियते त्वरयान्वितं सुकार्यं 
अभिरुचितमेवेति विशेषः त्वरान्वित-


प्. १४०)

एतेष्वेवं गतिं प्राज्ञो विकलां संप्रयोजयेत् |
उत्तमानां गतिर्या तु न तां मध्येषु योजयेत् || ३९ ||

या गतिर्मध्यमानां तु न तां नीचेषु योजयेत् |


मिति | इयता यद्यपि सर्वं लभ्यते तथापि कविनटव्युत्पादनाय प्रपञ्चः | 
अपराधोऽभिनेयः शत्रोरन्य एव यद्वा यस्यापराधः कृतो गुर्वादेस्ततश्च 
रुपा गतः सोऽपराद्धः | एतेष्विति एवंप्रकारेष्वन्येषु मदादिष्वपीत्यर्थः | 
विकलामिति विकलः कलापरिमाणं यस्याः कला अर्धकला तुर्या सा यद्यपि 
तत्र नादरणीयं तत्त्रिभागषड्भागादिरपि तत भवति | अत एव 
संभ्रमोत्पातरोषेषु चतुरर्धकलमित्यनेन पौनरुक्त्यं 
तस्याविषयत्वादस्य तु विषमभागविषयत्वात् | तथाहि मत्तगतौ शेखरकस्य 
खण्डकप्रयोगे हि गहिदुं धि इत्येवंरूपे मात्रा तृतीये तृतीयस्य नामात 
धं धग् इत्येकः पातः त्सुक इति द्वितीयो धि इति तृतीयो नचैषां साम्यम् | एतेन 
च कलानां साम्यं न्यूनाधिकतानिरूपणेन समविषमकलाभाग 
भद्गाभिधानेन गुरुलघुद्रुतप्लुतानां स्विकारात्तद्वैचित्र्यम् | इयमपि 
(भङ्गोपभङ्गविभङ्ग)प्रकारप्रस्तारसंगृहीता लक्ष्यसिद्धा 
भङ्गलयव्यवस्था प्रतिपाद्याक्षरतदर्थादिरूपा च 
धाराबन्धादिविषयाघातमार्गशब्देन प्रसिद्धा व्यवस्था स्फुटमेव 
दर्शिता | साभूदेवं कालप्रमाण(कलापरिमाण ?)नियमाभिधानं 
गजस्नानीभूतमित्याह उत्तमानां गतिर्या त्विति | तुरेवार्थे 
अन्यक्रममेनैवेत्यर्थः | एतदुक्तं भवति - अनियमेन निदर्शितेन नियमो 
विप्लुतः तथापि कलाधिक्ये षट्कलातोत्तमस्य तत्र मध्यमस्य चतुष्कलता 
अधमस्य द्विक-


प्. १४१)

गतिः शृङ्गारिणी कार्या स्वस्थकामितसंभवा || ४० ||

दूतीदर्शनमार्गस्तु प्रविशेद्रङ्गमण्डलम् |
सूचया चाप्यभिनयं कुर्यादर्थसमाश्रयम् || ४१ ||

हृद्यैर्वस्त्रैस्तथा गन्धैर्धूपैश्चूर्णैश्च भूषितः |
नानापुष्पसुगन्धाभिर्मालाभिः समलंकृतः || ४२ ||

गच्छेत्सललितैः पादैरतिक्रान्तस्थितैस्तथा |
तथा सौष्ठवसंयुक्तैर्लयतालवशानुगैः || ४३ ||

पादयोरनुगौ चापि हस्तौ कार्यौ प्रयोक्तृभिः |
(उत्क्षिप्य हस्तं पातेन पादयोश्च विपर्ययात् ||) ४४ ||


लता | यत्र न्यूनकलमुक्तं तत्राप्युत्तमस्य कला मध्यमस्यार्धकला 
अधमस्य कलातुर्यभाग इति कथं विप्लवः |

एवं प्रकृतिभेदेन गतिमभिधाय रसविषयेण दर्शयितुं प्रथमं 
पुरुषार्थोपयोगिरसविषयाणि निरूपयन् प्राधान्याच्च शृङ्गारे तावदाह 
गतिः शृङ्गारिणीत्यादि | स्वस्थकामितमप्रच्छन्नम् | अर्थसमाश्रये सिद्धे 
सूचायाः पुनर्वचन हृद्यस्य पदार्थस्य पर्यालोचनं सातिशयं 
चमत्कारकारीति निरूपयितुं तत्र चर्वितचर्वणवत्पुनः पुनः कंचिदपि 
भागमत्यजन् सूचां शृङ्गारे कुर्यादिति दर्शयति | युद्धवीरादौ हि 
प्रधानानुसंधानमेवोचितं तन्मध्यपतितानां 
कार्यान्तराणामपर्यालोचनीयत्वात् पर्यालोचने आचार्यं मातुलान् भ्रातॄन् 
स्वजनमित्याद्यापत्तेः येऽपि चान्तरमार्गा इत्यत्रत्यान् नृत्ते सूच्यान् 
परिहर्तुमित्यर्थस-

प्. १४२)

प्रच्छन्नकमिते चैव गतिं भूयो निबोधत |
विसर्जितजनः स्रस्तस्तथा दूतीसहायवान् || ४५ ||

निर्वाणदीपो नात्यर्थं भूषणैश्च विभूषितः |
वेलासदृशवस्त्रैश्च सह दूत्या शनैस्तथा || ४६ ||

व्रजेत्प्रच्छन्नकामस्तु पादैनिःशब्दमन्दगैः |
शब्दशङ्क्युत्सुकश्च स्यादवलोकनतत्परः || ४७ ||

वेपमानशरीरश्च शङ्कितः प्रस्खलन्मुहुः |


माश्रयमित्यसत् | सापि हि निरर्थिका सूचैव हि कथं स्यात् | सूचातोऽपि 
चानन्तरमस्य प्रकृतां गतिमाह | नृत्तकन्यादि शोभनो गन्धः सुगन्धः 
नानापुष्पैः सहायानामिति समासान्ताभावः | सललितैः सविलासैः | 
सौष्ठएनाङ्गचातुरश्र्येण युक्तैः लयो विलम्बितं तालं चतुरश्रादि 
भूयः पुनः सामान्येन युक्ताप्युत्तमगतिः पुनर्विशेषतां निरूप्यत इति 
भावः | प्रच्छनं कृत्वा कामितं यत्र शृङ्गारे सागरिकादाविव 
वत्सराजादेः तदन्यो वा सीतादाविव पौलस्त्यप्रभृतेस्तु वेपमानदेहः | 
स्खलन्नित्यादिकलातुर्याशानुत्सुक इत्यादिना कार्ये निर्वाणदीपः 
शब्दाशङ्कीत्यादिना खण्डितां कलां सूचयन् मिश्रप्रयोगं गतिमत्राह 
| अथैवंविधकामिविषयमेव सुभद्राभिधानं ध्रुआतालमाहुः 
कोहलाद्याः | तस्य हि प्रस्तारो द्रुतलघुमिश्रः | वेलातुल्यवस्त्रा इति तथा 
चन्द्रालोके सितवस्त्रावगुण्ठितो घनसारपरागपुञ्जमञ्जुगात्रो 
मुत्तमप्रायप्रचुराभरणो वस्त्राद्युपलक्षणम् | विप्रलम्भे तु 
शृङ्गारिण्येव करुणव्यामिश्रा गतिर्व्यभि-


प्. १४३)

रसे रौद्रे तु वक्ष्यामि दैत्यरक्षोगणान् प्रति || ४८ ||

एक एव रसस्तेषां स्थायी रौद्रो द्विजोत्तमाः |
नेपथ्यरौद्रो विज्ञेयस्त्वङ्गरौद्रस्तथैव च || ४९ ||

तथा स्वभावजश्चैव त्रिधा रौद्रः प्रकल्पितः |
रुधिरक्लिन्नदेहो यो रुधिरार्द्रमुखस्तथा || ५० ||

तथा पिशितहस्तश्च रौद्रो नेपथ्यजस्तु सः |
बहुबाहुर्बहुमुखो नानाप्रहरणाकुलः || ५१ ||

स्थूलकायस्तथा प्रांशुरङ्गरौद्रः प्रकीर्तितः |
रक्ताक्षः पिङ्गकेशश्च असितो विकृतस्वरः || ५२ ||

रूक्षो निर्भर्त्सनपरो रौद्रे सोऽथ स्वभावजः |
चतुस्तालान्तरोत्क्षिप्तैः पादैस्त्वन्तरपातितैः || ५३ ||


चारिसंवादिन्यभिप्रेत्य पृथङ्नोक्ता | एवं विषयाभिलाषे प्राणे 
शृङ्गारेऽभिधाय तद्रूप एव रोद्रे गतिं निरूपयति रौद्रे रसे त्विति | 
दैत्यादिप्रयुक्तं यदुक्तं तत्केनाशयेनेति शङ्काशमनायाह एक एवेति | 
ननु किं तेषां क्रोधेन विनापि रौद्रता ओमिति ब्रूमः | कथमिति चेत् 
रसाध्यायोक्तन्यायेनानु रसयितुमाह नेपथ्यरौद्र इत्यादि स्वभाव इत्यन्तम् | 
एवमेक एव रसस्तेषामिति कथितं रसाध्याये चैतत्प्रपञ्चितम् | 
चतुस्तालान्तरोत्क्षिप्तैरिति तालान्तरपातित्वं द्वितीयतालान्तरालापेक्षयेति केचित् | 
उपाअध्यायास्तु - तालशब्देनात्र कालमानमुक्तं न तु देशमानं तेन 
यावता कालेनोत्क्षेपस्ततो न्यूनेन पतनं - इति | एतदनु 


प्. १४४)

गतिरेवं प्रकर्तव्या तेषां ये चापि तद्विधाः || ५४ ||

अहृद्या तु मही यत्र श्मशानरणकश्मला |
गतिं तत्र प्रयुञ्जीत बीभत्साभिनयं प्रति || ५५ ||

क्वचिदासन्नपतितैर्विकृष्टपतितैः क्वचित् |
एलकाक्रीडितैः पादैरुपर्युपरिपातितैः || ५६ ||

तेषामेवानुगैर्हस्तैर्वीभत्से गतिरुच्यते |
अथ वीरे च कर्तया पादविक्षेइपसंयुता || ५७ ||


प्रकृतिसन्धिसंरम्भत्वं चाभिदधता विषमगतित्वमेषामनुज्ञानम् | 
तथा च कोहलमुखाः कलातदर्थद्वयलक्षणेन नर्तनकोत्फुल्लकादिना 
रौद्रादौ परिक्रममाहुः | तद्विधा इति भीमसेनादयः मनेन 
युद्धवीरेऽप्येषैव गतिरिति सूचयति |

अथ रौद्रप्राणौग्रयविवक्षामध्ये पुरुषार्थप्राणायातबीभत्साश्रयां 
गतिमाह अहृद्यात्विति | श्मशानरूपा युद्धपतितकबन्धप्रभृतिविरचिता | अत 
एव रणेन कश्मला जुगुप्सिता | आसन्नपतितत्वेन कलार्धतुर्यागत्वादि 
विकृष्टपतितत्वेन कलासाधकलादि सूचयति |

अथ वीरगतिमाह अथ वीरे चेति | विस्तारेण क्षेप इति स्यन्दितापस्यन्दितोर्गहणम् | 
तत्र च कलयार्धकलादि च प्रयोगः | तत एवोल्लासनिकाख्यं 


प्. १४५)

द्रुतप्रचाराधिष्ठाना नानाचारीसमाकुला |
पार्श्वक्रान्तैर्द्रुताविद्धैः सूचीविद्धैस्तथैव च || ५७ ||

कलाकालगतैः पादैरावेगे योजयेद्गतिम् |
उत्तमानामयं प्रायः प्रोक्तो गतिपरिक्रमः || ५८ ||

मध्यानामधमानां च गतिं वक्ष्याम्यहं पुनः |
विस्मये चैव हर्षे च विक्षिप्तपदविक्रमा || ५९ ||

आसाद्य तु रसं हास्यमेतच्चान्यं च योजयेत् |


तालमत्राहुर्लक्ष्यविदः | द्रुतेन प्रचारेणाधिष्ठानं गन्तव्ये देशे 
यस्यामिति | मल्लघटीत्र्यश्रादि विकृष्टपतितत्वे कलासार्धलघुद्रुतप्रचारं 
सूचितमनेन वीरे रौद्रे वा प्रवेगस्य स्पर्शभावत्वात् | तत्र गतिमाह 
कलाकालगतैरिति | पादैरिति बहु वचनेन त्रयः पादपाता गृह्यन्ते | तेन कलया 
कालेन च सन्निधानात् तालगतैवगतिरिति लघुपातनं येषा अथ वैको 
लघुपातो द्वावन्योन्यद्रुतपातौ कलामात्रं च विराममित्येवम् | 
उत्फुल्लकपरिक्रमः स चोभयोर्वीररौद्रयोः क्रमः | उत्तमानामिति | ननु 
बीभत्सस्यैवोत्तमविषयतैवं ? केनैतदुपदिष्टं भवतः ? | 
पुरुषार्थसाधनो बीभत्सः उत्तमेष्वेवैतदभिहितरसविषयव्यभिचारियोगे तु | 
मध्यमानां गतिमाह विस्मये चेति | चकारादावेगादौ 
व्यभिचार्यन्तरेष्वपि | विक्षिप्तः इतस्ततो गतो व्याकुलप्रायो लघुद्रुतबहुलः 
परिक्रमो यस्य | तथा विस्मय एव व्यभिचारिरूपे स्थायिनि अद्भुतरसरूपे 
मध्यमानाम् | पुनरेवमिति पुनर्ग्रहणादुत्तमानामद्भुतेऽपि 
स्वच्छन्दगतिरेव पूर्वोक्तेति दर्शयति | केवलं तत्र विस्मयो वदन उत्पाद्यो 
मुखरागे | एतश्चेति परं हास्यं स्मिताद्यतिहस्तिअपर्यन्तं यदोत्त मानां 
स्वस्थगतिरेव तदा मध्याधमानान्तु अपहसितातिहसितयोर्विक्षिप्तगतित्व-


प्. १४६)

पुनश्च करुणे कार्या गतिः स्थितपदैरथ || ६० ||

बाष्पाम्बुरुद्धनयनः सन्नगात्रस्तथैव च |
उत्क्षिप्तपातितकरस्तथा सस्वनरोदनः || ६१ ||

गच्छेत्तथाध्यर्धिकया प्रत्यग्राप्रियसंश्रये |
एषा स्त्रीणां प्रयोक्तव्या नीचसत्त्वे तथैव च || ६२ ||

उत्तमानां तु कर्तव्या सधैर्या वाष्पसंगता |
निःश्वासैरायतोत्सृष्टैस्तथैवोर्ध्वनिरीक्षितैः || ६३ ||

न तत्र सौष्ठवं कार्यं न प्रमाणं तथाविधम् |
मध्यानामपि सत्त्वज्ञा गतिर्योज्या विधानतः || ६४ ||

उरःपातहतोत्साहः शोकव्यामूढचेतनः |


मेव | अन्यच्चेति तावद्विदूषकगतौवक्ष्यमाणम् एवं प्रसङ्गाद् 
द्रुतहास्ययोग्यगतिरभिहिता | करुणे तूच्यते पुनश्च करुण इति | उवरार्ते 
चेत्यादि श्लोकेन यद्यपिस्तोकगतिरुक्ता तथापि यद्वक्ष्यत इति पुनश्शब्दार्थः | 
स्थितपदैः विलम्बितैः | आयतं दीर्घं कृत्वा उत्सृष्टैस्त्यक्तैः | 
ऊर्ध्वनिरीक्षणैःदेवोपालम्भसूचकैः | न प्रमाणं तथाविधमिति नात्र 
सर्वथा प्रमाणाभावः अपि त्वनियन्त्रितमेव पातात्मकं प्रमाणम् | अत 
एवात्र विलम्बितलयेन लघुत्रयेण दुर्तलयेन गुरुप्लुतमात्रेण च विरामेण 
जम्भटिकाख्यो लयः कोहलेन दर्शितः | उरसः पात आभुग्नत्वात् |


प्. १४७)

नात्युत्क्षिप्तैः पदैर्गच्छेदिष्टबन्धुनिपातने || ६५ ||

गाढप्रहारे कार्या च शिथिलाङ्गभुजाश्रया |
विघूर्णितशरीरा च गतिश्चूर्णपदैरथ || ६६ ||

शीतेन चाभिभूतस्य वर्षेणाभिद्रुतस्य च |
गतिः प्रयोक्तृभिः कार्या स्त्रीनीचप्रकृतावथ || ६७ ||

पिण्डीकृत्य तु गात्राणि तेषां चैव प्रकम्पनम् |
करौ वक्षसि निक्षिप्य कुब्जीभूतस्तथैव च || ६८ ||

दन्तोष्ठस्फुरणं चैव चिबुकस्य प्रकम्पनम् |
कार्यं शनैश्च कर्तव्यं शीताभिनयने गतौ || ६९ ||

तथा भयानके चैव गतिः कार्या विचक्षणैः |
स्त्रीणां कापुरुषाणां च ये चान्ये सत्त्ववर्जिताः || ७० ||


करुणप्रसङ्गात्प्रहारे गतिमाह | चूर्णानि परिमितोत्क्षिप्तानि अधिकपतितानि 
पादानि तेनाध्यर्धिकातोऽल्यान्तरंस्यात् | करुणे रसे 
दारिद्र्यमभिभवस्त्वत्र शीतः वर्षभवः संभाव्यत इति | नावगतिमाह 
शीतेन चेति | अथेत्यनेन मध्यमोत्तमानामनुभावन्यूनभावेन 
शीतादिगतिं सूचयति | तेषामिति पिण्डि कृतानां मात्राणां चकारेण 
कम्पनं सङ्कोचनं समुच्चीयते | एवकारेण सौष्ठव चातुरश्र्यादि 
निरस्यते | कराविति कटिपातरूपावित्यर्थः | गात्राणि पिण्डीकृत्य करौ वक्षसि च 
कृत्वा या गतिः लोके तस्याभिगमने योऽयं शीताभिनयस्तत्र कर्तव्यः | 
प्रयोक्तृभिर्नटैर्गात्रकम्पनं कुबुजीभूतो देह इत्यादि कार्यमिति 
पदसङ्गतिः | एवंकरुणे तत्प्रसङ्गेन चान्यत्रापि गतिमभिधाय भयानके 
कथयति येचान्य इति | येषामुत्तमत्वं कुलाद्यौचित्यात् | अथ सत्त्वविहीनाः |


प्. १४८)

विस्फारिते चले नेत्रे विधुतं च शिरस्तथा |
भयसंयजुक्तया दृष्ट्या पार्श्वयोश्च विलोकितैः || ७१ ||

द्रुतैश्चूर्णपदेश्चैव बध्वा हस्तं कपोतकम् |
प्रवेषितशरीरश्च शुष्कोष्ठः स्खलितं व्रजेत् || ७२ ||

एषानुसरणे कार्या तर्जने त्रासने तथा |
सत्त्वं च विकृतं दृष्ट्वा श्रुत्वा च विकृतं रवम् || ७३ ||

एषा स्त्रीणां प्रयोक्तव्या नृणामाक्षिप्तविक्रमा |
क्वचिदासन्नपतितेर्विकृष्टपतितैः क्वचित् || ७४ ||

एलकाक्रीडितैः पादैरुपर्युपरि पातितैः |
एषामेवानुगैर्हस्तैर्गतिं भीतेषु योजयेत् || ७५ ||

वणिजां सचिवानां च गतिः कार्या सभावजा |


तद्यथा - विराटपुत्र उत्तरः | द्रुतैरित्यनेन धारालयादिः कोहलोक्तः सूचितः 
| अनुसरण इति शत्रोः पृष्ठतः आगमनमित्यर्थः | नृणां 
पुनराक्षिप्तविक्रमं यत्तनोपाहृतं मध्येमध्ये कृतधैर्य 
यस्यावित्यर्थः | तेन मध्ये गुरुलघुपादपाता अपि | तदाह - 
क्वचिदासन्नपतितैरित्यादि |

अथ शान्तरसेगतिर्वक्तव्या | सचप्राधान्येन तथा प्रयोगसौन्दर्यमावहति 
अतोऽन्तस्संस्काररूपता येषां वणिक्प्रभृतीनामस्ति वीरप्रशान्ता वणिज इति 
वचनाद्यतिप्रभृतयोऽपि च शान्तरसप्रधानाः ये नाटकादौ प्रसङ्गाः 
भवन्ति तेषामुभयेषामपि गतिमाह वणिजामित्यादिना | सचिवाः अमात्याः | 
स्वभावशब्देन तत्र तत्रानाविष्टमेव रूपमाह | नैष्ठिका-


प्. १४९)

(कृत्वा नाभितटे हस्तमुत्तानं खटकामुखम् || ७६ ||

आद्यं चारालमुत्तानं कुर्यात्पार्श्वं स्तनान्तरे |
न निषण्णं न च स्तब्धं न चापि परिवाहितम् || ७७ ||

कृत्वा गात्रं तथा गच्छेत्तेन चैअ क्रमेण तु |)
अतिक्रान्तैः पदैर्विप्रा द्वितालान्तरगामिभिः || ७८ ||

यतीनां श्रमणानां च ये चान्ये तपसि स्थिताः |
तेषां कार्या गतिर्ये तु नैष्ठिकं व्रतमास्थिताः || ७९ ||

अलोलचक्षुश्च भवेद्युगमात्रनिरीक्षणः |
उपस्थितस्मृतिश्चैव गात्रं सर्वं विधाय च || ८० ||

अचञ्चलमनाश्चैव यथावल्लिङ्गमाश्रितः |
विनीतवेषश्च भवेत्काषायवसनस्तथा || ८१ ||

प्रथमं समपादेन स्थित्वा स्थानेन वै बुधः |
हस्तं च चतुरं कृत्वा तथा चैकं प्रसारयेत् || ८२ ||

प्रसन्नं वदनं कृत्वा प्रयोगस्य वशानुगम् |
अनिषण्णेन गात्रेण गतिं गच्छेद्व्यतिक्रमात् || ८३ ||


नामिति ब्रह्मचर्यादेव प्रवर्तिता इत्यर्थः | युगं चतुरहस्तम् | उपस्थिता 
झटिति संस्कारप्रबोधप्रभवा स्मृतिर्यस्य | शान्तत्वादेव हि हृदयं 
नियम्यमेषां वणिगमात्ययतिप्रभृतीनां निर्जने विषयेति सन्धिवन्धमेव 
नित्यनिरूपणपरं यस्य |


प्. १५०)

उत्तमानां भेवेदेषा लिङ्गिनां ये महाव्रताः |
एभिरेव विपर्यस्तैर्गुणैरन्येषु योजयेत् || ८४ ||

तथा व्रतानुगावस्था अन्येषां लिङ्गिनामपि |
विभ्रान्ता चाप्युदात्ता वा विभ्रान्ता निभृतापि वा ||

शकटाख्यस्थितैः पादैरतिक्रान्तैस्तथैव च |
कार्या पाशुपतानां च गतिरुद्धतगामिनी || ८६ ||

अन्धकारेऽथ याने च गतिः कार्या प्रयोक्तृभिः |
भमौ विसर्पितैः पादैर्हस्तैर्मार्गप्रदर्शिभिः || ८७ ||


लिङ्गं जपभस्मकौपीनादि | अन्येष्विति नाममात्रवृत्तिषु तत्र तु विपर्यासो 
यथोचितं द्रष्टव्यः | तद्यथा लोलं चक्षुः मनश्च लिङ्गं पुनर्जटादि 
भवति एवमन्यदुत्प्रेक्ष्यम् | व्रतानुगत्वं स्फुटयति बिभ्रान्ता चेति | 
उन्मत्तादिव्रतं हि श्रुयते आगमेषु तत्तदुचितैरित्येवमेव गतिरित्यथः | 
क्रमणा * *?कान्तं कृत्वा गतिः पाशुपतानां परमेश्वरव्रतधारिणां 
गतिरित्युदात्तेत्यर्थः | यदि वा परमयोग्यवस्थायां 
नाकुलदर्शनप्रतिपन्नानामुन्मत्तव्रतमप्यस्ति तद्विपयमेवोद्भ्रान्तत्वं 
गतो | एवं रसान्तरसद्गतिरुक्ता | यच्चान्यैः रौद्रानन्तरं 
शान्तरसाभिप्रायेण पठितं |

रूपादित्वनिराशंसः परोपायविचिन्तकः |
चतुष्कलैर्द्विपातैश्च पादैर्भ्रान्तगतिं व्रजोत् इति |

तदनर्थमेव एतद्ग्रन्थे पुनरुक्तमपुष्कलार्थं पुस्तके कथं दृष्टमिति 
स्वकल्पितमेवेत्युपेक्ष्यम् ||

एवं रसानुसारेण गतिमुक्त्वा देशानुसारेणाप्याह | अन्धकार इति अन्धत्वेन 
गमन इति | विसर्पितैरपक्षेपणशून्यैः | मार्गप्रदर्शिभिः मार्गान्वेषण-


प्. १५१)

रथस्थस्यापि कर्तव्या गतिश्चूर्णपदैरथ |
समपादं तथा स्थानं कृत्वा रथगतिं व्रजेत् || ८८ ||

धनुगृहीत्वा चैकेन तथा चैकेन कूबरम् |
सूतश्चाख्य भेवेदेवं प्रतोदप्रग्रहाकुलः || ८९ ||

वाहनानि विचित्राणि कर्तव्यानि विभागशः |
द्रुतैश्चूर्णपदैश्चैव गन्तव्यं रङ्गमण्डले || ९० ||

विमानस्थस्य कर्तव्या ह्येषैव स्यन्दनी गतिः |
आरोढुमुद्वहेद्गात्रं किंचित्स्यादुन्मुखस्थितम् || ९१ ||

अस्यैव वैपरीत्येन कुर्याच्चाप्यवरोहणम् |


परैरित्यर्थः | कर्तव्या गतिरिति च्छेदः तदाह चूर्णपदैः | समपादेन 
स्थानकेन रथेन गतिः यस्मिन् देशे तं व्रजेत् रथविशिष्टा वा गतिः 
सामान्यके अकर्मकरभासिका शास्त्र इतिवत् | चूर्णपदैरित्यनेन 
खण्डधारालयं द्रुतबहुलं गुर्वन्तं कोहलोक्तं सूचयति | कूबरं 
युगन्धर्ऽम् प्रतोदः प्रेषणकः प्रग्रहो वल्गा रथ्यानि वाहनानि तानि 
प्रकृतिविभागौचित्येन विचित्राणि तुरगवलीवर्दखरोष्ट्रकानि चित्राणि लिखितानि 
अस्य सूतस्यैव कर्तव्यानि तच्चित्रपटं सूतस्यैव हस्ते वर्जयेदिति यावत् | 
चूर्णपादानां लयविशेषनिरूपणाय पुनर्ग्रहणं द्रुतैरिति | 
रङ्गमण्डल इत्यनेनेदमाह - अवतुतोऽसौ रथ्यामण्डल एव गतिक्रियां 
करोति तथात्र सर्वं तच्चित्रं तद्रथाकृति कर्तव्यं तत्त्वनुगतपदमात्रमेव 
येन रथो यातीति प्रतीयते | एवं सर्वत्र अत एवाह विमाअस्थस्यापीति | 
दिव्यस्याकाशगामिनोऽपि पुष्पकादेरित्यर्थः | अथ रथप्रसङ्गादुद्धृतं 
क्रियान्तरमप्याह आरोढुमिति | उद्वहेदूर्ध्वं प्रापयेत् | वैपरीत्येन 
अधोमुखत्वेन गात्राधोनयनेन 


प्. १५२)

अधोऽवलोकनैश्चैव मण्डलावर्तनेन च || ९२ ||

आकाशगमने चैव कर्तव्या नाट्ययोक्तृभिः |
स्थानेन समपादेन तथा चूर्णपदैरपि || ९३ ||

व्योम्नश्चावतरेद्यस्तु तस्यैतां कारयेद्गतिम् |
ऋज्वायतोन्नतनतैः कुटिलावर्तितैरथ || ९४ ||

भ्रश्यतश्च तथाकाशादपविद्धभुजा गतिः |
विकीर्णवसना चैव तथा भूगतलोचना || ९५ ||

प्रासादद्रुमशैलेषु नदीनिम्नोन्नतेषु च |
आरोहणावतरणं कार्यमर्थवशात्तथा || ९६ ||

प्रासादारोहणं कार्यमतिक्रान्तैः पदैरथ |
उद्वाह्य गात्रं पादं च न्यसेत्सोपानपङ्क्तिषु || ९७ ||

तथावतरणं चैव गात्रमस्यैव कारयेत् |
प्रासादे यन्मया प्रोक्तः प्रतारः केवलो भवेत् || ९८ ||


चेत्यर्थः | अथाकाशगतिं विमानप्रसङ्गादाह - अधोऽवलोकनेनेति | 
मण्डलावर्तंपरिवर्तुलगतिरितिकेचित् | आकाशीयानां चारीमण्डलानां 
पुनःपुनराअर्तनेनेति तूपाध्यायाः | एतामिति वक्ष्यमाणां 
कारयेन्नाट्याचार्यो नटैः | ऋजुभिः सरलललितजङ्घैः | अत 
एवायतैरुत्क्षिप्तपातितैः कुटिलया गत्या आवर्तितैः भ्रमितैः | 
उन्नतनतैरित्यन्ये पठन्ति उत्क्षेपकाले उन्नतिअः पातनकाले तु नतैरिति 
व्याचक्षते | भ्रश्यत इत्यबुद्धिपूर्वकं पतत इत्यर्थः | अपविद्धौ 
त्वरितडोलाकारपातौ भुजौ यस्याम् | अर्थवशादिति स्फुटयति प्रतार इति | 
तटादवतीर्य ततः शरीरं 


प्. १५३)

जलप्रमाणापेक्षा तु जलमध्ये गतिर्भवेत् |
तोयेऽल्पे वसनोत्कर्षः प्राज्ये पाणिविकर्षणैः || ९९ ||

किंचिन्नताग्रकाया तु प्रतारे गतिरिष्यते |
प्रसार्य बाहुमेकैकं मुहुर्वारिविकर्षणैः || १०० ||

तिर्यक्प्रसारिता चैव ह्रियमाणा च वारिणा |
अशेषाङ्गाकुला धूतवदना गतिरिष्यते || १०१ ||

नौस्थस्यापि प्रयोक्तव्या द्रुतैश्चूर्णपदैर्गतिः |
अतिक्रान्तेन पादेन द्वितीयोनञ्चितेन च || १०२ ||

प्रासादारोहणे यत्तु तदेवाद्रिषु कारयेत् |
केवलं तच्च विक्षेपमङ्घ्रिष्वङ्गं भवेदथ || १०३ ||

द्रुमे चारोहणं कार्यमतिक्रान्तैः स्थितैः पदैः |


प्रयोगेन तारयेत् | प्रतारणमिति एतत्प्रकारं व्याचष्टे | जलप्रमाणापेक्षा 
त्विति | एतत्स्फुटयति तोयेऽल्प इति | उत्कर्षः ऊर्ध्वं नयनं प्राज्ये भूयसि जले 
यः प्रचारस्तत्र पाणिविचित्रकर्षणेन पताकसर्पशीर्षकादिनोपलक्षितगतिरिति 
संबन्धः | अबुद्धिपूर्वकन्तु जलेन नीयमानस्य गतिमाह र्पसार्येति | 
एकैकमिति पर्यायेणेत्यर्थः | अशेषेऽर्ङ्ग आकुलत्वं यस्यां गतौ तथा 
आधृतमुच्यते तिर्यक् सकृदुद्वाहितं तुलयात् अस्वतन्त्रत्वाच्चैवं भवति | 
कैश्चित्तु पर्यायशः | पार्श्वत्वमुक्तं तदसत् | परिवाहितं ह्येतत् 
बुद्धिपूर्वके च जलप्रतरणे तत्स्यात् नत्विह | जलप्रसङ्गात् नौगतिमाह - 
नौस्थस्यैति | एवं प्रसङ्गान्नौगतिमुक्त्वा प्रकृतमेवारोहणमनुसन्धत्ते | 
प्रासादारोहणमिति | ननु वृक्षप्रासादादि तत्र किं रङ्गमण्डले 


प्. १५४)

सूचीविद्धैरपक्रान्तैः पार्श्वक्रान्तैस्तथैव च || १०४ ||

एतदेवावतरणं सरित्स्वपि नियोजयेत् |
अनेनैव विधानेन कर्तव्यं गतिचेष्टितम् || १०५ ||

संज्ञामात्रेण कर्तव्यान्येतानि विधिपूर्वकम् |
कस्मान्मृत इति प्रोक्ते किं मर्तव्यं प्रयोक्तृभिः ||

अङ्कुशग्रहणान्नागं खलीनग्रहणाद्धयम् |
प्रग्रहग्रहणाद्यानमेवमेवापरेष्वपि || १०७ ||

अश्वयाने गतिः कार्या वैशाखस्थानकेन तु |
तथा चूर्णपदैश्चित्रैरुपर्युपरि पातितैः || १०८ ||

पन्नगानां गतिः कार्या पादैः स्वस्तिकसंयुतैः |
पार्श्वक्रान्तपदं कृत्वा स्वस्तिकं रेचयेदिह || १०९ ||


रथचित्रपटादिन्यायेन दर्शनीयं नेत्याह संज्ञामात्रेणेति | संज्ञा 
उक्तरूपारोहणाद्यभिनयः |

प्रसङ्गादन्यत्राप्यभिनयं दर्शयति | अङ्कुशग्रहणादित्यादि | तेन 
चित्रपटादिवियोगेऽपि रथगमनाद्यभिनयनं न युक्तम् | सौकर्यात्तु 
तत्करणमपि भवत्विति भावः | स्वस्तिकसंयुतैरित्युक्तमेव विभजति 
पार्श्वक्रान्तमिति | एवं देशापेक्षया गतिरुक्ता | नागादिप्रसङ्गात्तु 
सर्पगतिरपि |


प्. १५५)

विटस्यापि च कर्तव्या गतिर्ललितविभ्रमा |
पादैराकुञ्चितैः किंचित्तालाभ्यन्तरपातितैः || ११० ||

स्वसौष्ठवसमायुक्तौ तथा हस्तौ पदानुगौ |
खटकावर्धमानौ तु कृत्वा विटगतिं व्रजेत् || १११ ||

कञ्चुकीयस्य कर्तव्या वयोऽवस्थाविशेषतः |
अवृद्धस्य प्रयोगज्ञो गतिमेवं प्रयोजयेत् || ११२ ||

अर्धतालोत्थितैः पादैर्विष्कम्भैर्-ऋजुभिस्तथा |
समुद्वहन्निवाङ्गानि पङ्कलग्न इव व्रजेत् || ११३ ||

अह वृद्धस्य कर्तव्या गतिः कम्पितदेहिका |
विष्कम्भनकृतप्राणा मन्दोत्क्षिप्तपदक्रमा || ११४ ||


अथावस्थाभेदेन गतिं निरूपयन् विटावस्थायां तावदाह विटस्यापि चेति | 
स्वं प्रकृत्युचितं यत्सौष्ठवम् | कञ्चुकमिति तन्नेपथ्योचिता वृत्तिः 
तदिच्छत्यात्मन इति क्यचि च कञ्चुकीयः | वयोऽवस्थाविशेषत इति यदुक्तं 
तद्विभजत्येवमिति वक्ष्यमाणक्रमेण | विष्कम्भः स्थैर्य तद्येषामिति 
मत्वर्थीयोऽकारः | समुद्वहन्निति यत्नेनाकर्षन् |

एतदेव दृष्टान्तेन शिक्षयति पङ्कलग्न इवेति | अत एव 
खञ्जकहेलाविलम्बितलघुमयस्य कोहलोक्तस्य सङ्ग्रहः | विष्कंभने 
यष्ट्यादिके कृतं सम-


प्. १५६)

कृशस्यापि हि कर्तव्या गतिर्मन्दपरिक्रमा |
व्याधिग्रस्ते ज्वरार्ते च तपःश्रान्ते क्षुधान्विते || ११५ ||

विष्कम्भनकृतप्राणः कृशः क्षामोदरस्तथा |
क्षामस्वरकपोलश्च दीननेत्रस्तथैव च || ११६ ||

शनरिरुत्क्षेपणं चैव कर्तव्यं हस्तपादयोः |
कम्पनं चैव गात्राणां क्लेशनं च तथैव हि || ११७ ||

दूराध्वानं गतस्यापि गतिर्मन्दपरिक्रमा |
विकूणनं च गात्रस्य जानुनोश्च विमर्दनम् || ११८ ||

स्थलस्यापि हि कर्तव्या गतिर्देहानुकर्षिणी |
समुद्वहनभूयिष्ठा मन्दोत्क्षिप्तपदक्रमा || ११९ ||

विष्कम्भगामी च भवेन्निश्वासबहुलस्तथा |
श्रमस्वेदाभिभूतश्च व्रजेच्चूर्णपदैस्तथा || १२० ||

मत्तानां तु गतिः कार्या मदे तरुणमध्यमे |


न्वितं प्राणो वलं येन | विकूणनं सङ्कोचनं विमर्दनमिति 
मिश्रपरिहारार्थम् | स्थूलस्येति महाकायस्य श्रमकृत्स्वेदः |


प्. १५७)

वामदक्षिणपादाभ्यां घूर्णमानाऽपसर्पणैः || १२१ ||

अवकृष्टे मदे चैव ह्यनवस्थितपादिका |
विघूर्णितशरीरा च करैः प्रस्खलितैस्तथा || १२२ ||

उन्मत्तस्यापि कर्तव्या गतिस्त्वनियतक्रमा |
बहुचारीसमायुक्ता लोकानुकरणाश्रया || १२३ ||

रूक्षस्फुटितकेशश्च रजोध्वस्ततनुस्तथा |
अनिमित्तप्रकथनो बहुभाषी विकारवान् || १२४ ||

गायत्यकस्माद्धसति सङ्गेचापि न सज्जते |
नृत्यत्यपि च संहृष्टो वादयत्यपि वा पुनः || १२५ ||

कदाचिद्धावति जवात्कदाचिदवतिष्ठते |
कदाचिदुपविष्टस्तु शयानः स्यात्कदाचन || १२६ ||

नानाचीरधरश्चैव रथ्यास्वनियतालयः |
उन्मत्तो भवति ह्येवं तस्यैतां कारयेद्गतिम् || १२७ ||

स्थित्वा नूपरपादेन दण्डपादं प्रसारयेत् |
बद्धां चारीं तथा चेवं कृत्वा स्वस्तिकमेव च || १२८ ||

अनेन चारीयोगेन परिभ्राम्य तु मण्डलम् |
बाह्यभ्रमरकं चैव रङ्गकोणे प्रसारयेत् || १२९ ||

प्. १५८)

त्रिकं सुवलितं कृत्वा लताख्यं हस्तमेव च |
विपर्ययगतैर्हस्तैः पद्भ्यां सह गतिर्भवेत् || १३० ||

त्रिविधा तु गतिः कार्या खञ्जपङ्गुकवामनैः |
विकलाङ्गप्रयोगेण कुहकाभिनयं प्रति || १३१ ||

एकः खञ्जगतौ नित्यं स्तब्धो वै चरणो भवेत् |
तथा द्वितीयः कार्यस्तु पादोऽग्रतलसंचरः || १३२ ||

स्तब्धेनोत्थापनं कार्यमङ्गस्य चरणेन तु |
गमनेन निषण्णः स्यादन्येन चरणे न तु || १३३ ||

इतरेण निषीदेच्च क्रमेणानेन वै व्रजेत् |
एषा खञ्जगतिः कार्या तलशल्यक्षतेषु च || १३४ ||

पादेनाग्रतलस्थेन गतिः कार्याञ्चितेन तु |
निषण्णदेहा पङ्गोस्तु नतजङ्घा तथैव च || १३५ ||


पद्भ्यां सह विपर्ययगतैरिति पादचेष्टा तथा करकर्मण्यनुवर्तनीयेति | 
कुहकाः अधमा लिङ्गिन इति केचित् | कुहकशब्देन हास्यरस इत्येतत् | तले पादतले 
शल्यादिक्षतमस्य तस्मिन् गतिमाह पादेनाग्रतलस्थेनेति नर्कुटः |


प्. १५९)

सर्वसंकुचिताङ्गा च वामने गतिरिष्यते |
न तस्य विक्रमः कार्यो विक्षेपश्चरणस्य च || १३६ ||

सोद्वाहिता चूर्णपदे सा कार्या कुहकात्मिका |
विदूषकस्यापि गतिर्हास्यत्रयविभूषिता || १३७ ||

अङ्गकाव्यकृतं हास्यं हास्यं नेपथ्यजं स्मृतम् |
दन्तुरः खलतिः कुब्जः खञ्जश्च विकृताननः || १३८ ||

यदीदृशः प्रवेशः स्यादङ्गहास्यं तु तद्भवेत् |
यदा तु बकवद्गच्छेदुल्लोकितविलोकितैः || १३९ ||

अत्यायतपदत्वाच्च अङ्गहास्यो भवेत्तु सः |
काव्यहास्यं तु विज्ञेयमसंबद्धप्रभाषणैः || १४० ||

अनर्थकैर्विकारैश्च तथा चाश्लीलभाषणैः |
चीरचर्ममषीभस्मगैरिकाद्यैस्तु मण्डितः || १४१ ||

यस्तादृशो भवेद्विप्रा हास्यो नेपथ्यजस्तु सः |
तस्मात्तु प्रकृतिं ज्ञात्वा भावं कार्यं च तत्त्वतः || १४२ ||

गतिप्रचारं विभजेन्नानावस्थान्तरात्मकम् |


प्रवेश इति यद्यस्मादीदृशः प्रवेश्यमानः पात्रविशेषः रङ्गे भवति 
ततोऽङ्गहास्यमिति | प्रवेशपदेन नाट्य एव रसो न लोक इति दर्शयति | 
असंबद्धं निरर्थमनुचितं च तद्व्याचष्टे अनर्थकैरश्लीलैश्चेति 
अश्रियमशोभां रातीति रेफस्य लत्वम् | तस्मादिति त्रिप्रकारं हास्यमाश्रित्य 
क्वचिदेकः प्रकारः क्वचित् द्वौ 


प्. १६०)

स्वभावजायां विन्यस्य कुटिलं वामके करे || १४३ ||

तथा दक्षिणहस्ते च कुर्याच्चतुस्कं पुनः |
पार्श्वमेकं शिरश्चैव हस्तोऽथ चरणस्तथा || १४४ ||

पर्यायशः संसमयेल्लयतालवशानुगः |
स्वभावजा तु तस्यैषा गतिरन्या विकारजा || १४५ ||

अलाभलाभाद्भुक्तस्य स्तब्धा तस्य गतिर्भवेत् |
कार्या चैव हि नीचानां चेटादीनां परिक्रमात् || १४६ ||

अधमा इति ये ख्याता नानाशीलाश्च ते पुनः |
पार्श्वमेकं शिरश्चैव करः सचरणस्तथा || १२७ ||

शकारस्यापि कर्तव्या गतिश्चञ्चलदेहिका |


क्वचित्सर्व इत्यनेन क्रमेण विदूषकः स्वामिनः प्रकृतिं राजामात्यश्रेष्ठि 
प्रकृतिभावं चित्तवृत्तिं करणीयं ज्ञात्वा विभागः कार्यः | न च राजनि 
संनिवृत्तेऽश्लिलभाषणं समुचितम् | एवं सर्वत्रोह्यम् |

गत्युपयोगिनं वृत्तान्तमस्याभिधाय गतिमाह - स्वभावजायामिति | 
अनावेशे सति वकवद्गमनस्योक्तत्वात् | लयो विलम्बितः तालः प्लुतलघुगुरुप्राय 
इह स्वीकृतः | अन्या द्रुतलयत्वेन प्लुतकालमानाद्बाहुल्येन शोकादिः 
स्वभावजा | गर्वात्मकोऽपि विकारो भवतीत्याशयेनाह अलाभलाभादिति | 
अलाभः लाभपूर्वकाल्लाभात् | भुक्तं वस्त्राद्युपलक्षयति | भयादौ तु 
परित एवास्य 


प्. १६१)

गतौ नमेत चेटानां दृष्टिश्चार्थविचारिणी || १४८ ||

वस्त्राभरणसंस्पर्शैर्मुहुर्मुहुरवेक्षितैः |
गात्रैर्विकारविक्षिप्तैर्लम्बवस्त्रस्रजा तथा || १४९ ||

सगर्विता चूर्णपदा शकारस्य गतिर्भवेत् |
जात्या नीचेषु योक्तव्या विलोकनपरा गतिः || १५० ||


क्रमः | (शकारस्यापीति) शकारबहुला यस्य भाषा स शकारः | 
शकारोपलक्षितशकादिजनपदवासीत्यन्ये यद्वक्ष्यते शकाराभीरचण्डाल 
(अध्या १७-६०) इत्यादि | हीनाशय उत्तमपदेऽभिरोपितः शकार इत्यन्ये | 
अध्यहारस्य श्लोक -

प्राकृतेऽपि शकारस्य विभूतिर्न प्रसिद्धये |
तदिभूतिरपभ्रंशे तापस्येव प्रकाशिता (?) ||

ममापि चात्रार्थे श्लोक -

लब्धापशब्दघटना विधुतश्च धर्मः
स्वार्थप्रतीतिकलनां प्रति का कथैव |
मूर्धन्यतां गमयता भवता शकारः
शक्नोति यत्र न विधे हृदि किं न्यधायि ||

तथा -

सकलजनतालभ्यः सोऽयं शकार इति स्फुटं
विरचयति यन्मूर्धन्यत्वं विभुर्हतलक्षणा |
हततनुरियं लोके जातापशब्दपरम्परा
परिचयमयी वार्ता कीर्तिं निकृत्य निकर्तनी || इति 

प्रतिज्ञाचाणक्ये तन्महाकविना भीमेन राजापि विन्ध्यकेतुः शकार इति 
भूयसा व्यवहृतः | वस्त्राभरणसंस्पर्शालोकनगर्वयोगोऽत्र पक्षे 
क्लिष्ट-


प्. १६२)

असंस्पर्शाच्च लोकस्य स्वाङ्गानि विनिगूह्य च |
म्लेच्छानां जातयो यास्तु पुलिन्दशबरादयः || १५१ ||

तेषां देशानुरूपेण कार्यं गतिविचेष्टितम् |
पक्षिणां श्वापदानां च पशूनां च द्विजोत्तमाः || १५२ ||

स्वस्वजातिसमुत्थेन स्वभावेन गतिर्भवेत् |
सिंहर्क्षवानराणां च गतिः कार्या प्रयोक्तृभिः || १५३ ||

या कृता नरसिंहेन विष्णुना प्रभविष्णुना |
आलीढ स्थानकं कृत्वा गात्रं तस्यैव चानुगम् || १५४ ||

जानूपरि करं ह्येकमपरं वक्षसि स्थितम् |
अवलोक्य दिशः सर्वाश्चिबुकं बाहुमस्तके || १५५ ||

गन्तव्यं विक्रमैर्विप्राः पञ्चतालान्तरोत्थितैः |
नियुद्धसमये चैव रङ्गावतरणे तथा || १५६ ||

सिंहादीनां प्रयोक्तव्या गतिरेषा प्रयोक्तृभिः |
शेषाणामर्थयोगेन गतिं स्थानं च योजयेत् || १५७ ||


तरः न चार्यदेशजातिः शकारः कश्चित्प्रसिद्धः म्लेच्छजातीनां पृथगेव 
निर्वक्ष्यते म्लेच्छानां जतयो यास्तु इत्यादिना तस्मादिहायमीदृश एव 
शकार इति युक्तम् |

प्रभविष्णुनेति वचनादिदं सूचयत्यसाववतरणप्राधान्येन ये 
ऋक्षवानरादयो जाम्बवत्सुग्रीवाङ्गदहनूमत्प्रायाः तेषामेवेयं गतिः | 
अन्येषां तु स्वजात्यानुरूप्येणैव | तस्यैवेत्यालीढस्यानुगतं गातं 
वामभागगमनमित्यर्थः |


प्. १६३)

वाहनार्थप्रयोगेषु रङ्गावतरणेषु च |
एवमेताः प्रयोक्तव्या नराणां गतयो बुधैः || १५८ ||

नोक्ता या या मया ह्यत्र ग्राह्यास्तास्ताश्च लोकतः |
अतः परं प्रवक्ष्यामि स्त्रीणां गतिविचेष्टितम् || १५९ ||

स्त्रीणां स्थानानि कार्याणि गतिष्वाभाषणेषु च |
आयतं चावहित्थं च अश्वक्रान्तमथापि च || १६० ||

(स्थानान्येतानि नारीणामथ लक्षणमुच्यते) |
वामः स्वभावतो यत्र पादो विरचितः समः || १६१ ||

तालमात्रान्तरे न्यस्तस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः |
प्रसन्नमाननमुरः समं यत्र समुन्नतम् || १६२ ||

लतानितम्बगौ हस्तौ स्थाअं ज्ञेयं तदायतम् |
(दक्षिणस्तु समः पादस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः || १६३ ||

वामः समुन्नतकटिश्चायते स्थानके भवेत् |
आवाहने विसर्गे च तथा निर्वर्णमेषु च || १६४ ||

चिन्तायां चावहित्थे च स्थानमेतत्प्रयोजयेत्)
रङ्गावतरणारम्भः पुष्पाञ्जलिविसर्जनम् || १६५ ||

प्. १६४)

मन्मथेर्ष्योद्भवं कोपं तर्जन्यङ्गुलिमोटनम् |
निषेधगर्वगाम्भीर्यमौनं मानावलम्बनम् || १६६ ||

स्थानेऽस्मिन् संविधातव्यं दिगन्तरनिरूपणम् |
(समो यत्र स्थितो वामस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः ||
समुन्नतकटिर्वामस्त्ववहित्थं तु तद्भवेत्) |
पुरो विचलितस्त्र्यश्रस्तदन्योऽपसृतः समः || १६८ ||

पादस्तालान्तरयस्तस्त्रिकमीषत्समुन्नतम् |
पाणिर्लताख्यो यत्रैकस्तदन्यस्तु नितम्बगः || १६९ ||

अवहित्थं समाख्यातं स्थानमागमभूषणैः |
विलासलीलाबिब्बोक शृङ्गारात्मनिरूपणे || १७० ||

स्थानमेतत्प्रयोक्तव्यं भर्तृमार्गावलोकने |
स्त्रीणामेतत्स्मृतं स्थानं संलापे तु स्वभावजे || १७१ ||

निश्चये परितोषे च वितर्के लज्जिते तथा) |
पादः समस्थितश्चैक एकश्चाग्रतलाञ्चितः || १७२ ||

सूचीविद्धमविद्धं वा तदश्वक्रान्तमुच्यते |
स्खलित घूर्णितं चैव गलिताम्बरधारणम् || १७३ ||

कुसुमस्तबकादानं परिरक्षणमेव च |
वित्रासनं सललितं तरुशाखावलम्बनम् || १७४ ||

प्. १६५)

स्थानेऽस्मिन्संविधानीयं स्त्रीणामेतत्प्रयोक्तृभिः |
(शाखावलम्बने कार्यं स्तबकग्रहणे तथा || १७५ ||

विश्रामेष्वथ नीचानां नराणां चार्थयोगतः)
स्थानकं तावदेव स्याद्यावच्चेष्टा प्रवर्तते || १७६ ||

भग्नं च स्थानकं नृत्ते चारी चेत्समुपस्थिता |
एवं स्थानविधिः कार्यः स्त्रीणां नॄणामथापि च || १७७ ||

पुनश्चासां प्रवक्ष्यामि गतिं प्रकृतिसंस्थिताम् |
कृत्वावहित्थं स्थानं तु वामं चाधोमुखं भुजम् ||

नाभिप्रदेशे विन्यस्य सव्यं च खटकामुखम् |
ततः सललितं पादं तालमात्रसमुत्थितम् || १७९ ||

दक्षिणं वामपादस्य बाह्यापार्श्वे विनिक्षिपेत् |
तेनैव समकालं च लताख्यं वामकम् भुजम् ||

दक्षिणं विनमेत्पार्शं न्यसेन्नाभितटे ततः |
नितम्बे दक्षिणं कृत्वा हस्तं चोद्वेष्ट्य वामकम् || १८१ ||


स्खीलतमिति पदम् | तथा विशेषेण च्युत इत्यर्थः | 
प्रकृतिसंस्थितामित्यविशेषोक्ता प्राधान्यात्प्राथम्यात् तदस्ति(?)गतिरित्युच्यते | 
कृत्वावहित्थमित्यादि | वामश्चेति | लताख्यं वाह्यपार्श्वे 
कनिष्ठाङ्गुलिदेशे |


प्. १६६)

ततो वामपदं दद्याल्लताहस्तं च दक्षिणम् |
लीलयोद्वाहितेनाथ शिरसानुगतेन च || १८२ ||

किंचिन्नतेन गात्रेण गच्छेत्पञ्चपदीं ततः |
यो विधिः पुरुषाणां तु रङ्गपीठपरिक्रमे || १८३ ||

स एव प्रमदानां वै कर्तव्यो नाट्ययोक्तृभिः |
षट्कलं तु न कर्तव्यं तथाष्टकलमेव च || १८४ ||

पादस्य पतनं तज्ज्ञैः खेदनं तद्भवेत्स्त्रियाः |
सयौवनानां नारीणामेवं कार्या गतिर्बुधैः || १८५ ||

स्थानीया याः स्त्रियस्तासां संप्रवक्ष्याम्यहं गतिम् |
कृत्वावहित्थं स्थानं तु वामं न्यस्य कटीतटे || १८६ ||

आद्यं चारालमुत्तानं कुर्यानाभिस्तनान्तरे |
न निषण्णं न च स्तब्धं न चापि परिवाहितम् ||


यो विधिरिति वापवेधं ततः कुर्यादिति | अतिदेशेन चेदं दर्शयति यावती 
काचिद्रसप्रकृतिदेशकालापेक्षा नॄणां गतिरुक्ता सा 
सर्वैवोक्तविलासरूपप्रकारानुविद्धा स्त्रीणामपि विवक्षिता | 
दिक्कलापरिमाणत्वं यत्र शोभोदात्तं तत्र विशेषमाह | एतत्प्रागेव 
व्याख्यातं चतुष्कलादभ्यधिको न स्त्रीणां मानविधिरिति | 
अष्टकलग्रहणं तदप्यधिकं मानं पुरुषेष्वपि नास्तीति सूचयति | अन्यथा 
षट्कले निषिद्धे काष्टकलस्य संगतिस्तन्निषेधेन | स्थानीया 
मध्यमवयसः अत एव मध्यमाकृतित्वमनूद्यम् | आद्यं दक्षिणम् | 
परिवाहितमिति 


प्. १६७)

कृत्वा गात्रं ततो गच्छेत्तेनैवेह क्रमेण तु |
प्रेष्याणामपि कर्तव्या गतिरुद्भ्रान्तगामिनी || १८८ ||

किंचिदुन्नमितैर्गात्रैराविद्ध भुजविक्रमा |
स्थानं कृत्वावहित्थं च वामं चाधोमुखं भुजम् ||

नाभिप्रदेशे विन्यस्य सव्यं च खटकामुखम् |
अर्धनारीगतिः कार्या स्त्रीपुंसाभ्यां विमिश्रिता ||

उदात्तललितैर्गात्रैः पादैर्लीलासमन्वितैः |
या पूर्वमेवाभिहिता ह्युत्तमानां गतिर्मया || १९१ ||

स्त्रीणां कापुरुषाणां च ततोऽर्धार्धं तु योजयेत् |
मध्यमोत्तमनीचानां नॄणां यद्गतिचेष्टितम् || १९२ ||

स्त्रीणां तदेव कर्तव्यं ललितैः पदविक्रमैः |


सविभागमधमानां गतिमाह प्रेष्याणामित्यादि | उद्भ्रान्तगामिनीति 
समदविकारा आविद्धो वर्तनाबहुलो बाहुजानां विक्रगस्य नार्या अर्धमिति 
नपुंसकलक्षणा तृतीयप्रकृतिरुच्यते समप्रविभागविवक्षया 
चार्धनपुंसकमिति समासः उदात्तत्वं पुरुषाणां लालित्यं योषितां 
गतौ | गतिरिति चतुस्ताला चतुष्कला च अनुत्तमस्त्रीणां द्विताला द्विकलेति 
ततोऽप्यर्धा कापुरुषाणां तत्कर्मकराणामेकताला एककला चेति | 
किमुत्तमानामेवेयं स्थाने दर्शयति मध्यमोत्तमानां नृणां 
अपुंसां यद्गतिचेष्टितं तदेव तदोदात्तमध्यमोत्तमनीचानां स्त्रीणां 
तथा तत्कर्मकराणां कुर्यादित्युत्तमग्रहणम् |


प्. १६८)

बालानामपि कर्तव्या स्वच्छन्दपदविक्रमा || १९३ ||

न तस्यां सौष्ठवं कार्यं प्रमाणं न प्रयोक्तृभिः |
तृतीया प्रकृतिः कार्या नाम्ना चैव नपुंसका || १९४ ||

नरस्वभावमुत्सृज्य स्त्रीगतिं तत्र योजयेत्)
विपर्ययः प्रयोक्तव्यः पुरुषस्त्रीनपुंसकैः || १९५ ||

स्वभावमात्मनस्त्यक्त्वा तद्भावगमनादिह |
व्याजेन क्रीडया वापि तथाभयश्च वञ्चनात् || १९६ ||

स्त्री पुंसः प्रकृतिं कुर्यात् स्त्रीभावं पुरुषोऽपि च |
धैर्योदार्येण सत्त्वेन बुद्ध्या तद्वच्च कर्मणा || १९७ ||

स्त्री पुमांसं त्वभिनयेद्वेष वाक्यविचेष्टितैः |


सर्वग्राहकं दर्शयितुं यत्रोत्तमादिविभागो नोद्भिन्नः तत्र गतिमाह 
बालानामपीति | तद्भावगमनादिति | यदेवं रूपं यो गृह्णाति तदीयैव 
तस्य गतिः | विपर्ययपरिग्रहे च विशिष्टार्थ कारणमाह व्याजेनेति | व्याजः 
कस्यचित्कार्यस्य साधनाय यथा विदूपकस्य संकेतस्थाने 
चेटिकावस्त्रधारणम् | क्रीडायथा इष्टजनस्याकृतौ नायिकानाम् | 
वञ्चनादिति यथा विदूषकं वञ्चयितुं चेटकस्य स्त्रीवेषकरणम् |

अपिचेति ग्रहणात् स्त्रीपुंसयोर्नपुंसकेन सह तस्य च ताभ्यां सह 
विपर्ययं दर्शयति | अत्रैव विपर्यये गतिविपर्ययप्रसङ्गेन 
व्यभिचारिभावसात्त्विकोपाङ्गाद्यभिनयविपर्ययमप्याह धैर्यौदार्येणेति 
| धैर्यौदार्ये सामान्याभिनयोक्ते | ताभ्यां भावा उपलक्ष्यन्ते | बुद्ध्येति 
स्थायित्वम् सत्त्वेनेति सात्त्विकाः कर्मणेति स्थानकादिविषयः वेपेति 
आहार्यप्रकाराः वाक्येति वाचिकगतसंस्कृतादिप्रयोगः चेष्टितैरिति 
अन्तरालस्थाने त्रिपताकादयः |


प्. १६९)

स्त्रीवेषभाषितैर्युक्तः प्रेक्षिताप्रेक्षितैस्तथा || १९८ ||

मृदुसन्नगतिश्चैव पुमान्स्त्रीभावमाचरेत् |
(जातिहीनाश्च या नार्यः पुलिन्दशबरा नाः || १९९ ||

याश्चापि तासां कर्तव्या तज्जातिसदृशी गतिः |
व्रतस्थानां तपःस्थानां लिङ्गस्थानां तथा पुनः || २०० ||

खस्थानां चैव नारीणां समपादं प्रयोजयेत् |
उद्धता येऽङ्गहाराः स्युर्याश्चार्यो मण्डलानि वा || २०१ ||

तानि नाट्यप्रयोगज्ञैर्न कर्तव्यानि योषिताम्) |
तथासनविधिः कार्यः स्त्रीणां नॄणामथापि च || २०२ ||

नानाभावसमायुक्तस्तथैव शयनाश्रयः |
विष्कम्भिताञ्चितौ पादौ त्रिकं किंचित्समुन्नतम् ||

हस्तौ कट * रुविन्यस्तौ स्वस्थे स्यादुपवेशने |


यथास्थानगतैः पूर्वपश्चाद्भावि तथोपवेशनात्मकमासनमपीति 
तद्विधमाह तथासनविधिरिति | तथैवेति गतौ हि शयनमपि 
पूर्वपश्चाद्भावि शयनाश्रय इति शेषः विष्कम्भेन 
वैशाखस्थानकोचितेन विस्तारेणाञ्चितौ विस्तीर्णान्तरौ सुन्दरु पादौ न 
त्वत्राञ्चितपादलक्सणयोगः | स्वस्थे पुंसि यदुपवेशनमासनपीठिकादौ 
तत्र त्रिकमुन्नतं स्यादिति संबन्धः | इति शब्देन वाक्यार्थः स्यादित्यत्र 
कर्तव्याख्येय इति स्यादिति | हस्ताविति कर्कटरूपौ


प्. १७०)

पादः प्रसारितः किंचिदेकश्चैवासनाश्रयः || २०४ ||

शिरः पार्श्वानतं चैव सचिन्त उपवेशने |
चिवकोपाश्रितौ हस्तौ बाहुशीर्षाश्रितं शिरः || २०५ ||

संप्रणष्टेन्द्रियमाअ भवेच्छोकोपवेशने |
प्रसार्य बाहु शिथिलौ तथा चापाश्रयाश्रितः || २०६ ||

मूर्छामदश्रमग्लानिविषादेषूपवेशयेत् |
सर्वपिण्डीकृताङ्गस्तु संयुक्तैः पादजानुभिः || २०७ ||

व्याधिव्रीडितनिद्रासु ध्याने चोपविशेन्नरः |
तथाचोत्कटिकं स्थानं स्फिक्पार्ष्णीनं समागमः ||

पित्र्ये निवापे जप्ये च सन्ध्यास्वाचसनेऽपि च |
विष्कम्भितं पुनश्चैव जानु भूमौ निपातयेत् || २०९ ||


समाहारद्वन्द्वे | संप्रणष्टशब्देनेन्द्रियमात इति पाठः मन इति पाठे 
प्रोच्यत्वे कृते त्वध्याहृत्य संगतिः कार्या | अपाश्रयन्तीत्यादिकमाश्रितम् | 
उपवेशयेदिति स्वार्थे णिच आचार्ये वा कर्तृभूतमात्रम् आचार्यास्तु बाहू 
प्रसार्यैवासने उपवेशयेत् विश्रामयेदित्याहुः | पिण्डितत्वमङ्गानां 
जानुविश्लेषादूर्धकायं कुटिलीकरोतीत्युत्कटं संज्ञायां कुटते | अत्र च 
विरलत्वं जानुनोः स्फिग्भ्यां भूमेः परामर्शः पूर्वत्र तु 
नैतदुभयमपीति विशेषः | पित्र्य इति श्राद्धादौ निवापसलिल इति पितृतर्पणे 
प्रतिग्रहार्थं परस्य सलिलदाने तत्प्रतिग्रहे च | सन्ध्याशब्देन 
तदवसरोचितं जपध्यानादि | विष्कम्भितमिति विस्तरितमेकं 


प्. १७१)

प्रियाप्रसादने कार्यं होमादिकरणेषु च |
महीगताभ्यां जानुभ्यामधोमुखमवस्थितम् || २१० ||

देवाभिगमने कार्यं रुषितानां प्रसादने |
शोके चाक्रन्दने तीव्रे मृतानां चैव दर्शने || २११ ||

त्रासने च कुसत्त्वानां नीचानां चैव याचने |
होमयज्ञक्रियायां च प्रेष्याणां चैव कारयेत् || २१२ ||

मुनीनां नियमेष्वेव भवेदासनजो विधिः |
तथासनविधिः कार्यो विविधो नाटकाश्रयः || २१३ ||

स्त्रीणां च पुरुषाणां च बाह्यश्चाभ्यन्तरस्तथा |
आभ्यन्तरस्तु नृपतेर्बाह्यो बाह्यगतस्य च) || २१४ ||

देवानां नृपतीनां च दद्यात् सिंहासनं द्विजाः |
पुरोधसाममात्यानां भेवेद्वेत्रासनं तथा || २१५ ||


भूमौ जानु द्वितीयं यथास्थितं यन्त्रनिकटढौकगमनशंक्यं 
सन्तापादिभयात् | तत्र च कार्यं मन्त्रं तदुपलक्षणम् | होमादिकरणेष्विति 
| अभिगमनं वन्दनम् | शोके चेति नीचानामिति सर्वत्रात्र संबध्यते | 
नीचानां शोकजनितो यस्तीव्राक्रन्दस्तत्रैव नीचा यदा मृतमवलोकयन्ति 
संबन्धमात्रे षष्ठीत्युभयप्राप्त्यभावान्न नियमः | कुसत्त्वाः 
शिवादयः यदा नीचानां त्रासयन्ति तदा | नीचा यदा किंचिद्याचन्ते तदा 
जानुद्वयक्षेपो भूमौ |

अथासनात्मककालसंनिवेशप्रसङ्गेन तदधिकरणेषु विधिमाह 
तथासनविधिरिति | बाह्यः सर्वजनविषयः आभ्यन्तरो राजोचितः |


प्. १७२)

मुण्डासनं तु दातव्यं सेनानीयुवराजयोः |
काष्ठासनं ब्राह्मणानां कुमाराणां कुथासनम् || २१६ ||

एवं राजसभां प्राप्य कार्यस्त्वासनजो विधिः |
स्त्रीणां चैवासनविधिं संप्रवक्ष्याम्यहं पुनः || २१७ ||

सिंहासनं तु राज्ञीनां देवीनां मुण्डमासनम् |
पुरोधोऽमात्यपत्नीनां दद्यद्वेत्रासनं तथा || २१८ ||

भोगिनीनां तथा चैव वस्त्रं चर्म कुथापि वा |
ब्राह्मणीतापसीनां च पट्टासनमथापि च || २१९ ||

वेश्यानामपि कर्तव्यमासनं हि मसूरकम् |
शेषाणां प्रमदानां च भवेद्भूम्यासनं द्विजाः || २२० ||

एवमाभ्यन्तरो ज्ञेयो बाह्यश्चासनजो विधिः |
तथा स्वगृहवार्तासु छन्देनासनमिष्यते || २२१ ||


मुण्डासनं चातुरी मसूरकं वस्तुशून्यं काष्ठासनं पीठकं 
वेत्रलताकृतं वेत्रासनं वेत्रसनादन्य एव रूढो वर्णकम्बलखण्डः 
विस्तारिकेत्यन्ये) राज्ञी राजवेश्या देवी सेनापतिप्रभृतिपुत्र्यो राज्ञा परिणीता 
भोगिन्यः संगृहीतकन्याः | भूमिरेवासनं भूम्यासनं | एवमिति 
नरपतिसंनिधौ | अन्यदात्मस्वेच्छयेति दर्शयति तथा स्वगृहेति | 
वार्ताशब्देन सेनापतेरमात्यगृहगमन् इत्यादि सूच-


प्. १७३)

नियमस्थो मुनीनां च भवेदासनजो विधिः |
लिङ्गिनामासनविधिः कार्यो व्रतसमाश्रयः || २२२ ||

ब्रुसीमुण्डासनप्रायं वेत्रासनमथापि वा |
होमे यज्ञक्रियायांच् अ पित्र्यर्थे च प्रयोजयेत् || २२३ ||

स्थानीया ये च पुरुषाः कुलविद्यासमन्विताः |
तेषामासनसत्कारः कर्तव्य इह पार्थिवैः || २२४ ||

समे समासनं दद्यान्मध्यमे मध्यमासनम् |
अतिरिक्तेऽतिरिक्तं च हीने भूम्यासनं भवेत् || २२५ ||

उपाध्यायस्य नृपतेर्गुरूणां चाग्रतो बुधैः |
भूम्यासनं तथा कार्यमथवा काष्ठमासनम् || २२६ ||

नौनागरथयानेषु भूमिकाष्ठासनेषु च |
सहासनं न दुष्येत गुरूपाध्यायपार्थिवैः || २२७ ||


यति | नियमस्थ इति कस्यचिदङ्गविष्टरोऽन्यस्य मृगाजिनम् | लिङ्गिनामिति | यथा 
शाक्यानां ब्रुसी शैवानां मुण्डासां क्षपणकानां 
वेत्रवल्कलडिम्बकम् | तदेवाह व्रुसीत्यादि | स्थानाय हिता वृद्धाः तन्निकटे 
व्यवस्थादृष्टादृष्टोपयोगिवृद्धा ये भवन्ति अत एवाह कुलविद्येति | 
आसनसत्कार इहास्यतामिति |

तत्र विभागमाह सम इति तत्तुल्यजाति विद्यः | सममिति त्रित्वाच्चासनापेक्षय 
मध्य इति किंचिदूनेन मध्यममिति स्वासनात्प्रमाणतोऽप्यूनं हीन इति 
स्वापेक्षया भूम्या सह भूमिरेव इहास्यतामिति निर्देश्या स एव 
तस्यासनसत्कारः | काष्ठमिति एकमेव दीर्घं भरसहं पर्यङ्कं 
दर्शयितुं काष्ठमित्युक्तं न तु काष्ठमयमिति |


प्. १७४)

आकुञ्चितं समं चैव प्रसारितविवर्तने |
उद्वाहितं नतं चैव शयने कर्म कीर्त्यते || २२८ ||

सर्वैराकुञ्चितैरङ्गैः शययाविद्धे तु जानुनी |
स्थानमाकुञ्चितं नाम शीतार्तानां प्रयोजयेत् || २२९ ||

उत्तानितमुखं चैव प्रत्यङ्मुक्तकरं तथा |
समं नाम प्रसुप्तस्य स्थानकं संविधीयते || २३० ||

एकं भुजमुपाधाय संप्रसारितजानुकम् |
स्थानं प्रसारितं नाम सुखसुप्तस्य कारयेत् || २३१ ||

अधोमुखस्थितं चैव विवर्तितमिति स्मृतम् |
शस्त्रक्षतमृतोत्क्षिप्तमत्तोन्मत्तेषु कारयेत् || २३२ ||

अंसोपरि शिरः कृत्वा कूर्परक्सोभमेव च |
उद्वाहितं तु विज्ञेयं लीलायां वचने प्रभोः || २३३ ||

ईषत्प्रसारिते जङ्घे यत्र सृष्टौ करावुभौ |
आलस्यश्रमखेदेषु नतं स्थानं विधीयते) || २३४ ||


अथ शयनसंनिवेशनमाहाकुञ्चित(मिति) दिक् या निजशरीरस्य 
कुटिलीकरणात्सा स्यात् | बाहुमध्यमपसरेण विक्षेपयोगात् पार्श्वे 
संनिवेशनवशात् पूर्वकायस्यापरकायस्योर्ध्वनयनं 
नान्यशयनसंनिवेशात् |


प्. १७५)

गतिप्रचारस्तु मयोदितोऽयं
नोक्तश्च यः सोऽर्थवशेन साध्यः || २३५ ||

अतःपरं रङ्गपरिक्रमस्य
वक्ष्यामि कक्ष्यान्तरसंविधानम् || २३६ ||

इति श्रीभारतीये नाट्यशास्त्रे गतिप्रचारो नाम द्वादशोऽध्यायः |


अर्थवशेनेति लौकिकेनेत्यर्थः | अथैतदुपसंहृताध्यायानन्तरावकाशं 
संगतिप्रदर्शनपूर्वकमाह अतःपरमिति | रङ्गे यत्परिक्रमात् 
परिक्रमणवृत्ते गत्यध्याये निरूपितं तदुपयोगः कक्ष्याविशेषविभाग इति 
शिवम् |

यावद्गतिभेद(विधि)प्रकटनमध्यायमिह विवृणुते |
स्मरमथनचरणसरसिजपरागभूतोऽभिनवगुप्तः ||

इति श्रीमहामाहेश्वराचार्याभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां गत्यध्यायो द्वादशः समाप्तः |

भ म मातृकाभिन्नपाठक्रमो द्वादशोऽध्यायः 

गतिप्रचारः |

एवं व्यायामसंजातं कार्यं मण्डलकल्पनम् |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गतीस्तु प्रकृतिस्थिताः || १ ||

तत्रोपवहनं कृत्वा भाण्डवाद्यपुरस्कृतम् |
यथामार्गरसोपेतं प्रकृतीनां प्रवेशनम् || २ ||

ध्रुवायां संप्रवृत्तायां पटे चैवापकर्षिते |
कार्यः प्रवेशः पात्राणां नानार्थरससंभवः || ३ ||

स्थानं तु वैष्णव्ऽम् कार्यमुत्तमे मध्यमे तथा |
समुन्नतं समं चैव चतुरश्रमुरस्तथा || ४ ||

वाहुशीर्षे प्रसन्ने च नान्युत्क्षिप्ते च कारयेत् |
ग्रीवाप्रदेशः कर्तव्यो मयूराञ्चितमस्तकः || ५ ||

कर्णाभ्यां बाहुशिरसी स्यातामष्टाङ्गुलस्थिते |
उरसश्चापि चिबुकं चतुरङ्गुलसंस्थितम् || ६ ||

हस्तौ तथैव कर्तव्यौ कटीं नाभिं तु संस्थितौ |
दक्षिणो नाभिसंस्थस्तु वामः कटितटस्थितः || ७ ||

पादयोरन्तरं कार्यं द्वौ तालावर्धमेव च |
पादोत्क्षेपश्च कर्तव्यः स्वप्नमाणविनिर्मितः || ८ ||

चतुस्तालो द्वितालश्च तथा स्यादेकतालकः |
चतुस्तालस्तु देवानां पार्थिवानां तथैव च || ९ ||

द्वितालश्चैव मध्यानां तालः स्त्रीनिचलिङ्गिनाम् |
चतुष्कलोऽथ द्विकलस्तथा ह्येककलः पुनः |
चतुष्कलो ह्युत्तमानां मध्यानां द्विकलो भवेत् ||

प्. १७७)

तथा चैककलः पातो नीचानां संप्रकीर्तितः |
स्थितं मध्यं द्रुतं चैव समवेक्ष्य लयत्रयम् ||

यथाप्रकृति नाट्यज्ञो गतिमेवं प्रयोजयेत्) |
स्वभावेनोत्तमगतौ जानुं कुर्यात्कटीसमम् || १० ||

युद्धचारीप्रचारेषु जानु स्तनसमं भवेत् |
अयं विधिस्तु कर्तव्यः स्वच्छन्दगमनं प्रति || ११ ||

संभ्रमोत्थानरोषेषु प्रमाणं न विधीयते |
दृप्तानां दैत्ययक्षाणां तथा पन्नगरक्षसाम् || १२ ||

चतुस्तालप्रमाणेन कर्तव्या तु गतिर्बुधैः |
दिवौकसां तु शेषाणां मध्यमा गतिरुच्यते || १३ ||

तत्रापि चोत्तमा ये तु तेषां देवैः समा गतिः |
पुलिन्दाः शबराश्चैव शेषा ये म्लेच्छजातयः || १४ ||

तेषां देशानुरूपेण कार्यं गतिविचेष्टितम् |
जलाशयमृगव्यालपशुश्वापदपक्षिणाम् || १५ ||

देशजातिसमुत्थेन गतिं भावेन योजयेत् |
स्थितं मध्यं द्रुतं चैव समवेक्ष्य लयं बुधैः || १६ ||

पादयोः पतनं सम्यक्प्रकुर्वीत यथाक्रमम् |
स्थैर्यपपन्ना गतिरुत्तमानां मध्या गतिर्मध्यमसंस्थितानाम् |
द्रुता गतिश्च प्रचुराधमानां लयत्रयं सत्त्ववशेन योज्यम् || १७ ||

चतुष्कलं तूत्तमानां मध्यानां द्विकलं भवेत् |
तथा चैककलं पातं नीचानां संप्रयोजेत् || १८ ||

यः समैः संहितो गच्छेत्तत्र कार्यो लयाश्रयः |
चतुष्कलश्च द्विकलस्तथा चैककलः पुनः || १९ ||

अथ मध्यमनीचैस्तु गच्छेत्संपरिवारितः |
चतुष्कलस्तथार्घं च तथा चैककलो भवेत् || २० ||

एवमेष तु विज्ञेयः कलानां गमने विधिः |
पुनर्गतिप्रचारस्य प्रयोगं शृणुतानघाः || २१ ||

प्. १७८)

पार्श्वाक्रान्तैः सललितैः पादैर्वाद्यान्वितैरथ |
रङ्गकोणोन्मुखो गच्छेत्सम्यक्पञ्चपदानि तु || २२ ||

एवं गतागतैर्गत्वा पदानामेकविंशतिम् |
वामबन्धं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणस्य च || २३ ||

रङ्गे विकृष्टे भरतेन कार्यो गतागतैः पादगतिप्रचारः |
त्र्यश्रस्त्रिकोणे चतुरश्ररङ्गे गतिप्रचारश्चतुरश्र एव || २४ ||

द्रुता गतिस्तु कर्तव्या द्विकलापादपातने |
ज्येष्ठे चतुष्क्ला कार्या द्विकला तत्र मध्यमे || २५ ||

द्विकला चोत्तमे यत्र मध्ये त्वेककला भवेत् |
कलाप्रमाणं मध्ये च नीचे त्वर्धकला ततः || २६ ||

एवमर्धार्धहानिं तु कलानां संप्रयोजयेत् |
उत्तमानां गतिर्या तु न तां मध्येषु योजयेत् || २७ ||

या गतिश्चैव मध्यानां न तां नीचेषु योजयेत् |
उत्तमानां मयोक्ता तु गतिर्विप्रा यथायथम् || २८ ||

मध्यानामधमानां च गतिं वक्ष्याम्यहं पुनः |
वणिजां मन्त्रिणां चैव गतिः कार्या स्वभावजा || २९ ||

अतिक्रान्तपदैः सा तु द्वितालान्तरगामिभिः |
कृत्वा नाभितटे हस्तमुत्थानं कटकामुखम् || ३० ||

आद्यं चारालमुत्तानं कुर्यात्पार्श्वस्तनान्तरे |
न निषण्णं न च स्तब्धं न चैव परिवाहितम् || ३१ ||

कृत्वा गात्रं तथा गच्छेत्तेनै(न?)वाद्यक्रमेण तु |
हासे त्वथ गतिः कार्या तथा खञ्जनवामने || ३२ ||

द्विकलार्धप्रयोगेषु कुहुकाभिनयं प्रति |
खञ्जे गतिस्तु कर्तव्या स्तब्धैकचरणाश्रया || ३३ ||

तथा द्वितीयः कार्यस्तु पादोऽग्रतलसंचरः |
स्तब्धेनोन्नमनं कार्यमङ्गस्य चरणेन तु || ३४ ||

प्. १७९)

गमने च निषण्णः स्यात्तथान्यचरणाश्रये |
एष खञ्जप्रयोगेषु तलशल्यक्षते तथा || ३५ ||

पादेनाग्रतलेनाथ गतिः कार्याञ्चितेन तु |
निषण्णदेहा कर्तव्या अतजङ्घा तथैव तु || ३६ ||

सर्वसंकोचिताङ्गी च वामने गतिरिष्यते |
न तस्यातिक्रमः कार्यो विक्षेपश्चरणस्य तु || ३७ ||

उद्वाहिता चूर्णपदैः सा कार्या कुहकात्मिका |
विदूषकस्यापि गतिर्हास्य त्रयविभूषिता || ३८ ||

अङ्गहास्यं कार्यहास्यं हास्यं नेपथ्यजं तथा |
कुब्जः खञ्जोऽथ खलतिर्दन्तुरो विकृताननः || ३९ ||

यत्तादृशो भवेद्विप्रा अङ्गाश्यं तु तद्भवेत् |
यदा तु वकवद्गच्छेदुल्लोकितविलोकितैः || ४० ||

अत्यायतपदत्वाच्चाप्यङ्गहास्यो भवेत्तु सः |
चीरचर्ममषीभस्मगैरिकादिविभूषणैः || ४१ ||

यत्तादृशो भवेद्विप्रा हास्यं नेपथ्यजं तु तत् |
काव्यहास्यं तु विज्ञेयमसंवद्धप्रभाषणैः || ४२ ||

अनर्थवाक्यैर्विविधैस्तथा चाश्लिलभाषणैः |
तस्य तु प्रकृतिं ज्ञात्वा तथा भावं विचक्षणः || ४३ ||

गतिप्रचारं विभजेन्नानावस्थान्तरात्मकम् |
स्वभावजायां विन्यस्य कुटिलं वामके करे || ४४ ||

दक्षिणं चैव हस्तं तु कुर्याच्चतुरकं तथा |
पार्श्वमेकं शिरश्चापि हस्तं चरणमेव च || ४५ ||

पर्यायतः सन्नमयेल्लयतालवशानुगम् |
स्वभावजाता तस्यैषा गतिरन्या विकारजा || ४६ ||

लाभे तथा च भुक्तस्य तुष्टे चापि गतिर्भवेत् |
शकारस्यापि कर्तव्या गतिश्चञ्चलदेहिका || ४७ ||

प्. १८०)

वस्त्राभरणसंस्पर्शं सम्यक्पञ्चपदानि तु |
वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणेन च || ४८ ||

परिवृत्य द्वितीयं तु गच्छेत्कोणं ततः परम् |
तत्रापि वामवेधं तु विक्षेपो दक्षिणेन च || ४९ ||

ततो भाण्डोन्मुखो गच्छेदेतान्येव पदानि तु |
एवं गतागतिर्गत्वा पदानि त्वेकविंशति || ५० ||

वामवेधं ततः कुर्याद्विक्षेपं दक्षिणेन च |
एषा स्वभावगमने गतिः कार्या प्रयोक्तृभिः || ५१ ||

अवस्थान्तरयोगे तु गतिं समनुबोधत |
अस्वस्थकाञ्चिते(?) चैव भयवित्रासयोरतया || ५२ ||

आवेगे च तथा हर्षे तथानिष्टश्रुतावपि |
कालातिक्रमणे चैव क्षेपे चाद्भुतदर्शने || ५३ ||

कार्य आत्ययिके चैव दुःखिते चारिमार्गणे |
अवरुद्धानुकरणे श्वापदाउगतौ तथा || ५४ ||

गतिमेतेषु भावेषु द्विकलां संप्रयोजयेत् |
दिव्यानां नृपतीनां च गतिरेवं विधीयते || ५५ ||

अत्रोच्यते कथं देवैः समा राज्ञां गतिर्भवेत् |
दिव्या तु प्रक्र्तिर्ज्ञेया तथान्या दिव्यमानुषी || ५६ ||

मानुषी चैव मन्तव्या नाट्यवृत्तिक्रियां प्रति |
दिव्या तु देवप्रकृती राज्ञां स्याद्दिव्यमानुषी || ५७ ||

अन्या या लोकसंस्था तु मानुषी सा प्रकीर्तिता |
तस्माद्देवानुकरणे दोषस्तत्र न विद्यते || ५८ ||

गतिः शृङ्गारिणी कार्या स्वस्थकामितसंभवा |
चतुष्कलाप्रमाणेन सविलासा तथैव च || ५९ ||

दूतीदर्शितमार्गस्तु प्रविशेद्रङ्गमण्डलम् |
सूच्या चैवाप्यभिनयं प्रकुर्यादर्थसंश्रयम् || ६० ||

प्. १८१)

हृद्यैर्वस्त्रैस्तथागन्धैर्दूपैश्चूर्णैश्च योजितैः |
सुगन्धिभिश्च मालाभिर्विचित्राभिरलंकृतः || ६१ ||

गच्छेत्सललितैः पादैरतिक्रान्तोत्थितैरथ |
सौष्ठवेन समायुक्तैर्लयतालवशानुगैः || ६२ ||

पादयोरनुगौ चापि हस्तौ कार्यौ प्रयोक्तृभिः |
प्रच्छन्नकामिते चैव गतिं भूयो निबोधत || ६३ ||

विसर्जितजनस्तत्र तथा दूतीसमन्वितः |
निर्वाणदीपो नात्यर्थं भूषणैश्च विभूषितः || ६४ ||

वेलासदृशवस्त्रश्च निवृत्तस्तु शनैः शनिः |
शब्दशंक्युत्सुकश्चापि पश्चाल्लोकनतत्परः || ६५ ||

वेपमानशरीरश्च प्रस्खलंस्तु मुहुर्मुहुः |
शङ्कितः पुरुषो गच्छेद्दिदृक्षुर्वल्लभं जनम् || ६६ ||

उत्तमानामियं कार्या पुरुषाणां गतिर्बुधैः |
मध्यमानां गतिं चैव संप्रवक्ष्याम्यहं पुनः || ६७ ||

ज्वरार्ते च रुजार्ते च तपःश्रान्ते भयान्विते |
विक्षते च्छन्नगमने त्ववहित्थे तथैव च || ६८ ||

चिन्तान्विते तथा स्वस्थ औत्सुक्ये संहते तथा |
गतिः स्थिरलया कार्या करणाश्रयभाविनी || ६९ ||

भये वित्रासिते चैव प्रमत्ते शङ्किते तथा |
व्याधिते हर्षिते क्रोधे कार्यं तु चतुराञ्चितम् || ७० ||

संभ्रामाद्भुतसंदर्शे मुहुर्मुहुरवेक्षणैः |
कम्पनेन च गात्राणां वस्त्रस्याकर्षणेन च || ७१ ||

सुसन्धिता चूर्णपदा शकारस्य गतिर्भवेत् |
स्थूलस्यापि तु कर्तव्या गतिर्देहानुकर्षिणी || ७२ ||

समुद्वाहितगात्रा च निलम्बितपदक्रमा |
विष्कम्भगामीइ चैव निश्वासबहुला तथा || ७३ ||

अतिक्रान्ता च कर्तव्या तथा चूर्णपदैः सदा |
कार्या चैव तु हीनानां चेट्यादीनां द्विजोत्तमाः || ७४ ||

प्. १८२)

अधमा इति ये ख्याता नानाशीलाः कुवृत्तयः |
पार्श्वमेकं शिरश्चैव करं चरणमेव च || ७५ ||

नामयेत्तद्गतौ किंचित्कुजन्मा चेटसंज्ञितः |
जातिनीचेषु कर्तव्या विलोकनपरा गतिः || ७६ ||

विकला वकसंचारा गात्रं सर्व नियम्य च |
स्वजातिसदृशी चैव तथा देहानुकर्षिणी || ७७ ||

संभ्रमे चैव हर्षे च विक्षिप्तपदविक्रमा |
आसाद्य हास्यं तरसमेताश्चान्याश्च योजयेत् || ७८ ||

पुनश्च करुणे कार्या गतिः स्थिरपदक्रमा |
सवाष्पः साश्रुनयनः सन्नगात्रस्तथैव च || ७९ ||

उत्क्षिप्तपातिकरः तथा सस्वनरोदनैः |
गच्छेदथाध्यर्धिकया प्रत्यग्राप्रियसंश्रयात् || ८० ||

एषा स्त्रीषु प्रयोक्तव्या नीचसत्त्वेषु चैव हि |
उत्तमानां तु कर्तव्या सवाष्पा धैर्यसंयुता || ८१ ||

निश्वासैरायतोत्सृष्टैस्तथा चोर्ध्वनिरीक्षणैः |
न तत्र सौष्ठवं कार्यं न प्रमाणं यथोदितम् || ८२ ||

नात्युत्क्षिप्तैः पदैर्गच्छेदिष्टबन्धुनिपातने |
गाढप्रहारे कार्या च शिथिलाङ्गभुजाश्रया || ८३ ||

विघूर्णितशरीरा च गतिश्चूर्णपदैरथ |
गतिः काञ्चुकिनी प्रोक्ता वयोऽवस्था विशेषतः || ८४ ||

वृद्धे वा मध्यमे वापि तथा चैव कनीयसि |
अर्ह्दतालोत्थितैः पादैर्विष्कम्भैर्-ऋजुभिस्तदा || ८५ ||

उद्वहन्निव गात्राणि पङ्कमग्न इव व्रजेत् |
अथ वृद्धस्य कर्तव्या गतिः कम्पितदेहिका || ८६ ||

विष्कम्भितगतिप्राणा मन्दोत्क्षिप्तपदा तथा |
शीतेन चाभिभूतस्य वर्षेणाभिहतस्य च || ८७ ||

गतिं प्रयोक्तृभिः कुर्यात्स्त्रीनीचप्रकृतैः सदा |
पिण्डीकृत्य च गात्राणि तेषां चैव प्रकम्पनात् || ८८ ||

प्. १८३)

करौ वक्षसि निक्षिप्य कुब्जदेहा तथैव च |
दन्तोष्ठस्फुरणाच्चैव चिबुकस्य प्रकम्पनात् || ८९ ||

शनैः शनैश्च कर्तव्या शीतार्थाभिनये गतिः |
उष्णे चापि प्रयोक्तव्या गतिर्दाहसमाकुला || ९० ||

नेत्रसंकोचनस्वेदगात्रसंहरणान्विता |
अतिक्रान्तैरपक्रान्तैरेलकाक्रीडितैस्तथा || ९१ ||

क्रमैरभिअयैर्युक्ता तथा चूर्णपदैरपि |
एतानन्यांश्च युञ्जीत नाट्यज्ञैः करुणे रसे || ९२ ||

रौद्रे रसे प्रवक्ष्यामि दैत्यरक्षोगणान्प्रति |
एक एव रसस्तेषां स्थायी रौद्रो द्विजोत्तमाः || ९३ ||

नेपथ्यरौद्रो विज्ञेयः स्वाङ्गरौद्रस्तथैव च |
अथ स्वभावजश्चैव त्रिधा रौद्रः प्रकीर्तितः || ९४ ||

रुधिरक्लिन्नदेहो यो रौद्राभिविकृताननैः |
तथा पिशितहस्तश्च रौद्रो नैपथ्यजस्तु सः || ९५ ||

बहुबाहुर्बहुमुखो नानाप्रहरणाकुलः |
स्थूलकायस्त्वतिप्रांशुरङ्गरौद्रस्तु स स्मृतः || ९६ ||

रक्ताक्षः पिङ्गकेशश्च कृष्णाङ्गो विकृतस्वरः |
रौद्रनिर्भर्त्सनकथो रौद्रोऽयं स्यात्स्वभावजः || ९७ ||

चतुस्तालोत्तरोत्क्षिप्तैः पादैस्त्र्यन्तरपातितैः |
गतिरेवं प्रकर्तव्या शेषा ये चापि तद्विधाः || ९८ ||

एक एव रसस्तेषां स्थायी रौद्रो द्विजोत्तमाः |
विग्रहः प्रहसश्चैव तथा शृङ्गार इष्यते || ९९ ||

तथा भयानके चापि गतिः कार्या विचक्षणैः |
स्त्रीणां कापुरुषाणां च ये चान्ये सत्त्ववर्जिताः || १०० ||

विष्फारितचलन्नेत्रो विधून्वन् स्वशिरस्तथा |
भयाकुलितचित्तत्वात्पार्श्वानि च विलोकयन् || १०१ ||

द्रुतैश्चूर्णपदैश्चैव कृत्वा हस्तं कपोतकम् |
प्रलेपितशरीरस्तु शुष्कोष्ठश्च स्खलन्व्रजेत् || १०२ ||

प्. १८४)

एषानुकरने कार्या तर्जने कलहे तथा |
सत्त्वं च विकृतं दृष्ट्वा श्रुत्वा च विकृतस्वरम् || १०३ ||

एषा स्त्रीणां प्रयोक्तव्या स्त्रीणां चाक्षिपितविक्रमा |
क्वचिदासन्नपतितैर्विकृष्टपतितैः क्वचित् || १०४ ||

एलकाक्रीडितैः पादैरुपर्युपरिपातितैः |
एषामेवानुगैर्हस्तैर्गतिर्भीतेषु योजयेत् || १०५ ||

अहृद्या तु मही यत्र श्मशानरणकश्मला |
गतिस्तत्र प्रकुर्वीत बिभत्साभिनयं प्रति || १०६ ||

क्वचिदासन्नपतितैर्विकृष्टपतितैः क्वचित् |
अतिक्रान्तैः पदैर्गच्छेज्जुगुप्सितगतिं प्रति || १०७ ||

तथा वीरे च कर्तव्या पादविक्षेपसंयुता |
द्रुतप्रचारणाविद्धा नानाचारीसमाकुला || १०८ ||

पार्श्वाक्रान्तैर्द्रुतविद्धैः सूचीविद्धैस्तथैव च |
कलातालगतैः पादैरावेगे योजयेद्गतिम् || १०९ ||

विटस्यापि तु कर्तव्या गतीर्ललितविक्रमाः |
किंचिदाकुञ्चितैः पादैस्तालाभ्यन्तरपातितैः || ११० ||

रङ्गसौष्ठवसंयुक्तं तथा हस्तौ कटिस्थितौ |
खटकावर्धमानौ च कृत्वा कार्या विटे गतिः || १११ ||

कृशाङ्गानां तु कर्तव्या गतिर्मन्दपरिक्रमा |
व्याधिग्रस्तो ज्वरार्तश्च तपश्श्रान्तः क्षुधान्वितः || ११२ ||

विष्टम्भनगतप्राणस्तथा क्षामोदरः सदा |
क्षामस्वरकपोलश्च सन्नगात्रस्तथैव च || ११३ ||

हस्तपादसमुत्क्षेपं शनैस्तत्र प्रयोजयेत् |
कम्पनं चैव गात्राणां श्लथनं चैव योजयेत् || ११४ ||

प्रकर्तव्याध्वगस्यापि गतिर्मन्दपदक्रमा |
विकूणनेन वक्त्रस्य जानुनोश्च विमर्शनान् || ११५ ||

नीचानां मध्यमानां च गतिः कार्या सदा बुधैः |
तालमात्रोत्थितैः पादैस्तथा व्याकुञ्चिताञ्चितैः || ११६ ||

प्. १८५)

यतिनश्चाश्रमस्था ये ये चान्ये तपसि स्थिताः |
ऋषयस्तापसाश्चैव नैष्ठिकं व्रतमास्थिताः || ११७||

आलोलचक्षुः स्याच्चैव युगमात्रनिरीक्षणे |
उपस्थितस्मृतिश्चैव गात्रं सर्वं नियम्य च || ११८ ||

अचञ्चलमनाश्चैव गच्छेल्लिङ्गसमाश्रितः |
विनीतवेषश्च तथा काषायवसनोऽपि च || ११९ ||

प्रथमं समपादेन स्थित्वा स्थानेन नाट्यवित् |
हस्तं चतुरकं कृत्वा तथा चैतत्प्रसारयेत् || १२० ||

प्रसन्नवदनं कृत्वा प्रयोगस्य वशानुगम् |
सुनिषण्णेन गात्रेण गतिं कुर्याद्यतेस्तथा || १२१ ||

उत्तमानां भवेदेषा लिङ्गिनां ये महाव्रताः |
एभिरेव विपर्यस्तैर्गुणैरन्येषु लिङ्गिषु || १२२ ||

तथा व्रतानुगा च स्यादन्येषां लिङ्गिनां गतिः |
हस्तौ तदनुगौ चापि यथायोगं प्रयोजयेत् || १२३ ||

विभ्रान्ता वा ह्यदात्ता च विक्रान्ता विहृता तथा |
शकटास्यस्थितैः पादैरतिक्रान्तैस्तथैव च || १२४ ||

कार्या पाशुपतानांच् अ गतिरुद्भ्रान्तगामिनी |
एवं लिङ्गस्थितानां हि प्रयोज्यैव गतिर्बुधैः || १२५ ||

अन्धस्येव गतिं कुर्यादन्धकारेषु योगवत् |
भूमौ विसर्पितैः पादैर्हस्तदर्शितमार्गकैः || १२६ ||

रथस्थस्यापि कर्तव्या गतिश्चूर्णपदक्रमा |
समपादन्तथा स्थानं कृत्वा रथगतिं व्रजेत् || १२७ ||

धनुरेकेन हस्तेन गृहीत्वान्येन सायकम् |
सूतश्चास्य भवेदेव प्रतोदप्रग्रहाकुलः || १२८ ||

करणानि विचित्राणि कर्तव्यानि विभागतः |
द्रुतैश्चूर्णपदैश्चैव गन्तव्यं रङ्गमण्डलम् || १२९ ||

प्. १८६)

विमानस्थस्य कर्तव्या गती रथगतोपमा |
आरोढुमुद्वहेद्गात्रं किंचित्स्यादुन्मुखस्तथा || १३० ||

अस्यैव वैपरीत्येन कुर्याच्चाप्यवरोहणम् |
अधोऽवलोकनेनैव मण्डलावर्तनेन च || १३१ ||

आकाशगमने चैव कर्तव्यं गतिचेष्टितम् |
स्थानेन समपादेन तथा चूर्णपदैरथ || १३२ ||

व्योम्नस्त्ववतरेद्यस्तु तस्येमां कारयेद्गतिम् |
ऋज्वायतोन्नतनतैः कुटिलावर्तितैस्तथा || १३३ ||

भ्रममाणस्य चाकाशादपरुद्धभुजागतिः |
विकीर्णवसना चैव तथा भूगतलोचना || १३४ ||

द्रुमप्रासादशैलेषु नदीनिम्नोन्नतेषु च |
आरोहणावतरणं कार्यमर्थवशाद्बुधैः || १३५ ||

प्रासादारोहणं कार्यमतिक्रान्तैः पदैरथ |
उद्वाह्य गात्रं पादं च सोपानं निक्षिपेद्बुधः || १३६ ||

तथावतरणे चैव गात्रमानस्य रेचयेत् |
अतिक्रान्तेन पादेन द्वितीयेनाञ्चितेन च || १३७ ||

प्रासादारोहणं यत्तु तद्देवादिषु कारयेत् |
केवलं तूर्ध्वाविक्षेपमद्रिष्वङ्गं भवेदथ || १३८ ||

द्रुमे चारोहणं कार्यमतिक्रान्तोत्थितैः पदैः |
सूचीविद्धैरपक्रान्तैः पार्श्वक्रान्तैस्तथैव च || १३९ ||

एवं देवावतरणं प्रयोज्यं सरिदादिषु |
प्रासादेषु तथा प्रोक्तं तथैवोत्तरणं भवेत् || १४० ||

द्रुमप्रासादशैलेभ्यः संज्ञामात्रेण दर्शयेत् |
जलप्रमाणापेक्षा तु जलमध्ये गतिर्भवेत् || १४१ ||

तोयेऽल्पे वसनोत्कृर्षैः प्राज्ये पाणिविकर्षणैः |
किंचिन्नताग्रकाया तु प्रतारे गतिरिष्यते || १४२ ||

प्. १८७)

प्रसार्य बाहुमेकैकं मुहुर्वारिविकर्षणैः |
तिर्यक्प्रसारिता चैव ह्रियमाणा स्ववारिणा || १४३ ||

अशेषाङ्गाकुलाधूतवदाअ गतिरिष्यते |
नौस्थस्यापि प्रयोक्तव्या द्रुतैश्चूर्णपदैर्गतिः || १४४ ||

अनेनैव विधानेन कर्तव्यं गतिचेष्ठितम् |
(संज्ञामात्रेण कर्तव्यान्येतानि विधिपूर्वकम्) || १४५ ||

अङ्कुशग्रहणान्नागं प्रग्रहग्रहणाद्रथम् |
खलीनग्रहणादश्वं नावं चैवावरोहणात् || १४६ ||

अश्वयाने गतिः कार्या वैशाखस्थानकेन तु |
तथा चूर्णपदैश्चैव ह्युपर्युपरिपातितैः || १४७ ||

पन्नगानां मतिः कार्या पादैः स्वस्तिकसंस्थितैः |
पार्श्वाक्रान्तक्रमं कृत्वा स्वस्तिकं योजयेत्तथा || १४८ ||

मत्तानां तु गतिः कार्या तरुणे मध्यमे मदे |
वामदक्षिणपादाभ्यां घूर्णमानापसर्पणात् || १४९ ||

आकाशस्खलितैः प्रायः पादैश्चाप्यनवस्थितैः |
विघूर्णितशरीरा च करैः प्रचलितैस्तथा || १५० ||

उन्मत्तस्यापि कर्तव्या गतिस्त्वनियमक्रमा |
बहुचारीसमायुक्ता लोकानुकरणाश्रया || १५१ ||

रुक्षस्फुरितकेशस्तु रेणुध्वस्ततनुस्तथा |
अनिमित्तप्रकथनो बहुभाषी विकारवाक् || १५२ ||

प्रगीतहसितश्चापि नानाविकृतभूषणः |
नृत्ते गीते च वाद्ये च भाषणे च सदारतः || १५३ ||

कदाचिद्धावति जवात्कदाचिदवतिष्ठते |
कचाचिदुपविष्टस्तु शयानश्च कदाचन || १५४ ||

नाननच्चिरधरश्चैव रथ्यास्वनियतालयः |
उन्मत्ताभिनयस्त्वेवं तस्येमां कारयेद्गतिम् || १५५ ||

प्. १८८)

स्थित्वा नूपुरपादेन दण्डपादं प्रसारयेत् |
कृत्वा चारीं तथोद्वद्धामथ स्वस्तिकमेव च || १५६ ||

अनेन चारीयोगेन परिभ्राम्य तु मण्डलम् |
वक्रं तु भ्रमणं चैव रङ्गकोणेषु योजयेत् || १५७ ||

त्रिकं सललितं कृत्वा लताख्यं हस्तमेव च |
विपर्यगतैर्हस्तैः पादैर्हंसगतिं व्रजेत् || १५८ ||

सिंहर्क्षवानराणां च गतिः कार्या प्रयोक्तृभिः |
या कृता नरसिंहेन विष्णुना प्रभविष्णुना || १५९ ||

आलीढस्थानकं कृत्वा गात्रं तस्यैव चानुगम् |
ऊर्ध्वजानु च विक्षिप्य करमेकं च संस्थितम् || १६० ||

विलोलितं शिरः कृत्वा चिबुकं बाहुमस्तके |
गन्तव्यं विक्रमैश्चैव पञ्चतालान्तरस्थितैः || १६१ ||

नियुद्धे संशये चैव रङ्गावतरणे तथा |
सिंहादीनां च योक्तव्या गतिरेषा प्रयोक्तृभिः || १६२ ||

शे.आणामर्थयोगेन स्थानान्यपि तु कारयेत् |
गजवाजिरथादींस्तु चिह्नमात्रेण कारयेत् || १६३ ||

वाहनार्थप्रयोगेषु रङ्गावतरणेषु च |
एवमेताः प्रयोक्तव्या नॄणां तु गतयो बुधैः || १६४ ||

अत्र नाभिहिता यास्तु विज्ञेयाः शास्त्रलोकतः |
अतः परं प्रवक्ष्यामि स्त्रीणां गतिविचेष्टितम् || १६५ ||

स्त्रीणां स्थानानि कार्याणि गतिष्वाभाषणेषु च |
आयतं चावहित्थं च तथाश्वक्रान्तमेव च || १६६ ||

दक्षिणस्तु समः पादस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः |
वामो नतः कटीपार्श्वमायतस्थानके भवेत् || १६७ ||

प्. १८९)

अथवा -

वामः स्वाभाविको यत्र पादो विरचितस्ततः |
तालमात्रान्तरे न्यस्तस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः || १६८ ||

प्रसन्नमाननमुरस्समं यत्र समुन्नतम् |
लतानितम्बगौ हस्तौ ज्ञेयं स्थानं तदायतम् || १६९ ||

रऽऽगावतरणारम्भं पुष्पाञ्जलिविसर्जनम् |
मन्मथेर्ष्योद्भवः कोपस्तर्जनाङ्गुलिमोटनम् || १७० ||

निषेधगर्वगाम्भीर्यमौनमायावलम्बनम् |
स्थानेऽस्मिन् सन्निधानीयं दिगन्तरनिरूपणम् || १७१ ||

आवाहने विसर्गे च तथा निर्वर्णनेषु च |
चिन्तायामवहित्थे च स्थानमेतत्प्रयोजयेत् || १७२ ||

समो यत्र स्थितो वामस्त्र्यश्रः पक्षस्थितोऽपरः |
वामोन्नतं त्रिकं यस्मिन्नवहित्थं तदुच्यते || १७३ ||

स्थानमेतत्तु नारीणां सल्लापे तु स्वभावजे |
निश्चये परितोषे च वितर्के लज्जिते तथा || १७४ ||

एकः समस्थितः पाद एकस्त्वत्र तलाञ्चितः |
सूचीविद्धमविद्धं वा तदश्वक्रान्तमुच्यते || १७५ ||

स्खलिते घूर्णिते चैव स्खलिताम्बरधारणे |
चित्रासने सललिते स्थानमेतत्तु रक्षणे || १७६ ||

शाखावलम्बने कार्या स्तवकग्रहणे तथा |
विश्रान्तिषु तथैव स्यात्पादताडन एव च || १७७ ||

स्थानकं तावदेव स्याद्यावच्चेष्टा प्रवर्तते |
भग्नं च स्थानकं नृत्ते (नृत्त) चारीसमन्विताः || १७८ ||

एवं स्थानविधिः कार्यः स्त्रीणां सम्यग्द्विजोत्तमाः |
पुनरासां प्रवक्ष्यामि गतीस्तु प्रकृतिस्थिताः || १७९ ||

प्. १९०)

कृत्वावहित्थं स्थानं तु वामं चाधोमुखं भुजम् |
नाभिप्रदेशे विन्यस्य सव्यं च खटकामुखम् || १८० ||

ततः सललितं पादं तालमात्रं समुत्थितम् |
दक्षिणं वामपादस्य वाह्ये पार्श्वे विनिक्षिपेत् || १८१ ||

तेनैव समकालं च लताख्यं वामकं भुजम् |
दक्षिणं च नयेत्पार्श्वं न्यसेन्नाभितटे ततः || १८२ ||

नितम्बे दक्षिणं कृत्वा हस्तं चोद्वेष्ट्य वामकम् |
ततो वामपदं दद्याल्लताहस्तं च दक्षिणम् || १८३ ||

लीलयोद्वाहितेनाथ शिरसानुगतेन च |
किंचिन्नतेन चाङ्गेन गच्छेत्पञ्चपदीं ततः || १८४ ||

यो विधिः पुरुषाणां तु रङ्गपीठपरिक्रमे |
स एव प्रमदानां तु कर्तव्यो नाट्ययोक्तृभिः || १८५ ||

षट्कलं न प्रयोक्तव्यं तथाष्टकलमेव च |
पादस्य पतनं तज्ज्ञैः खेदजं तद्भवेस्त्रियाः || १८६ ||

सयैवनानां नारीणां कार्या त्वेवं गतिर्बुधैः |
स्थानीया या स्त्रियस्तासां संप्रवक्ष्याम्यहं गतीः || १८७ ||

कृत्वाऽवहित्थं स्थानं तु वामं न्यस्य कटीतटे |
आद्यं चारालमुत्तानं कुर्यान्नाभिस्तनान्तरे || १८८ ||

न निषण्णं न च स्तब्धं न चैव परिवाहितम् |
कृत्वा गात्रं ततो गच्छेत्तेनैवाद्यक्रमेण तु || १८९ ||

प्रेष्याणामपि कर्तव्या गतिर्विभ्रान्तगामिनी |
किंचिदुन्नमितैर्गात्रैराविद्धपदविक्रमा || १९० ||

स्थानं कृत्वावहित्थं तु वामं चाधोमुखं भुजम् |
नाभिप्रदेशे चिन्यस्य सव्यं च खटकामुखम् || १९१ ||

अर्धनारीगतिः कार्या स्त्रीपुंसाभ्यां विमिश्रिता |
उदात्तललितैर्गात्रैः पादैर्लीलासमन्वितैः || १९२ ||

या मयाभिहिता पूर्वमुत्तमानां गतिर्बुधाः |
स्त्रीणां कापुरुषाणां च ततोऽर्धार्धं च कारयेत् || १९३ ||

प्. १९१)

उत्तमाधममध्यानां नॄणां यद्गतिचेष्टितम् |
स्त्रीणां तदेव कर्तव्यं ललितैः पदविक्रमैः || १९४ ||

वालानामपि कर्तव्या स्वच्छन्दपदविक्रमा |
न तस्यां सौष्ठवं कार्यं न प्रमाणं तथाविधम् || १९५ ||

तृतीया प्रकृतिः कार्या नाम्ना चैव नपुंसके |
नरस्वभावमुत्सृज्य स्त्रीगतिं तत्र योजयेत् || १९६ ||

विपर्यस्तप्रयोगस्तु पुरुषस्त्रीनपुंसके |
स्वभावमात्मनस्त्यक्त्वा परभावेन योजयेत् || १९७ ||

निजां प्रकृतिमुत्सृज्य क्रीडया वञ्चनेन वा |
स्त्री पुंसः प्रकृतिं कुर्यात्स्त्रीभावं पुरुषोऽपि वा || १९८ ||

सौष्ठवेनाथ सत्त्वेन बुद्ध्या तद्वच्च कर्मणा |
स्त्री पुमांसं ह्यभिनयेद्वेपवाक्यविचेष्टितैः || १९९ ||

स्त्रीवेषभाषितैर्युक्तं प्रेक्षिताप्रेक्षितस्मितैः |
मृदुसन्नगतिश्चैव पुमान् स्त्रीभावमाचरेत् || २०० ||

जातिहीनास्तु या नार्यः पुलिन्द शवराङ्गनाः |
याश्चापि तासां कर्तव्या तज्जातिसदृशी गतिः || २०१ ||

व्रतस्थानां तपःस्थानां लिङ्गस्थानां तथा पुनः |
खस्थानां चैव नारीणां समपादं प्रयोजयेत् || २०२ ||

उद्धता येऽङ्गहाराः स्युर्याश्चार्यो मण्डलानि वा |
तानि नाट्यप्रयोगज्ञैर्न कर्तव्यानि योषिताम् || २०३ ||

अथासनविधिः कार्यः स्त्रीणां नॄणां तथैव च |
नानाभावसमायुक्तं तथैव शयनाश्रयः || २०४ ||

स्वस्थं मन्दालसं क्लान्तं स्रस्तालसमथापि च |
विष्कम्भकमुत्कटिकं मुक्तजानु तथासनम् || २०५ ||

जानूगतं विमुक्तं च स्थानकान्युपवेशने |
लक्षणं पुनरेतेषां विनियोगं च वक्ष्यते || २०६ ||

विष्कम्भेनाञ्चितौ पादौ किंचिद्वक्षः समुन्नतम् |
हस्तौ कट्यूरुविन्यस्तौ स्वस्थे स्यादुपवेशने || २०७ ||

स्वभावाभिनये चैव तथा स्वस्थोपवेशने |
आविष्कृतेषु सर्वेषु भावेष्वेतत्प्रयोजयेत् || २०८ ||

एकः प्रसारितः किंचित्पादोऽन्यस्त्वासनाश्रितः |
शिरः पार्श्वगतं चैव स्थानं मन्दालसं तु तत् || २०९ ||

चिन्तायां च तदौत्सुक्ये निर्वेदे विरहे तथा |
विवादादिषु चाधेयं स्थानमेतत्प्रयोक्तृभिः || २१० ||

चिबुकापाश्रयौ हस्तौ बाहुशीर्षाश्रयं शिरः |
संप्रनष्टेन्द्रियमना विज्ञेयं क्लान्तमासनम् || २११ ||

बलेन विगृहीतस्य रिपुणा खण्डितस्य च |
शोकग्लानस्य चौत्सुक्ये स्थानमेतद्विनिर्दिशेत् || २१२ ||

स्रस्तौ हस्तौ विमुक्तौ च शरीरमलसं तथा |
खेदालसं तथा चक्षुर्यत्र स्रस्तालसं तु तत् || २१३ ||

श्रमग्लानौ मदे चैव मूर्छायां व्याधितेषु च |
मोहे प्राणभये चैव विपादे चैव तद्भवेत् || २१४ ||

प्. १९३)

विष्कम्भादञ्चितौ पादावूरु विष्कम्भितौ भुजौ |
निमीलितं तथा चक्षुः स्थाने विष्कम्भनामनि || २१५ ||

स्ववक्षोगतया दृष्ट्या योगध्याने विलीयते |
स्वभावसंस्थया चैव नटानामुपगम्यते || २१६ ||

समौ पादौ समाधाय समं यदुपविश्यते |
अस्पृष्टभूतलं चैव ज्ञेयमुत्कटिकासनम् || २१७ ||

पित्र्ये समाधिजप्ये च होमादिकरणेषु च |
एतत्स्थानं विधातव्यं तथाचमनकर्मणि || २१८ ||

एकं जानु यदास्यैव महीपृष्ठे निधीयते |
मुक्तजानुकमेतद्धि विज्ञेयं ह्यासनं बुधैः || २१९ ||

एतत्कृतव्यलीकानां प्रियाणां संप्रसादने |
मार्जने कुट्टिमानां च तथाभूम्यनुलेपने || २२० ||

महीगताभ्यां जानुभ्यां स्थानं जानूगतं भवेत् |
देवाभिवन्दने कार्यं रुष्टानां च प्रसादने || २२१ ||

शोके चाक्रन्दने तीव्रे मृतानां चैव दर्शने |
संत्रासने कुसत्त्वानां नीचानां चैव याचने || २२२ ||

भूमौ यदूर्ध्वपतनं तद्विमुक्तमिति स्मृतम् |
प्रहारे तत्प्रयोक्तव्यमावेगे क्रन्दिते तथा || २२३ ||

तथासनविधिः कार्यो विधिवन्नाटकाश्रयः |
स्त्रीणां च पुरुषाणां च वाह्योऽथाभ्यन्तरस्तथा || २२४ ||

देवानां नृपतीनां च योज्यं सिंहासनं तथा |
पुरोधःश्रेष्ठ्यमात्यानां भवेद्वेत्रासनं तथा || २२५ ||

मुण्डासनं तु कर्तव्यं सेनानियुवराजयोः |
काष्ठासनं ब्राह्मणानां कुमाराणां कुथासनम् || २२६ ||

स्थानीया ये तु पुरुषाः कुलविद्याप्रकाशिताः |
तेषामासनसत्कारः कर्तव्यो गुरुपार्थिवैः || २२७ ||

प्. १९४)

समे समासनं चैव मध्ये मध्यं तथासनम् |
अतिरिक्तेऽतिरिक्तं च हीने भूम्यासनं तथा || २२८ ||

उपाध्यायस्य नृपतेर्गुरूणां चाग्रतो बुधैः |
भूम्यासनं तथा कार्यं काष्ठासनमथापि वा || २२९ ||

नौनागरथभूमीषु तथा काष्ठासनेषु च |
सहासनं न दुष्येत गुरूपाध्यायपार्थिवैः || २३० ||

एवं राजसभां प्राप्य कार्यस्त्वासनजो विधिः |
प्रकृतीनां तु सर्वासां तथा ज्ञानसमुत्थितम् || २३१ ||

पुरुषाणां भवेदेष विधिरासनसंश्रयः |
स्त्रीणां चैवासनविधिं संप्रवक्ष्याम्यतः परम् || २३२ ||

सिंहासनं महादेव्या राज्ञीनां मुण्डमासनम् |
पुरोधोऽमात्यपत्नीनां भवेद्वेत्रासनं तथा || २३३ ||

भगिनीनां तु कर्तव्यं वस्त्रचर्मकुथापि वा |
ब्राह्मणीनां तापसीनां पट्टासनमथापि च || २३४ ||

वेश्यानामपि कर्तव्यमासनं हि मसूरकम् |
शेषाणां प्रमदानां तु भवेद्भूम्यासनं बुधाः || २३५ ||

एवमन्तःपुरे ज्ञेयो बाह्यश्चासनतो विधिः |
तथा स्वगृहवार्तासु छन्देनासनमिष्यते || २३६ ||

नियमस्थो मुनीनां तु भवेदासनतो विधिः |
लिङ्गिनां चासनविधिः कार्यो व्रतसमाश्रयः || २३७ ||

व्रुसीमुण्डासनप्रायं वेत्रासनमथापि च |
होमयज्ञक्रियायां च पित्र्यर्थे च प्रयोजयेत् || २३८ ||

आकुञ्चितं समं चैव प्रसारितविवर्तिते |
उद्वाहितं नतं षोढा शययासथानानि निर्दिशेत् || २३९ ||

सर्वैराकुञ्चितैरङ्गैः शययाविद्धे तु जानुनी |
स्थानमाकुञ्चितं नाम शीतार्तानां प्रयोजयेत् || २४० ||

प्. १९५)

उत्तानितमुखं चैव प्रत्यङ्मुक्तकरं तथा |
समं नाम प्रसुप्तस्य स्थानकं संविधीयते || २४१ ||

एकं भुजमुपाधाय संप्रसारितजानुकम् |
स्थानं प्रसारितं नाम सुखसुप्तस्य कारयेत् || २४२ ||

अधोमुखस्थितं चैव विवर्तितमिति स्मृतम् |
शस्त्रक्षतमृतोत्क्षिप्तमत्तोन्मत्तेषु कारयेत् || २४३ ||

हस्तोपरि शिरः कृत्वा कूर्परक्षोभमेव च |
उद्वाहितं तु विज्ञेयं लीलयाविशने विभोः || २४४ ||

ईषत्प्रसारिते जङ्घे यत्र स्रस्तौ करावुभौ |
आलस्यश्रमखेदेषु नतं स्थानं विधीयते || २४५ ||

रङ्गे विकृष्टे भरतेन कार्यो गतागतैः पादगतिप्रचारः |
त्र्यश्रे त्रिकोणश्चतुरश्रके वा समैर्गतैरर्थवशेन नित्यम् || २४६ ||

वयोऽनुरूपः प्रथमस्तु वेषो वेषानुरूपेण गतिप्रचारः |
गतिप्रचारानुगतं च पाठ्यं पाठ्यानुरूपोऽभिनयश्च कार्यः || 
२४७ ||

गतिप्रचारस्तु मयोदितोऽयं नोक्तस्तु यः सोऽर्थवशेन साध्यः |
अतःपरं रङ्गपरिक्रमस्य वक्ष्यामि कक्ष्यानुगतं विभागम् || २४८ ||

इति श्रीभारतीये नाट्यशास्त्रे गतिप्रचारो नाम द्वादशोऽध्यायः ||
नाट्यशास्तम्

त्रयोदशोऽध्यायः |

ये तु पूर्वं मया प्रोक्तास्त्रयो वै नाट्यमण्डपाः |
तेषां विभागं विज्ञाय ततः कक्ष्यां प्रयोजयेत् || १ ||


देहस्तु(स्य?) बाह्यान्तरभेदिकक्ष्या-
विभागधर्मीविविधा प्रवृत्तिम् |
आसूत्रयन्दोषविशुद्धिदक्ष-
क्रमोऽर्कदृष्टिर्जयताद्वृपाङ्कः ||

इहाभिनयानन्तरं यद्यपि सर्वा वृत्तिप्रवृत्तय उद्दिष्टाः सर्वान्ते च रङ्गे 
(३६) सूचिता कक्ष्या तच्चतुर्विधाभिनयाभिधानानन्तरमेतदध्यायार्थो 
वक्तव्यः | तथापि प्रत्यभिनयमियतीतिकर्तव्यतोपयुज्यते | तदभिधानं विना-
(ना-)ङ्गिकमेवोक्तं स्यादिति वक्तव्यम् | तदुद्देशे तु सामान्यशब्दत्वान्नास्ति 
प्रत्येकमुद्देशने गतिः | तथोद्देशनेऽपि च गौरवं स्यात् | अत एवंवादिना 
कक्ष्यादेरपृथग्भावे यो हेतुरुक्तः क्रमोल्लङ्घनादिति तस्यासिद्धत्वं 
विरुद्धता च प्रत्युत प्रत्येकप्रसङ्गत्वलाभात् 
क्रमस्यापदार्थत्वान्नार्थप्रमाणकत्वान्मुख्यश्रौतपदार्थवाधकत्व
मयुक्तं श्रुत्या वाक्यप्रमाणस्य वादनादिति तु भट्टलोल्लटोक्तं प्रकृते 
सिद्ध्यति विरोधाभावात् क्रमस्य च मध्यत्वात् गतिरूपप्रयोगहेतुत्वा


प्. १९७)

ये नेपथ्यगृहद्वारे मया पूर्वं प्रकीर्तिते |
तयोर्भाण्डस्य विन्यासो मध्ये कार्यः प्रयोक्तृभिः ||

कक्ष्याविभागो निर्देश्यो रङ्गपीठपरिक्रमात् |


अतस्तदवसर एवाभिधानं युक्तम् | तद्द्वारेणाभिनयाङ्गतामगात् | 
तद्देशत्रयं वक्तृत्रयं वक्तव्यम् | तत्र प्रथमं 
कक्ष्याभिधानेऽयमभिप्रायः इह गतिर्गन्तव्यदेशाश्रयात् देशश्च 
जलस्थलादि बहुतरसमविषमादिस्वभेदसहितं काव्यार्थतामात्रेणैवेह 
संभवन्नपि प्रयोगस्थाने न संभवत्येवेति तस्य परिहारार्थं 
कक्ष्यानिरूपणं कर्तव्यम् | अत एव पूर्वाध्यायान्त उक्तं परिक्रमे 
गतावुपयोगिनं स्थानविशेषाणां सम्यग्विभागं वक्ष्यामीति | 
सेयमध्यायसंगतिस्तां दर्शयितुमाह ये तु पूर्वमिति | तु शब्दाद्दूरत्वं 
पूर्वतायाः सूचयन् द्वितीयाध्यायार्थं स्मारयति तेषामिति 
प्रत्येकमित्यभिप्रायः | मण्डपस्य यो विशिष्टो 
भागोऽन्तरङ्गपीठात्मकस्तं विज्ञाय विभागतो ज्ञात्वा 
कक्ष्यागत्युपयोगिनं स्थानविशेषं प्रयोजयेत् विभागेन संबन्धं नयेत् | 
नाट्यदेशानुसारेण प्रकोष्ठे त्यक्ते यो देशोऽवशेष्यते तत्रैव चातुरश्रीयम् 
| अत एव वामदक्षिणभागयोः कुतपविन्यासः शिष्टे कक्ष्याविभागः |

रङ्गस्य को विभाग इत्याह ये नेपथ्यगृहद्वार इत्यादि | 
(पूर्वमिति)द्वितीयाध्याये प्रकीर्तिते भाण्डस्य ततातोद्यसहितस्य त्रिपुष्करस्य | 
ततः किमित्याह कक्ष्याविभाग इति | तेन भाण्डेन यत्परित आक्रान्तं 
तद्विवर्ज्य शेषे रङ्गपीठदेशे निष्क्रमणप्रवेशगत्याद्युपयोगी 
स्थानविभागो निर्देश्यः प्रेक्षकावधिः 


प्. १९८)

परिक्रमेण रङ्गस्य ह्यन्या कक्ष्या भवेदिह || ३ ||

कक्ष्याविभागे ज्ञेयानि गृहाणि नगराणि च |
उद्यानाराम सरितस्त्वाश्रमा अटवी तथा || ४ ||

पृथिवी सागराश्चैव त्रैलोक्यं सचराचरम् |
वर्षाणि सप्तद्वीपाश्च पर्वता विविधास्तथा || ५ ||

आलोकश्चैव लोकश्च रसातलमथापि च |
दैत्यनागालयाश्चैव गृहाणि भवनानि च || ६ ||


संक्रमयितन्यः | ननु कः स्थानविभागः आह - परिक्रमेणेति | 
परिक्रामन्त्यनेनेति परिक्रामः चार्यादिसंनिवेशः तद्वशादेकस्यापि 
रङ्गदेशस्य स्थानभेदनापत्यागः यथा - आरोढुमुद्वहेद्गावं 
अतिक्रान्तेन पादेन (१२-१०२) इत्यादिना विशेषे तु 
प्रासादपर्वतादिरूपत्वमस्यैव | ननु भाण्डवाद्यविनिर्मुक्ते 
रङ्गपीठदेशे क्रमविशेषस्थानभेद कॢप्तिः | तन्नेत्याह कक्ष्याविभाग 
इत्यादि विशिष्टे शिष्टे देशे स्थानान्तराणि कल्पनीयानि तानि 
कविजनस्मरणार्थमुपलक्षणत्वेन पठन्ति | गृहादीनि 
पृथिवीस्वर्गपातालभेदात्पुनरुदाहृतानि सर्वसंग्रहाय 
त्रैलोक्यमित्युक्तेऽपि स्माणार्थं वर्णनोद्देशः |

ननु सर्वत्र प्रयोगे सर्वे त्रैलोक्यवर्तिनः स्थानभेदात्किं संभाविनः नेति 
दर्शयति नगरे वेत्यादि | निपातैरनुक्ता अटव्यादयः साक्षात् | तथा 


प्. १९९)

नगरे वा वने वापि वर्षे वा पर्वतेऽपि वा |
यत्र वार्ता प्रवर्तेत तत्र कक्ष्यां प्रयोजयेत् || ७ ||

बाह्यं आ मध्यमं वापि तथैवाभ्यन्तरं पुनः |
दूरं वा सन्निकृष्टं वा देशं तु परिकल्पयेत् || ८ ||

पूर्वप्रविष्टा ये रङ्गं ज्ञेयास्तेऽभ्यन्तरा बुधैः |
पश्चात्प्रविष्टा विज्ञेया कक्ष्याभागे तु बाह्यतः || ९ ||

तेषां तु दर्शनेच्छुर्यः प्रविशेद्रङ्गमण्डलम् |
दक्षिणाभिमुखः सोऽथ कुर्यादात्मनिवेदनम् || १० ||


वीप्साद्योते | यत्र यत्र वार्ता वृत्तान्त इतिवृत्तवलायातः प्रकर्षेण वर्तेत 
तत्रमध्ये यो देशविभागस्तमेव प्रवर्तयेत् रङ्गपीठे दर्शयेत् न 
सर्वमित्यर्थः विशिष्टे देश इत्युक्तं न रङ्गपीठस्य | विशेषं दर्शयति 
वाह्येचेत्यादि | भागत्रितये सति कस्मिंश्चिद्भागे देशादि कल्पयित्वा तत्रैव 
दूरादिभेदं परिकल्पयेत् भूयस्त्वाल्पत्वादिभिन्नेन परिक्रमेण 
कल्पयेदित्यर्थः | बाह्यादिभेदं निरूपयति पूर्वप्रविष्टा इति पूर्वभूताः 
प्रधानभूताः सन्तः पूर्वं ये प्रविष्टास्ते अभ्यन्तरा इति अधिष्ठितो 
देशविशेषोऽभ्यन्तरकक्ष्या प्रधानभूतस्तु पूर्वप्रविष्टोऽपि प्रधाने 
प्रविशति स्वकक्ष्यान्त्य इत्येव | पश्चात्प्रविष्टानां तु स्थानं वाह्यकक्ष्या 
| ते तु येन स्थानविशेषेण प्राक्प्रविष्टमुपसर्पन्ति सदेशो मध्यमा कक्ष्या | 
एतदुक्तं भवति पूर्वप्रविष्टस्य स्वस्थान 
एवेतिवृत्तोचितगृहोद्यातादिविभागः पश्चात्प्रविष्टस्यापि पूर्वप्रविष्टेन सह 
यावन्न च संमिलनं तावत्प्रेक्षायामेव मध्यमकक्ष्यायां तु 
गतिपरिक्रमादिः तत्संमेलनार्थं संमिलितानां तु कक्ष्यविभगो 
विच्छिद्यत इति संमेलन इतिकर्तव्यतामाह तेषां त्विति पूर्वप्रविष्टानां 
कर्मणि षष्ठी |


प्. २००)

यतो मुखं भवेद्भाण्डद्वारं नेपथ्यकस्य च |
सा मन्तव्या तु दिक्पूर्वा नाट्ययोगेन नित्यशः || ११ ||

निष्क्रामेद्यश्च तस्माद्वै स तेनैव तथा व्रजेत् |
यतस्तस्य कृतं तेन पुरुषेण निवेदनम् || १२ ||

(निष्क्रान्तोऽर्थवशाचापि प्रविशेद्यदि तद्गृहम् |
यतः प्राप्तः स पुरुषस्तेन मार्गेण निस्क्रमेत् || १३ ||

अथवार्थवशाच्चापि तेनैव सह गच्छति |
तथैव प्रविशेद्रङ्गमेकाकी सहितोऽपि वा || १४ ||


पूर्वप्रविष्टस्य यो दक्षिणो भागस्तं वीक्षमाणः स्थितो यथा प्रेक्षकस्य 
यः पराङ्मुखीभवतीत्यर्थः एषां प्रवृत्तये दाक्षिणात्यादिके क्रमः 
एतद्विपरीतमन्यत्र | प्रवृत्त्यवयवोद्भाविनं क्रममथशब्देअ सूचयति | 
तेनेदमाह (प्रा)धान्येनोत्तराभिमुख्यं दक्षिणस्यामात्मनिवेदनं 
यथावदितिवृत्तवशात्तादृङ्निबध्यते | यः पूर्वप्रविष्टैः सह संमिलितस्य 
सर्वबाह्यकक्ष्यायामेवेति तु शब्दस्यार्थः | का खल्विह दक्षिणा दिगित्याह 
यतोमुखमिति समासः यदपेक्षं भाण्डस्य मुखं सा दिक् पूर्वा | ननु 
भाण्डस्य मुखं दुर्मानमित्याह द्वारमिति | नेपथ्यग्रहणे गृहस्य 
यन्मुखद्वारं भाण्डोपादानं तु तस्य प्रतियोजने पूर्वतां प्रकटयति 
प्राधान्यज्ञापनेन | तेनैवेति पूर्वप्रविष्टपात्रान्तर योगेनेत्यर्थः |


प्. २०१)

तयोश्चापि प्रविशतोः कक्ष्यामन्यां विनिर्दिशेत् |
परिक्रमेण रङ्गस्य त्वन्या कक्ष्या विधीयते || १५ ||

समैश्च सहितो गच्छेन्नीचैश्च परिवारितः |
अथ प्रेषणिकाश्चापि निर्देश्या ह्यग्रतो गतौ) || १६ ||

सैव भूमिस्तु बहुभिर्विकृष्टा स्यात्परिक्रमैः |
मध्या वा संनिकृष्टा वा तेषामेवं विकल्पयेत् || १७ ||

नगरे वा वने वापि पर्वते सागरेऽपि वा |
दिव्यानां गमनं कार्यं वर्षे द्वीपेऽपि वा पुनः || १८ ||

आकाशेन विमानेन माययाप्यथवा पुनः |
विविधाभिः क्रियाभिर्वा नानार्थाभिः प्रयोगतः || १९ ||

नाटके च्छन्नवेषाणां दिव्यानां भूमिसंचरः |


एवं बाह्ये वा मध्यमे वापि तथैवाभ्यन्तर इति विकृष्टं दूरमित्यादि 
विभजति सैव भूमिरिति विकल्पानां मध्याल्पत्वरचनादिश्च न केवलमल्पत्व 
बहुत्वकृतमेव | परिक्रमवैचित्यरं यावदन्यदपीति दर्शयति नगरे 
वेत्यादिना प्रयोगत इत्यन्तेन | प्रयोगो नाट्ये | दिव्यानां देवयोनीनां 
पिशाचादिब्रह्मान्तानां यन्नगरादिद्वीपादिविषयागमनं तदाकाशेनैव 
विमानगामिना विमानेन मायया वा अदर्शरूपया अन्याभिर्वा 
वलादाहरणादिक्रियाभिर्विविधप्रयोजनाभिः कार्यमिति संबन्धः | न च 
दिव्यानामेष एव प्रकारः किं तु अन्योऽप्यस्तीत्याह नाटक इति | वेपशब्देन न 
चापादभूतलं वपुर्लक्ष्यते | तेन 
वरप्रदानाद्यनुग्रहनिमित्ताच्छन्नस्वरूपाणां देवानां 
मानुषैर्दर्शनं भवति तदा


प्. २०२)

मानुषैः कारणादेषां यदा भवति दर्शनम् || २० ||

(भारतेऽप्वथ हैमे वा हरिवर्ष इलावृते |
रम्ये किंपुरुषे वापि कुरुषूत्तरकेषु वा) || २१ ||

दिव्यानां छन्दगमनं सर्ववर्षेषु कीर्तितम् |
भारते मानुषाणां तु गमनं संविधीयते || २२ ||

(विकृष्टं यस्तु गच्छेद्धि देशं कार्यवशान्नरः |
अङ्कच्छेदे तमन्यरिमन्निर्दिशेद्धि प्रवेशके || २३ ||

अह्नः प्रमाणं गत्वा तु कार्यलाभं विनिर्दिशेत् |
तथालाभे तु कार्येऽस्या अङ्कच्छेदो विधीयते || २४ ||

क्षणो मुहूर्तो यामो वा दिवसो वापि नाटके |
एकाङ्के संविधातव्यो बीजस्यार्थवशानुगः || २५ ||

अङ्कच्छेदे तु निर्वृत्तं मासं वा वर्षमेव वा |


नाटके प्रयोगे तेषामपि भूमिसंचरः संचरत्यस्मिन् भूमिरेव सञ्चरः | 
अयं तु देवेषु सामान्यकल्प इत्याह दिव्यानामिति | पुराणेषु त्वयं 
सामान्यविधिरित्याह भारत इति न त्विलावृतादावित्यर्थः | वर्षं 
प्रचारार्थमाह 


प्. २०३)

नोर्ध्वं वर्षात्प्रकर्तव्यं कार्यमङ्कसमाश्रयम् || २६ ||

एवं तु भारते वर्षे कक्ष्याः कार्याः प्रयोगतः |
मानुषाणां गतिर्या तु दिव्यानां तु निबोधत) || २७ ||

हिमवत्पृष्ठसंस्थे तु कैलासे पर्वतोत्तमे |
यक्षाश्च गुह्यकाश्चैव धनदानुचराश्च ये || २८ ||

रक्षोभूतपिशाचाश्च सर्वे हैमवताः स्मृताः |
हेमकूटे च गन्धर्वा विज्ञेयाः साप्सरोगणाः || २९ ||

सर्वे नागाश्च निषधे शेषवासुकितक्षकाः |
महामेरौ त्रयस्त्रिंशज्ज्ञेया देवगणा बुधैः || ३० ||

नीले तु वैडुर्यमये सिद्धा ब्रह्मर्षयस्तथा |
दैत्यानां दानवानां च श्वेतपर्वत उच्यते || ३१ ||

पितरश्चापि विज्ञेयाः शृङ्गवन्तं समाश्रिताः |
इत्येते पर्वताः श्रेष्ठा दिव्यावासा भवन्ति हि || ३२ ||


हैमवता इति हिमवति बाहुल्येनैषां गतिरित्यर्थः एवं सर्वत्र | नील इति 
अद्रिविशेषे तस्यैव विशेषणं वैडूर्यमये एतच्च कवेः शिक्षार्थम् | 
दिव्यानां पिशाचादिब्रह्मान्तानामावासः |


प्. २०४)

तेषां कक्ष्याविभागश्च जम्बूद्वीपे भवेदयम् |
तेषां न चेष्टितं कार्यं स्वैः स्वैः कर्मपराक्रमैः || ३३ ||

परिच् दविशेषस्तु तेषां मानुषलोकवत् |
सर्वे भावास्तु देवानां कार्या मानुषसंश्रया || ३४ ||

तेषां त्वनिमिषत्वं यत्तन्न कार्यं प्रयोक्तृभिः |
इह भावा रसाश्चैव दृष्ट्यामेव प्रतिष्ठिताः || ३५ ||

दृष्ट्या हि सूचितो भावः पश्चादङ्गैविभाव्यते |


ननु वर्षान्तरेषु दिव्यपर्वतेषु यदुचितं गमनं तत्कर्तु शक्यमित्याह 
तेषामिति | चकार इहार्थ जम्बूद्वीप इव दिव्यानामपि 
कक्ष्याविभागस्थानविशेषोपलक्षिता गतिरित्यर्थः | एतत् स्फुटयति न तेषामिति | 
परिच्छेदविशेषश्च तदीयः परिचारः स्वाभितो न कार्य इत्यर्थः परिच्छेदो 
वा ज्ञानं तद्दूरव्यवहितादिविषयं न प्रदर्शनीयम् | कथं तर्हि आह 
मानुषगत एवेषा सर्वो भावः कार्यः कथं मानुषलोकवत् 
यथामानुषलोके अंशावतरणे नायकानां रामादीनां किंइदुत्कृष्टं 
सातिशयं मानुष्योचितमेव चरितं तथैव 
दिव्यभावबहुवृत्तीनामपीत्यर्थः | न निमपतीत्यनिमिषं रूपं तेषां 
नैव कार्यम् | तुरवधारणे | अत्र हेतुरिहेति | भावा व्यभिचारिणो रसाः 
स्थायिनो दृष्टावेवेति स्पष्टयति दृष्ट्यामिति | सूचितः सूचाभिनय एव 
विभाव्यते विभावादिशेषयुक्तत्वे स्फुटीभवतीत्यर्थः | अत एव न तेषां 
चेष्टितमित्यनेन साध्योऽप्ययमर्थः पुनरुपात्तः प्राधान्यात् |


प्. २०५)

एवं कक्ष्याविभागस्तु मया प्रोक्तो द्विजोत्तमाः |
पुनश्चैव प्रवक्ष्यामि प्रवृत्तीनां तु लक्षणम् ||) ३६ ||

चतुर्विधा प्रवृत्तिश्च प्रोक्ता नाट्यप्रयोक्तृभिः |
आवन्ती दाक्षिणात्या च पाञ्चाली चोढ्रमागधी || ३७ ||

अत्राह - प्रवृत्तिरिति कस्मात् ? उच्यते - पृथिव्यां नाना 
देशवेषभाषाचारा वार्ताः ख्यापयतीति वृत्तिः प्रवृत्तिश्च निवेदने | 
अत्राह - यथा पृथिव्यां नानादेशाः 


एवं सर्वोपकारित्वादुद्देशस्य संग्रहे सर्वं पश्चादभिधानं तेनैवं 
न यद्यपि कक्ष्याविभागः सूचितस्तथापि चारीपरिक्रमप्रसङ्गेन 
गत्यध्यायानन्तरं दर्शितः | इदानीं 
त्वाङ्गिकोपयोगिधर्म्यादित्रयमुद्दिष्टं तत्र वृत्तीनामग्रतो निरूपणं 
भविष्यति तत्र च हेतुः वृत्त्यध्याय (अ २०) एव वक्ष्यामः | यद्यपि धर्मः 
पूर्वमुद्दिष्टस्तथापि यत्र वार्ता प्रवर्तत इत्यनेन 
कक्ष्याविभागकल्पितदेशभेदाभिधानप्रसङ्गेन च 
देशविभागप्रतिपन्नाः प्रवृत्तय आक्षिप्ताः किं च पात्रस्य सति प्रवेशे 
कक्ष्याविभाग उत्तरद्वारेण दाक्षिणात्यावन्त्योः प्रवेशो अन्ययोस्तु 
सवेयनेत्येवं प्रवृत्तिविभागं प्रवेशकभेदमाक्षिपति | सोऽपि 
तत्स्थानेनेदमिति तदुपयोगित्वेनापि समनन्तरं प्रवृत्तयो वक्तव्या इति मनसि 
कृत्वाह चतुविधेति | प्रवृत्तिः तस्मादित्यर्थः | प्रश्ना इति कस्मादिति 
चतुष्कप्रशनः अर्थं तावदाह पृथिव्याइति प्रवृत्तिः देशविशेषगता 
वेषभाषासमाचारवैचित्र्यप्रसिद्धिरुच्यते | तत्रैवं योजना - देशे देशे 
येष्वेव वेषादयो नैपथ्यं भाषा वा आचारो लोकशास्त्रव्यवहारः वार्ता 
कृषिपाशुपाल्यादिजीविका इति तान् प्रख्यापयन्ति 
पृथिव्यादिसर्वलोकविद्याप्रसिद्धिं करोति प्रवृत्तिर्बाह्यार्थे यस्मान्नि-


प्. २०६)

सन्ति कथमासां चतुर्विधत्वमुपपन्नं समानलक्षणश्चासा 
प्रयोगः ? उच्यते - तत्तु सत्यं आसां समानलक्षणप्रयोगः | किं तु 
नानादेशवेषभाषाचारो लोक इति कृत्वा लोकानुमतेन वृत्तिसंश्रितस्य 
नाट्यस्य मया चतुर्विधत्वमभिहितं भारत्यारभटी सात्त्वती 
कैशिकी चेति |


वेदने निश्शेषेण वेदने ज्ञाने प्रवृत्तिशब्दः | अस्त्येषा भुवने 
प्रवृत्तिरभवद्रामेण रामस्य यत् इत्यादौ |

अथ संख्याप्रश्ने स्वाभिप्रायमाह यदेति | देशा इति | तत्कृत्वापि चतुष्टयी 
प्रवृत्तिरित्युक्तं न चत्वार एव देशाः | स्यादेतदेव तावत्यस्तावदुक्ता 
अभ्यधिकास्तु त्यक्ता इत्याशङ्क्याह समानलक्षणत्वात्प्रयोग इत्युच्यते 
महद्भिरिति शेषः | प्रयोग इति नाट्यम् | चतसृणामेव 
समानलक्षणानामेतत्प्रवृत्तिचतुष्टयसाधारणस्वभावः सर्वप्रयोगे 
युष्मन्मते न त्वन्यो व्यवहारः कश्चिद्दर्शितः | तथा च लोभक्रोधमोहैस्तु 
साधारीकृतजगच्चिन्ताद्याशु प्रदेशः पराक्रियते तथा प्रकृतेऽपि |

ननु चतुस्साधारणप्रयोगो नत्वन्योऽत्र प्रविशति व्यवहार इत्येतदुक्तम् | 
विस्मरणशीलो भवान् न स्मर्यते | उक्तं पूर्वरङ्गान्ते (अध्या-५) 
इत्येषोऽवन्तिपाञ्चालदाक्षिणात्योढ्रमागधैः | कर्तव्यः पूर्वरङ्गस्त्विति 
पूर्वरङ्गस्य प्रयोगस्य गर्भाधानीयस्थानीय इत्युक्तम् | 
तत्रैवाभ्युपगमपूर्वकमुत्तरमाह | तत्तु सत्यमित्यादिना 
वेपादीनामित्यन्तेन अभ्युपगमदेशादिशब्देन प्रवृत्तिमभिदधता | 
आसामिति व्याख्यातम् | किंत्वित्यादिनोत्तरमाह | एतदुक्तं भवति - 
वृत्तिसंश्रितं वृत्तिराश्रितमेतच्चतुर्विधम् | ननु का प्रवृत्तिः 


प्. २०७)

वृत्तिसंश्रितैश्च प्रयोगैरभिहिता देशाः यतः 
प्रवृत्तिचतुष्टयमभिनिर्वृत्तं प्रयोगश्चोत्पादितः | तत्र 
दाक्षिणात्यास्तावद्वहुनृत्तगीतवाद्याः कैशिकीप्रायाः 
चतुरमधुरललिताङ्गाभिनयाश्च | तद्यथा -

महेन्द्रो मलयः सह्यो मेकलः पालमञ्जरः |


प्रत्येकं तत्रैवाभ्युपगमः प्रवृत्तिः नेत्याह लोकानुगुणानुसारेण | लोको हि 
दक्षिणापथः पूर्वदेशः पश्चिमदेशः उत्तरभूमिरिति चतुर्धा 
विभागोऽस्ति न चैष निर्बन्धनः सादृश्यसंभवात् | तथाहि दाक्षिणात्येषु 
शृङ्गारप्रचुरतया कैशिक्याः संभवः | पश्चिमेष्वावन्त्येव 
संगृहीतेषु सापि सति धर्मप्राधान्य इति सात्त्वत्यस्ति | प्राच्येषु तु 
घटाटोपवाक्याडम्बरप्राधान्यो भारत्यारभटीयोगः | उत्तरभूमिः 
प्राधान्यात्तु भारत्यारभटीयोगेऽपि कैशिकीलेशात्तु प्रवेशसहिष्णवो 
यद्वक्ष्यते प्रयोगस्त्वल्पगीतार्थ (१३-५१) इति | अर्थशब्देन तत्प्रयोजनं 
नृत्तवाद्यादि | इत्येवं चित्तवृत्तिभेदसादृश्याल्लोको यश्चतुर्धाविभागः स 
एवास्मिन्नुक्तः |

ननु किमित्ययं संक्षेप आदृतः आह यस्माल्लोको 
बहुविधभाषाचारादियुक्तः कस्तं प्रतिपदं वक्तुं शक्नुयात् 
शिक्षितुमभ्यसितुं वा प्रयोक्तुं द्रष्टुं वा चित्तवृत्तिप्रधनं चेदं 
नाट्यमिति तदेव वक्तुं न्याययम् | एतदेव स्पष्टीकुर्वन्नाह भारतीत्यादिना | 
प्रयोगे वागङ्गचेष्टासु अभिनिर्वृत्तं लोकप्रसिद्धमि-


प्. २०८)

एतेषु संश्रिता देशास्ते ज्ञेया दक्षिणापथाः || ३९ ||

कोसलास्तोसलाश्चैव कलिङ्गा यवनाः खसाः |
द्रमिडान्ध्रमहाराष्ट्रा वैण्णा वै वानवासजाः || ४० ||

दक्षिणस्य समुद्रस्य तथा विन्ध्यस्य चान्तरे |
ये देशास्तेषु युञ्जीत दाक्षिणात्यां तु नित्यशः || ४१ ||

आवन्तिका वैदिशिकाः सौराष्ट्रा मालवास्तथा |
सैन्धवास्त्वथ सौवीरा आनर्ताः सार्वुदेयकाः || ४२ ||

दाशार्णास्त्रिपुराश्चैव तथा वै मार्तिकावताः |
कुर्वन्त्यावन्तिकीमेते प्रवृत्तिं नित्यमेव तु || ४३ ||


त्यर्थः | चकारेण तत इत्याकृष्यते | तल्लोकप्रसिद्धचतुष्टयमवलम्ब्य 
ब्रह्मणा प्रयोग उत्पादितः | अयं ग्रन्थश्चिरन्तनैर्वृत्तीनां चतुर्ष्वेव 
दृष्टान्ततामाश्रित्य व्याख्यातः तत्र च वैषम्येण दूषणमुक्तम् 
वृत्तीनां हि सनिमित्तं चतुर्धादेः प्रवृत्तीनां तस्माच्चतुष्टमात्रेण 
दृष्टान्तोऽयमिति व्याख्यानेषु गजस्नानीयमानयनेनालूनविशीर्णः कृत 
इत्यास्तां तावत् |

कैशिकी प्रायेणास्यामिति बहुव्रीहिः | 
असामानाधिकरण्यात्सामानाधिकरण्येऽपि वा समानायामाकृतौ 
भाषितपुंस्त्वाभावान्न पुंवद्भावः | कैशैर्निर्वृत्तात्तेषु 
भवेदित्यादिर्व्युत्पत्तिर्निमित्तमात्रम् | एतचा वक्ष्यामः संक्षेपेण (अध्या-२०) 
| दक्षिणसमुद्रस्य विन्ध्यस्य च मध्ये ये देशास्तेषु दाक्षिणात्या | एतेनैव 
सिद्धे सति देशभेदानां प्रतिपाठस्तदन्तरालानां पर्वत-


प्. २०९)

सात्त्वतीं कैशिकीं चैव वृत्तिमेषां समाश्रिताः |
भवेत्प्रयोगो नान्यत्र स तु कार्यः प्रयोक्तृभिः || ४४ ||

अङ्गा वङ्गाः कलिङ्गाश्च वत्साश्चैवोढ्रमागधाः |
पौण्ड्रनेपालकाश्चैव अन्तर्गिरबहिर्गिराः || ४५ ||

तथा प्लवङ्गमा ज्ञेया मलदा मल्लवर्तकाः |
ब्रह्मोत्तरप्रभृतयो भार्गवा मार्गवास्तथा || ४६ ||

प्राग्ज्योतिषाः पुलिन्दाश्च वैदेहास्तामलिप्तकाः |
प्राङ्गाः प्रावृतयश्चैव युञ्जन्तीहोढ्रमागधीम् || ४७ ||

अन्येऽपि देशाः प्राच्या ये पुराणे संप्रकीर्तिताः |
तेषु प्रयुज्यते ह्येषा प्रवृत्तिश्चोढमागधी || ४८ ||

पाञ्चालाः शौरसेनाश्च काश्मीरा हास्तिनापुराः |
बाह्लीकाः शाकलाश्चैव मद्रकौशीनरास्तथा || ४९ ||

हिमवत्संश्रिता ये तु गङ्गायाश्चोत्तरां दिशम् |


कच्छादिम्लेच्छानां निषेधेन प्रसिद्ध्या देशोपसंग्रहणार्थः कवीनाम् 
| एवमुत्तरत्र | नित्यानित्यमिति | अनादिरयं देशभेदेन चित्तवृत्तिक्रमः | दृष्टो 
हि वस्त्राभरणात्मना देशभेदोचितः स्वभावभेदः | बाहुल्येनेति नात्र 
भविष्यति प्रमाणाभावादित्यादिना शुष्कतर्केणासूचितव्यमिति भावः | 
एषेति अवन्तिप्राग्ज्योतिषकामरूपीया | पुराण इत्यागापूर्वकत्वमाह | 
तुरुष्काश्चारट्टकदरक-


प्. २१०)

ये श्रिता वै जनपदास्तेषु पाञ्चालाध्यमा || ५० ||

पाञ्चालमध्यमायां तु सात्त्वत्यारभटी स्मृता |
प्रयोगस्त्वल्पगीतार्थ आविद्धगतिविक्रमः || ५१ ||

द्विधा क्रिया भवत्यासां रङ्गपीठपरिक्रमे |
प्रदक्षिणप्रवेशा च तथा चैवाप्रदक्षिणा || ५२ ||

आवन्ती दाक्षिणात्या च प्रदक्षिणपरिक्रमे |
अपसव्यप्रवेशा तु पाञ्चाली चोढ्रमागधी || ५३ ||

आवन्त्यां दाक्षिणात्यायां पार्श्वद्वारमथोत्तरम् |
पाञ्चाल्यामोढ्रमागध्यां योज्यं द्वारं तु दक्षिणम् || ५४ ||


खसप्रभृतयः मधमायामेव प्रविष्टाः ते तु व्यवहारबहिष्कृतत्वात् 
स्वकण्ठेन न पठिताः | अल्पगीतार्थ इति लेशतः कैशिकीमनुजानाति | तत्र 
प्राग्देशानां सीमात्वेन दक्षिणत उढ्राः समुद्रनिकटे उत्तरतो मागधाः 
तदुभयमध्यार्तित्वादौढ्रमागधी अत 
ऐवोढ्रकलिङ्गानामुभयोपजीवित्वाभिप्रायेण वृत्तिद्वयमध्ये गणनम् | 
गिरीणामन्तर्ये भवास्तेऽन्तर्गिराः गिरेश्च सेनक स्येति समासान्ते मत्वर्थीये 
वाचि रूपम् | दक्षिणोत्तरव्यतिरेकेण परिक्रमणस्थानाभावात् नैक्ऽत्याद् द्वे 
प्रवृत्ती एकीकृत्य प्रयोगाभिधानम् | तत्र दाक्षिणात्य उत्तरेण द्वारेण 
प्रविश्य पश्चिमायां दिशि परिक्रम्य ततोऽपि दक्षिणस्यां ततः पूर्वस्यां 
ततः उत्तरस्यां परिक्रमेत् | परिक्रम्य च तस्यामेव दिश्यात्मनिवेदनं 
कुर्यात् | तदुक्तं दक्षिणाभिमुख इति | तत उत्तरस्यां पूर्वां ततोऽपि 
दक्षिणां ततः पश्चिमां प्राप्योत्तरद्वारेणैव निष्क्रामेत् | एवं 
सात्त्वत्यादौ तद्विपर्ययेण पाञ्चाली |


प्. २११)

एकीभूताः पुनश्चैताः प्रयोक्तव्याः प्रयोक्तृभिः |
पर्षदं देशकालौ चाप्यर्थयुक्तिमवेक्ष्य च || ५५ ||

येषु देशेषु या कार्या प्रवृत्तिः परिकीर्तिता |
तद्वृत्तिकानि रूपाणि तेषु तज्ज्ञः प्रयोजयेत् || ५६ ||

एकीभूताः पुनस्त्वेताः नाटकादौ भवन्ति हि |
अवेक्ष्य वृत्तिबाहुल्यं तत्तत्कर्म समाचरेत् || ५७ ||


तदस्या दक्षिणद्वारेण प्रवेशो निष्क्रमणं च प्रदक्षिणेन दक्षिणदिशा 
प्रवेशोऽभ्यन्तरकक्ष्याव्यवस्थितपात्रनिकट एवेति स्यात् | एवमपसव्यप्रवेश 
इति |

विशेषान्तरमाह एकीभूता इति | (पार्षदमिति) परिपदि स्वामित्वकृतं वा 
प्राधान्यं देशकृतं कालकृतं प्रयोजनकृतं 
बहुतरपात्रपरीक्षायातोचितं यद्वैचित्र्यकृतमिदमवेक्ष्य सङ्करोऽपि 
कर्तव्यः तदाह एकीभूता इति प्रधानानुयायिन्य एवेत्यर्थः |

एवं प्रयोक्तरि परिक्रमोपयोगः | प्रवृत्तिनां प्रत्येकविषयेऽपि तं 
दर्शयन्नाह येषु देशेष्वित्यादि (या) प्रवृत्तिरित्यर्थः सा वृत्तिर्येषु रूपकेषु | 
तेन तेन काश्मीरकनायक देशे नाटिकानुचिता (?) तस्यां 
कैशिकीप्राधान्येन दाक्षिणात्योचितत्वात् | देशादौचित्ये तच्चेष्टितव्यावर्तनेन 
प्रतीतिविघाताद्रसमयत्वाभावः | रसाश्च नाट्यस्य प्राणाः व्युत्पत्तिरपि 
वा परेव भवेत् असत्यताशङ्का च समूलघातं विहन्यादेव 
प्रयोगमित्यनेनाभिप्रायेणाह तद्वृत्तिकानीति | येषु देशेषु यो वृत्तिप्रकार 
उक्तः स येषु रूपकेषु नाटकादीनामन्यतमेषु भवति तानि रूपाणि तेष्विति 
तद्देशगतनायकप्राधान्येन कर्तव्यं कविना नाटकेन च 
नाट्यशब्दवाच्यस्य प्रयोगस्याश्रयः | नाटकशब्दोऽत्र न रूपकविशेषे अपि 
तु नाट्य एव | यथा -


प्. २१२)

(सार्थे बाहुल्यमेकस्य शेषाणामथ बुद्धिमान् |
येषामन्यस्य बाहुल्यं प्रवृत्तिं पूरयेत्तथा) || ५८ ||

प्रयोगो द्विविधश्चैव विज्ञेयो नाटकाश्रयः |
सुकुमारस्तथाविद्धो नाट्ययुक्तिसमाश्रयः || ५९ ||

यत्त्वाविद्धाङ्गहारं तु छेद्यभेद्याहवात्मकम् |
मायेन्द्रजालबहुलं पुस्तनैपथ्यसंयुतम् || ६० ||

पुरुषैर्बहुभिर्युक्तमल्पस्त्रीकं तथैव च |
सात्त्वत्यारभटीप्रायं नाट्यमाविद्धमेव तत् || ६१ ||

डिमः समवकारश्च व्यायोगेहामृगौ तथा |
एतान्याविद्धसंज्ञानि विज्ञेयानि प्रयोक्तृभिः || ६२ ||


हास्यस्थानानि यानि स्युः कार्योत्पन्नानि नाटके | (अ-२२) इत्यत्र नाटक उन्नयति 
प्रेक्षकान् संवेशेन व्युत्पत्त्या च तथा तद्भावानुप्रवेशेन प्रयोक्तृनिति | 
नाटकं कृताविति पाठे गात्राणि विक्षिप्यन्ते अभिनयप्रयोगायास्मादिति 
संज्ञाकाले | अन्ये तु नटशब्दं कठादिवच्चरणादिच्छन्तो नटाना 
कर्मश्लाघ्यमिति गोत्रचरणाच्च श्लोघादिविशेषणत्वाद् वुञित्याहुः (पा-५-
१.१३४) लौकिकं च लिङ्गमिति नैवं शङ्कितव्यमेतद् वुञू तस्यैकान्तिकं 
स्त्रीत्वमिति | आविद्ध उत्कटः अङ्गानां हारो हरणं यत्र | छेदेन भेदेन 
प्रधानः आहवः संग्रामः आह्वयन्ते परस्परं वीरा यत्रेति | 
मायामन्त्रौपधादिकृतं रूपपरिवर्तनादि (इन्द्र) जालः 
हस्तलाघवसादृश्यादिकृतं पुस्तं द्रुमृण्मयमाकृत्यादि | तथैव च 
आविद्धं (आविद्धं?) स्त्रीकर्मरूपाणां स्वरूपं स्वक्षेत्र एव 
वक्ष्यामः | शौर्यमभीरुत्वं 


प्. २१३)

एषां प्रायोगः कर्तव्यो देवदानवराक्षसैः |
उद्धता ये च पुरुषाः शौर्यवीर्यबलान्विताः || ६३ ||

नाटकं सप्रकरणं भाणो वीथ्यङ्क एव च |
सुकुमारप्रयोगाणि मानुष्षाश्रितानि तु || ६४ ||

अथ बाह्यप्रयोगे तु प्रेक्षागृहविवर्जिते |
विदिक्ष्वपि भवेद्रङ्गं कदाचिद्भर्तुराज्ञया || ६५ ||

पृष्ठे कृत्वा कुतपं नाट्यं युक्ते यतो मुखं भरतः |
सा पूर्वा मन्तव्या प्रयोगकालेन नाट्यज्ञः || ६६ ||

द्वाराणिषट्चैव भवन्तिचात्ररङ्गस्य दिग्भाण्डविनिश्चितानि 
नाट्यप्रयोगेन खलु प्रवेशे प्राच्यांप्रतीच्यां च दिशिप्रवेशः


वीर्यमुत्साहः वलं कायधर्मः पराक्रमः | मानुषेष्विति 
बाहुल्यापेक्षमेतत् | एवं चत्वारि भिन्नानि डिमाद्युद्धतानि 
वर्गसुकुमाराणि नाटकादीनि |

एवमन्तरङ्गोपकारित्वात्कक्ष्यामाधारमुक्त्वा तदाक्षिप्तं च 
वृत्तिभेदमभिधाय धर्मा निरूप्यन्ते | तथा हि 
लोकस्वभावमेवानुवर्तमानं धर्मीद्वयम् | लोको नाम जनपदवासी जनः 
स च प्रवृत्तिक्रमेण प्रपञ्चितः | तत्प्रसङ्गेनैव तावद्धर्म्यायाता | सा 
चाङ्गिकशेषतया वक्तव्या | प्रसङ्गाच्च वाचिकाहार्यादिविषयाण्यच्यन्ते 
तुल्यलक्षणत्वादिति | सा च द्वेधा | यद्यपि लौकिकधर्मव्यतिरेकेण नाट्ये न 
कश्चिद्धर्मोऽस्ति तथापि स यत्र लोकागतप्रक्रियाक्रमो 
रञ्जनाधिक्यप्राधान्यमधिरोहयितुं कविनटव्यापारे वैचित्र्यं स्वीकुर्वन् 
नाट्यधर्मीत्युच्यते |


प्. २१४)

विधानमुत्क्रम्य यथात्ररङ्गे विना प्रमाणाद्विदिशः प्रयोगे |
द्वारं तु यस्मात्समृदङ्गभाण्डं प्राचीं दिशं तां 
मनसाध्यवस्येत् || ६८ |

वयोऽनुरूपः प्रथमं तु वेषो वेषानुरूपश्च गतिप्रचारः |
गतिप्रचारानुगतं च पाठ्यं पाठ्यानुरूपोऽभिनयश्च कार्यः)
धर्मी या द्विविधा प्रोक्ता मया पूर्वं द्विजोत्तमाः |
लौकिकी नाट्यधर्मी च तयोर्वक्ष्यामि लक्षणम् || ७० ||

स्वभावभावोपगतं शुद्धं तु विकृतं तथा |
लोकवार्ताक्रियोपेतमङ्गलीलाविवर्जितम् || ७१ ||

स्वभावाभिनयोपेतं नानास्त्रीपुरुषाश्रयम् |
यदीदृशं भेवेन्नाट्यं लोकधर्मी तु सा स्मृता || ७२ ||


तदेतदाह धर्मी या द्विविधेति | प्रोक्ता उद्दिष्टेत्यर्थः | पूर्वमिति रसा भावा 
इत्यादिसंग्रहविभागावसरे (अ ६-१०) लौकिकस्य धर्मस्य 
मूलभूतत्वान्नाट्यधर्मं वैचित्र्योल्लेख्यभित्तिस्थानत्वादिति 
लोकधर्मीमेव लक्षयति स्वभावभावोपगतमित्यादि | काचित्तद्विपया धर्मी 
काचिन्नटविषया | यो यस्य स्वभावतो भावः स्यात् स्थायिव्यभिचार्यादिः 
तेनोपेतम् | कथमधिकृतत्वादित्याह (शुद्धमिति) | शुद्धत्वात् स्वविकल्पितेन 
व्यामिश्रत्वात् तथेति शुद्धं कृत्वा | लोकवार्ता लोकप्रसिद्धिः तस्यां या 
क्रिया व्यवहारो वृत्तान्तस्तया शुद्धमेव कृत्वा युक्तं यन्नाट्यं 
नटनीयं कार्यं सा लोकधर्मी 
धर्म्यास्तद्वतश्चाभेदोपचारात्सामानाधिकरण्यम् | अङ्गलीलया 
वर्तनादिकया वर्जितं कृत्वा | 
स्वभाववलपतनप्रहारनादावसरविवादादाविव पताकादिना योऽभि-


प्. २१५)

अतिवाक्यक्रियोपेतमतिसत्त्वातिभावकम् |
लीलाङ्गहाराभिनयं नाट्यलक्षणलक्षितम् || ७३ ||

स्वरालङ्कारसंयुक्तमस्वस्थपुरुषाश्रयम् |


नयस्तेनोपेतम् | नानात्वेन च स्त्रीपुंसोः स्त्रियां प्रयोज्यायां योषिदेव 
प्रयोक्त्रीपुरुषे तु पुरुष इत्येवंभूतं यन्नाभ्यस्तचेष्टितं सा लोकधर्मी 
तद्धर्मव्यपदेशात् यदि वा समुदायरूपस्य काव्यं ताभ्यां मनसो 
एकदेशभूता धर्मी |

एतदुक्तं भवति - यदा कविर्यथावृत्तवस्तुमात्रं वर्णयति नटश्च 
प्रयुङ्क्ते न तु स्वबुद्धिकृतं रञ्जनावैचित्र्यं तत्रानुप्रवेशयंस्तदा 
तावान् स काव्यभागः प्रयोगभागश्च लोकधर्माश्रयः तत्र धर्मी | 
अर्थाभिनये सहकारिरूपा इतिकर्तव्यतारूपा वेति दशशततमादितरत्र 
प्रवेशानाह शून्यतायाम् (?) | काव्यनाट्ययोर्हि लोकानुसारित्वं वा 
वैचित्र्ययोगित्वं वा धर्मः | तत्र किमेतद्भावमुद्भावमुच्यते 
तदास्तामेतत् |

अथ नाट्यधर्मी लक्षयति अतिवाक्यक्रियोपेतमिति | इतिहासादिवाक्यमतिक्रम्य या 
उचितरञ्जकेतिवृत्तकल्पनात्मिका क्रिया | राजशेखरेण रामनिर्वासना 
दशरथवेपराक्षसविरचिततत्त्वकल्पना तया यदुपेतं भावसत्त्वं 
स्वभावचित्तवृत्तिमतिक्रम्य यत्स्थितं कविकल्पितचित्तवृत्त्यन्तरयुक्तमित्यर्थः | 
यथा स्वभावचपलविदूषकचित्तवृत्त्यतिक्रमात् यथा तापसवत्सराजे 
मन्त्रिसमुचितगाम्भीर्यावहित्थयोजनं वसन्तकस्य तथा 
स्वभावभाषितमतिक्रम्य यत्स्थितं यथाराज्ञ्याः संस्कृतम् | 
एवंभूतं काव्यं काव्यगतनाट्यधर्मी नटगता तु 
नाट्यलक्षणलक्षितं कृत्वा लीलया शोभाप्रधानतया अङ्गहाराणि 
मनोहराणि तत्प्रधानैरभिनयैः उपेतं तथापाठे 
स्वरालङ्कारसंयोजनया युक्तं यत्र च पुरुषो न स्वरूपे तिष्ठति अपि तु 
स्त्रीवलमाश्रयति प्रयोज्यः पुरुषो यत्र न स्वरूपस्थः


प्. २१६)

यदीदृशं भवेन्नाट्यं नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ७४ ||

लोके यदभियोज्यं च पदमत्रोपयुज्यते |
मूर्तिमत्साभिलापं च नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ७५ ||

आसन्नोक्तं च यद्वाक्यं न शृण्वन्ति परस्परम् |
अनुक्तं श्रूयते यच्च नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ७६ ||

शैलयानविमानानि चर्मवर्मायुधध्वजाः |
मूर्तिमन्तः प्रयुज्यन्ते नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ७७ ||

(य एकां भूमिकां कृत्वा कुर्वीतैकान्तरेऽपराम् |
कौशल्यादेककत्वाद्वा नाट्यधर्मीति सा स्मृता || ७८ ||


अपि तु स्त्रिया प्रयुज्यते तन्नटधर्मी | भवेदित्यनेन संभावनामाचक्षाण 
इदमाह नैवेदं समयमात्रं निष्ठमिति वक्तव्यं अपि तु 
संभाव्यमानमेव | सद्रज्जनोपयोगि वस्तूपयोगि च न ह्यासन्नवचनस्यापि 
अश्रवणमन्यैरप्यश्रूयमाणस्य च श्रवणं लोकेऽपि कदाचन न भवति | 
केवलं तन्त्रे तत्सौन्दर्यार्थमानीयते | यथोक्तमुपाध्यायैः -

यदत्रास्ति न तत्रास्य कवेर्वर्णनमर्हति |
यनासंभवि तत्र स्यात्सम्भवयत्र तु धर्मनः ||

अत्र नियमहेतुः सौमनस्यं तत्र नाट्यधर्मव्यापकत्वं 
बहुतरोदाहरणनिदर्शनदिशा दर्शयितुमाह लोके यदिति अभियोज्यं क्रियासु 
पदं मूर्तत्वात् केवलं साभिलाषं लोकेऽपि 
कलाशिल्पकल्पनाकलितवपुस्तदपि मूर्तिसंपादनेन प्रयुज्यते प्रयोगः क्रियते 
| यथा मायापुष्पके ततः प्रविशति ब्रह्मशाप इति | शृण्वन्ति 
जनान्तिकापवारितकयोः | अनुक्तं श्रूयते आकाशभाषितं च 
गतादावाकाशादौ | मूर्तिमन्त इति प्रक्रिया तु कर्म कायवत्प्रयुज्यन्त 
इत्यर्थः | तद्यथा - अग्रे पर्वत एष कथमत्र गन्तव्यम् इत्यादि | चर्म 
खेटकं वसुनन्दादि


प्. २१७)

यागम्या प्रमदा भूत्वा गम्या भूमिषु युज्यते |
गम्या भूमिष्वगम्या वा नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ७९ ||

ललितैरङ्गविन्यासैस्तथोत्क्षिप्तपदक्रमैः |
नृत्यते गम्यते चापि नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ८० ||

योऽयं स्वभावो लोकस्य सुखदुःखक्रियात्मकः |
सोऽङ्गाभिनयसंयुक्तो नाट्यधर्मी प्रकीर्तिता || ८१ ||

यश्चेतिहासवेदार्थो ब्रह्मणा समुदाहृतः |
दिव्यमानुषरत्यर्थं नाट्यधर्मी तु सा स्मृता || ८२ ||

यश्च कक्ष्याविभागोऽयं नानाविधिसमाश्रितः |
रङ्गपीठगतः प्रोक्तो नाट्यधर्मी तु सा भवेत् || ८३ ||

नाट्यधर्मीप्रवृत्तं हि सदा नाट्यं प्रयोजयेत् |


अपूर्णरूपं दारुवस्त्रचित्रादिरूपतया प्रयुज्यते | ललितैरिति 
आवेष्टितादिचतुर्विधकरणोपगृहीतवर्तनाप्रवर्तितैः | उत्क्षिप्तानि 
चतुस्तालादिना (अ. ९-२७३-२८९) यानि पदानि तेषां 
क्रमात्कालविभागाश्चतुष्कलत्वादयः | च शब्द इवशब्दार्थः | नृत्यत इव 
यद्गम्यते नृत्तसदृशी विशाखा सा या गतिरित्यर्थः तद्भावे लटौ | 
एतत्प्राणितमेव नाट्यमित्याह योऽयं स्वभाव इति | 
अङ्गैरातोद्यादिभिरभिनयैश्च यदुपेतत्वं लोकस्वभावस्य नाट्यधर्मी 
लोकस्वभावत्वानुभावविलासोपेतत्वं विधायकस्य नाट्यधर्मीत्वं 
विधानमिति प्रथमाध्याये (१-११८) श्लोकाद्भिन्नार्थ एवायं तत्र 
नाट्यलक्षणपरो वाक्यार्थ इति विवृतं चैतत्तत्रैवाध्याये | प्रसङ्गोपयोगेन 
सर्वाभिनयप्रकारसारा नाट्यधर्म्यभिहिता तां दर्शयति यश्चेति | 
चकारः प्रसङ्गं द्योतयति | प्रोक्त इति समनन्तरमेव | व्यापकत्वमेव 
नाट्यधर्म्या उपसंहरति (नाट्यधर्मीत्यादिना) उपदेशद्वारेण 
नाट्यधर्मीप्रवृत्ता गतिः | अत्र 


प्. २१८)

न ह्यगाभिनयात्किञ्चिदृते रागः प्रवर्तते || ८४ ||

सर्वस्य सहजो भावः सर्वो ह्यभिनयोऽर्थतः |
अङ्गालङ्कारचेष्टा तु नाट्यधर्मी प्रकीर्तिता || ८५ ||

एवं कक्ष्याविभागस्तु धर्मी युक्तय एव च |
विज्ञेया नाट्यतत्त्वज्ञैः प्रयोक्तव्याश्च तत्त्वतः || ८६ ||

उक्तो मयेहाभिनयो यथावच्छाखाकृतो यस्तुकृतोऽङ्गहारैः 


हेतुः न ह्यङ्गाभिनयादिति | अङ्गानि च गीतातोद्यादीन्यभिनयाश्चेति 
द्वन्द्वसमाहारः | राग इति सामाजिकप्रीतिः | नाट्यधर्म्या यदि 
व्यापकत्वाल्लोकस्वभावभाविन्या न प्रयोजनमुक्तयेत्याशंक्याह सर्वस्य 
सहज इति | हि शब्दो हेतुमद्भावं द्योतयति | तदयमर्थः - यस्मात्कविगता 
नाट्यगता वागङ्गालङ्कारनिष्ठां नाट्यधर्मीरूपा सर्वप्राणवती 
अर्थत इति अर्थमपेक्ष्य प्रवर्तते अभिनयश्च सर्वाभिनेयमर्थमपेक्ष्य 
प्रवर्तते तस्मात्सर्वस्य संबन्धी सहजो भावो लोकधर्मलक्षण उक्तो 
भित्तिस्थानियत्वेन नाट्यधर्म्या सहजसंवादिकर्मणः | अङ्गं 
वर्तनारूपं गुणलक्षणानि च अलङ्कारचेष्टा अलङ्कारा उपमादयश्च |

अध्यायार्थमुपसंहरति एवं कक्ष्याविभागस्त्विति | धर्मी ह्येकवचनं 
नाट्यधर्म्या अत्र प्राधान्यादन्यस्यास्तत्रैव मग्नत्वात् | युक्तय इति 
प्रवृत्तयः अथोपसंहारे च प्रयोजनं धर्मयादयो उपकरणभूताः 
तेषामल्पबाहुल्यविरचितक्रमाभिधानं योजयित्वेति 
र्पतिपादनमध्यायार्थप्रकरणप्रस्तावे च प्रथमेन योजयति | अन्येन च 
भाविप्रकरणार्थमासूत्रयति उक्तो मयेहाभिनय इति स 
मयेत्यात्मज्ञानोत्कर्षणं व्युत्पत्तिं शिष्याणामुत्पादयति |यद्यप्यस्य 
शाखानृत्तं (करवर्तना) चाङ्गहारश्च वस्तुनीत्युक्तं तथापि 
भावाध्याये सात्त्विकप्रसङ्गेन (७-१४३) अङ्कुरस्याभिहितत्वात् 
सामान्याभिनये च (अ २२-४१) तदुक्तं वक्तव्यशेषस्य 
वक्ष्यमाणत्वादाङ्गिकाभिनयोपसंहारादेवोपसंहरति | वाक्य-


प्. २१९)

पुनश्च वाक्याभिनयं यथावद्वक्ष्ये स्वरव्यञ्जनवर्णयुक्तम् ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे कक्ष्याप्रवृत्तिधर्मीव्यञ्जको नाम 
त्रयोदशोऽध्यायः |


मेवाभिनयः तत्त्वतश्च धर्मी अभिनयो वाक्यं हास्यादौ यद्यपि 
वाक्याभिनय उक्तस्तथापि सत्युक्तस्वरूपमभिनेयमिति तथाह यथावदिति अत 
एव पुनरुक्तम् | स्वराः अचः व्यञ्जनानि हलः वर्णा अज्झल्समुदाया इति शिवम् 
|

शीतांशुमण्डलकशेखरपादपद्म-
किञ्जल्कपूगपरिपूतशिरोरुहेण |
वृत्तिः कृताभिनवगुप्तपदाभिधेन
कक्ष्याङ्कचित्रतललक्षणवर्णनेऽस्मिन् ||

इति श्रीमन्महामाहेश्वराचार्याभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां कक्ष्यावृत्तिधर्म्यभिधानं नाम 
त्रयोदशोऽध्यायः ||
नाट्यशास्त्रम्

चतुर्दशोऽध्यायः

यो वागभिनयः पूर्वं मया प्रोक्तो द्विजोत्तमाः |
लक्षणं तस्य वक्ष्यामि स्वरव्यञ्जनसंभवम् || १ ||

वाचि यत्नस्तु कर्तव्यो नाट्यस्यैषा तनुः स्मृता |
अङ्गनैपथ्यसत्त्वानि वाक्यार्थं व्यञ्जयन्ति हि || २ ||


अथ चतुर्दशोऽध्यायः |

द्विधास्थितं सद्म सदाविभक्तं विश्वान्पदार्थान् समुपाददानम् |
पाणीन्द्रियं संव्यवहारहेतु यस्येश्वरं तं वरदं नमामः ||

आङ्किकाभिनयानन्तरं वाचिकस्य भेदं नाट्यानुप्राणकतया 
पूर्वोद्दिष्टाङ्गिकस्य विषयसमर्पणप्राणत्वाच्च वाचिको लक्षणीय 
इत्येवंभूतामध्यायसङ्गतिं करोति यो वागभिनय इति | वागेवाभिनयः 
वाचिकाभिनयः | पूर्वमिति षष्ठेऽध्याये स निरूप्यते तत्त्वेन 
चास्याभिधानप्राधान्यात् | अत्र हेतुमाह वाचि यत्रस्तु कर्तव्य इति कविना 
निर्माणकाले नटेन प्रयोगकाले | कुत इत्याह (नाट्यस्यैषेति) एषा हि 
तनुर्नाट्यस्य सकलप्रयोगभित्तिभूतत्वेनातोद्य-

प्. २२१)

गीताभिनयानुग्राहक्तवात् स्वयमभिनयरूपत्वाच्च | प्रदर्शितं 
चैतदस्माभिरुपाङ्गाभिनयारम्भ एव (अध्या-८) |

यत्तु कैश्चिदभिधीयते चित्तवृत्तिं प्रति शब्दानां बहिरङ्गत्वं तदसत् | 
तथा हि यदुच्यते व्यतिरेकाभावान्न रसादयः शब्दवाच्या इति तत्र सर्वैः 
शब्दैर्व्यतिरेकाभावोऽसिद्धः अभिनयचतुष्टयसामान्यं वहिः सर्वत्र 
प्रतीतिस्फुटतायां व्याप्रियत इत्यवोचाम सप्तमेऽध्याये |

अथ शृङ्गारादिशब्दानां वाचिकानामभावेऽपि तत्प्रतिपत्तिः |

परिणतशरकाण्डापाण्डुरा गण्डपाली
हिमसमयनिमीलत्पुण्डरीकायमाणम् |
नयनमधरबिम्बं श्वासविश्रान्तितान्तं
तव सुतनु तनोति प्राणितं मन्मथस्य ||

इत्यादावयमेव च व्यतिएकाभावः | तदप्यसत् | एतावतापि हि वृश्चिकादिवत् 
निमित्तान्तरमपि तत्प्रतीतौ सुवचम् | वृश्चिकोऽन्यो गमयजोऽन्य एव 
वृश्चिकप्रभव इति चेदिहापि तत्समानम् | न हि शृङ्गारशब्दे यादृशी 
प्रतीतिस्तादृश्येवान्यतः न च न भवति शृङ्गारशबात्तत्प्रतीतिः 
शृङ्गारहास्येति | (६-१६) श्लोकस्य काकवाशितदेशीयतापत्तेः | यथासंकेतं 
हि शब्दात्प्रवर्तमानात्सिद्धं साध्यं चाभिधातुं केन प्रतिहन्यत इति 
साध्यनामकापि बिभीषिका | किंचेदमपि शृङ्गारायते हसति करुणायते 
इत्यादि साध्यशब्दशब्दनीयत्वं प्रति किं वक्तव्यं स्यात् अवश्यं चैतत् 
अन्यथा याते द्वारवतीं इत्यादौ 

प्. २२२)

सोत्कण्ठयेति उत्कमिति चानुवादो विफल एव स्यात् तद्रूपास्पर्शे 
तदनुभावसमाकर्षणस्याप्ययोगात् | स्थायिव्यभिचारिणां च भेदप्रतीतौ 
-

यान्त्या तया वलितकन्धरमानतं त-
दावृत्तवृन्तशतपत्रनिभं वहन्त्या |
दिग्धोऽमृतेन च विषेण च पक्ष्मलाक्ष्या
गाढं निखात इव मे हृदये कटाक्षः || (मालती १-३२)

इत्यादावनुभावप्रत्ययोऽपि दुर्लभीभवेत् का कथा रसस्य 
वलितावृत्तदिग्धनिखातादीनां कटाक्षशब्दे जीवभूतानां क्रियासु 
प्रतिपत्तेरभावात् | 

लीनेव प्रतिबिम्बितेव लिखितेव इत्यादावेषैव वार्ता |

तथा सहासरभसव्यावृत्तकण्ठग्रहं वपुरलसलसद्वाहु लक्ष्म्याः 
कतिचिदहानि वपुरभूत्केवलमलसेक्षणं तस्याः ||

रम्याणि वीक्ष्य मधुराणि निशम्य शब्दान्
पर्युत्सुको भवति यत्सुखितोऽपि जन्तुः |
तच्चेतसा स्मरति नूनमबोधपूर्व
भावस्थिराणि जननान्तरसौहृदानि || शाकु (५-२)

प्. २२३)

निद्रानिमीलितदृशो मदमन्थरायाः विवृण्वती शैलसुतापि भावमङ्गैः 
इत्यादिकाव्येषु सहृदयहृदयसागरसमुच्चलद्राकामृगाङ्कप्रतिबिम्बेषु 
जीवितभूतानां हासालस्यौत्सुक्यनिद्रामदागमाभिलाषागमादीनां 
शब्दास्पृष्टस्वेन विभावानुत्साध्यस्वभावे वीतरागतेव 
वक्रकाकक्रीडाकल्पनैव स्यात् | सिद्धस्वभावानामेव पदैरभिधीयते तत्र 
भवनमिति तदनुभवतीति तत्साध्यस्वभावतेति चेत् अन्यतरधर्ममुखेन 
क्रियाख्यस्य धर्मिणो द्वाभ्यामपि यथासङ्केतस्पर्शाद् 
द्वितीयधर्मास्पर्शस्योभयोरपि तुल्यत्वात् साध्यतार्थं क्रियाया जीवितमिति चेत् 
धर्मद्वयवति धर्मिणि क एषोऽन्यतरधर्मपक्षपातः न च 
सिद्धताधर्मोऽस्या नास्ति तथात्वे वा कदाचिदपि कूलदर्शनं न स्यात् | 
भवनमिति वारोपितगौणीप्रतिपत्तिः स्यात् |

सापि वलादारोपस्थानस्य चानीतस्यैव केनापि शब्देनास्पृष्टत्वात् 
तस्मात्सिद्धाभिधायिना वा शृङ्गारादिशब्देन स्पृश्यत एव तदर्थः | न तु 
सर्वो *?य विकविरित्यतिप्रसङ्गलक्ष्यमाणप्रबन्धवन्धुरं 
काव्यनिर्मातृत्वं हि कवित्त्वं न चित्तवृत्ति प्रतिपादकत्वम् |

यत्तु शृङ्गार्दादिशब्दाद्यवधिर्न प्रतीरिच्युच्यते तत्र सङ्केत स्मृतिं मुक्त्वा 
नान्यद्व्यवधानं विद्मः विततलक्षणपौर्वापर्यं विपाकोऽयमिति 
सङ्केतग्रहणे किं तथा प्रतीतिः | एतेनान्वयाभावः प्रत्युक्तः | 
विभावादिभ्योऽपि पूर्णकाव्यप्रक्रिया परिगतमन्तरेण न रसादयः | 
(यथा)

उद्याने तु स्थितावेतावन्योन्यं ददतौ दृशम् |
मध्येभुवं लिखन्तौ च प्राप्य सङ्गमसङ्गतौ || इति 

तस्मादपूर्णत्वे तुल्योऽन्वयाभावः | तासां तु - सिद्ध एव | 
यत्तुपाध्यायैः काव्यकौतुके रसोद्देशपरश्लोके - इत्यादिनिरूपितं 
तदुक्तान्यार्थतयैव न गृहीतव्यम् |


प्. २२४)

वाङ्मयानीह शास्त्राणि वाङ्निष्ठानि तथैव च |
तस्माद्वाचः परं नास्ति वाग्घि सर्वस्य कारणम् || ३ ||

नामाख्यातनिपातोपसर्गतद्धितसमासनिर्वर्त्यः |
सन्धिविभक्तिनियुक्तो विज्ञेयो वाचिकाभिनयः || ४ ||


नन्वेवं रससूत्रे शब्दोऽप्युपादातव्यः ? | तदिदमायातं - उत्सङ्गसङ्गिनि 
वालके तदन्वेषणमिति | अत्र भावोपादाने हि किं न संगृहीतम् 
यदयमनुभावयति वागङ्गसत्त्वकृत इति (७-७) | आवृत्या च वागित्यत्रैव 
छेदः | तद्यदि वाग्भवति तदेतान्यर्थं व्यज्जयन्ति वाक्सहितानि स्वार्थं 
त्यज्जयन्ति एकतस्त्र्यात्मकतश्च वागिति समसयोगेनाह | सैवेयमुपयोगिनी किंतु 
चतुर्थगोपायभूता परमपुरुषार्थस्वभावा विश्व कारणभूता 
भगवती भारतीत्याह वाङ्मयानीति वाचि फलरूपायां निष्ठा येषाम् | 
कुत इत्याह वा | इह भावानां 
सत्तासंबन्धनिजलक्षणार्थक्रियाकारित्वादिकृतं यत्सत्त्वं 
तत्प्रधानकबोधत्वभूतं शपथशरणं तस्य बोधस्य पारमैश्वर्यं 
स्वातन्त्र्यं प्रत्यवमर्शात्मकमेव जडवैलक्षण्यदायीति 
विभक्तमस्मत्परमगुरुपादैः प्रत्यभिज्ञादौ अस्माभिश्च तद्विवरणे 
भेदवादविदारणादौ च | एवं वागेवावभासिका सैव च निर्वाहिकी 
अवभासनैव हि परमार्थतो निर्वाणम् | तदाह वाग्घि सर्वस्येति वागेव 
विश्वाभुवनानीति श्रुतेः शब्दविवर्तादिरूपत्वं च प्रसाधितं तत्र 
भवद्भिर्भर्तृहरि प्रभृतिभिरिति तदिहानुसरणीयम् | सर्वाकारत्वे च वाचः 
इतिवृत्तमपि 


प्. २२५)

द्विविधं हि स्मृतं पाठ्यं संस्कृतं प्राकृतं तथा |
तयोर्विभागं वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः || ५ ||

व्यञ्जनानि स्वराश्चैव सन्धयोऽथ विभक्तयः |
नामाख्यातोपसर्गाश्च निपातास्तद्धितास्तथा || ६ ||

एतैरङ्गैः समासैश्च नानाधातुगवेक्षितम् |
विज्ञेयं संस्कृतं पाठ्यं प्रयोगं च निबोधत || ७ ||


यच्छरीरं नाट्यस्येति (अ २२-१) यद्वक्ष्यते तन्न विरुद्धं तस्यापि 
वाङ्मयत्वादिति तत्रैव निर्णेष्यते |

तत्र शास्त्रान्तरप्रसिद्धानपि रसाङ्गत्वेन कविशिक्षार्थं नटस्य च तत्र 
तत्राभिधेये विश्रान्तिकरान् कर्तव्यतयेत्युपदेशार्थमागमानिति इर्दिशति 
आगमेत्यादि | अर्थद्वारेण रूपसौन्दर्येण चैषामुभयधा च योगः 
क्षुभितं मह्यमिदं मे क्षुब्धमिति मन्थेः प्रतीतिः स्यात् | अर्थभेदेऽपि 
स्वरूपसौन्दर्यं सार्वत्रिकं विषयभेदेन च अस्यन्दिष्यन्त सिन्धवः इति हि 
कर्तव्ये अस्पन्दिष्यन् सर्वे सिन्धवः इति दुर्भणम् अश्रवं च मक्ष्यं माक्षति 
वक्षसः क्षतभवन्वेपक्षतं क्लीवितम् (?) इति - अत्र रौद्रे मोक्ष्यतीति हृद्यम् | 
अत्र कदा संमार्जिष्यति इति लोचने न तु कदा संमार्क्ष्यतीति एवं वैकल्पिकेऽपि 
आगमे सौन्दर्यात् अभावपक्षो वा आच्छिद्य प्रियतः इति सुव्यक्तमेव | 
एकान्त्संप्रतीतिनश्चेति घुटोऽसत्त्वपक्ष एव | आगमेनादेशोऽप्युपलक्ष्यते | 
मुग्धाशब्दस्थाने न मूढाशब्दः प्रयोगार्हः |

प्. २२६)

नाम यथा मदनरिपुरिति भगवत्पर्यायश्चेति तदीयशृङ्गारवर्णने न 
प्रयोज्यम् | आख्यातमपि यद्वैचित्यरमावहति स्मरसि स्मर मेखलागुणैः इति 
वर्तमानप्रत्ययेन तत्साक्षत्करणमुपालम्भविषयता त्वमेवात्र साक्षी 
अनृतं न प्रकटितं अन्यथा स्मृतवानिति मेखलागुणैरिति स्यात् | 
उपसर्गात्प्रकृतार्थयोगिनो यथा - निर्मित इत्यर्थे न मितिः | अधिकद्योतको यथा 
- मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते इति | उपसर्गैः कर्मप्रवचनीया अप्युपलक्ष्यन्ते 
(यथा) किं स्यादर्जुनतः प्रति इति विचितं नास्तीति र्पतीतिः पुनरेव स्यात् 
अर्जुनकृते विचितमिति | तद्धितप्रत्ययोपलक्षणम् |

मीमांसते हृदयमात्मन एव बाला
नाम्नापि मानकलनां सहते न जातु |

न तु चित्तं विचारयत्यात्मन एवेति | एवं सुव्धातुप्रत्ययपदं न तल्मु कृत्सु 
वाच्यं गौरवभयात्तु नोदाहृतम् |

स्त्रीप्रत्ययो यथा - अध्यासीनः सवैदग्धी कर्म तया कृती न तु वैदग्धीमिति 
स्त्रीप्रत्ययेन सौभाग्यातिशयप्रतीतेः |

तद्धितो यथा - शात्रवं च पपुर्यशः इति न तु शत्रूणां चेति तद्धितवृत्त्या 
ह्येकार्थीभवान्वयात् तद्ग्रासीकृतमपि यशस्ते स्वयंग्राहीचक्रुरित्यर्थः | 
निपातो यथा - हहा  हा देवि धीरा भव सूः (आः?) किमत्र किरातैर्यत्र


प्. २२७)

अकाराद्याः स्वरा ज्ञेया औकारान्ताश्चतुर्दश |
हकारान्तानि कादीनि व्यञ्जनानि विदुर्वुधाः || ८ ||

अत्र स्वराश्चतुर्दश कादीनि व्यञ्जनानि यथा - अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ॡ ए 
ऐ ओ औ स्वरा ज्ञेयाः | क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त 
थ द ध न प फ ब भ म य र ल व श ष स हाः इति व्यञ्जनवर्गाः || 
९ ||


वान्ति वर्षानिला विशेषेण निरङ्कुशा इति एकार्थीभावो यत्र सति वृत्तं ... | 
समासो यथा - मध्येगङ्गायमुनमनु नेति न तु मध्ये गङ्गायमुनयोरिति | 
एवं समासान्तरेषु वाच्यम् | शुद्धेषु सङ्कीर्णेषु चागमादयो निवृत्तान्ता 
विद्यन्ते यत्रेति मत्वर्थीये च |

सन्धिर्द्विधा नेरन्तर्यं रूपश्लेषश्च - भवतोयेति विपर्ययेण नैरन्तर्ये 
असिद्धता तत्रास्थिरा इति रूपश्लेषे बिभत्सा श्लीलने | सूत्रं ब्राह्ममिति 
पृथगपि द्विश्रुति सङ्गः पदयोः नैकपदवत्ता 
ब्रह्मसूत्रमित्यनुस्वानस्योत्तरसंक्रान्तिव्यतिरेकेण चात्मनि 
विश्रावयितुमशक्यत्वादेकपदवद्भावः |

विभक्तयः सुप्तिङ्वचनानि तैः कारकशक्तयो लिडाद्युपग्रहाश्चोपन्यन्ते | 
यथा पाण्डिम्नि मग्नं वपुः इति वपुष्येव मज्जनकर्तृकत्वं तदायता 
पाण्डिम्नश्चाधारतां गदस्थानीयतां द्योतयन्नतीव रञ्जयति न तु 
पाण्डु स्वभावं वपुरिति | एवं कारकान्तरेषु वाच्यम् |


प्. २२८)

अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा |
जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्टौ च तालु च || १० ||

अकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः इचुयशास्तालव्याः ऋटुरषा 
मूर्धन्याः ऌतुलसा दन्त्या उपूपध्मानीया ओष्ठ्याः 
इत्युपध्मानीयः इति जिह्वामूलीयः ए ऐ कण्ठतालव्यौ ओ वौ 
कण्ठ्यौष्ठ्यौ वकारो दन्त्योष्ठ्यः ङ ञ ण न मा अनुनासिकाः 
विसर्जनीयस्यौरस्य इत्येके | सर्वमुखस्थानमवर्णमित्यपरे |

द्वौ द्वौ वर्णौ तु वर्गाद्यौ शषसाश्च त्रयोऽपरे |
अघोषा घोषवन्तस्तु ततौऽन्ये परिकीर्तिताः ||

वर्गे वर्गे समाख्यातौ द्वौ वर्णौ प्रागवस्थितौ |
अघोषा इति ये त्वन्ये सघोषाः संप्रकीर्तिताः || १२ ||

एते घोषाघोषाः कण्ठ्यौष्ठ्या दन्त्यजिह्व नासिक्याः |
ऊष्माणस्तालव्या विसर्जनीयाश्च बोद्धव्याः || १३ ||

ग घ ङ ज झ ञ ड ढ ण द ध न ब भ म य र ल वा मता 
घोषाः |
क ख च छ ट ठ त थ प फ श ष सा इति वर्गेष्वघोषा स्युः ||

क ख ग घ ङा कण्ठस्थास्तालुथानास्तु च छ ज झ ञाः |
ट ठ ड ढ णा मूर्धन्याः तददधनाश्चैव दन्तस्थाः || १५ ||


प्. २२९)

वचनं यथा - पाण्डवा यस्य दासाः सर्वे च पृथक्चेत्यर्थः | तथा 
वैचित्र्येण त्वं हि रामस्य दाराः किं यथा कीर्तिस्तवश्वेतेति न तु श्वेतं 
यशस्तवेति | उपग्रहः - कुर्वाणो भुजशालिनो न तु कुर्वते भुजशालित्वं 
लिङ्गम् | परिमृदितमृणालीकोमलान्यङ्गकानि | आसमन्तादितिवैचित्र्यं यथा - 
आपातेऽपि विकारकारणमहो वक्त्रम्बुजन्मा स वः | नियुज्यते क्रियायामिति 
धातुः तस्य वैचित्र्यं (यथा) ग्रस्तं कुलान्ते जगतः न तु भुक्तम् | ग्रसिति 
स्वदनमात्रे परिभाषितेऽपि ग्रासातिशयसंरम्भः कुले तत्र वर्तते 
पूर्ववदत्रापि द्वन्द्वान्मत्वर्थीयः | 
एतदेवोपजीव्यानन्दवर्धनाचार्येणोक्तं सुप्तिङ्वचनेत्यादि | अन्यैरपि 
सुवादिवक्रतेति |

इत्येवं दशभिरङ्गैरुक्तो कवितावाचिकशब्दनिष्ठो व्यवहारः विभज्य 
स्थानकरणादिज्ञानं च 
कवेर्गाढशिथिलमसृणपरुषादिगुम्फविशेषविभागायोपदिष्टं न तस्य च 
सम्यगुच्चारणापदेशाय वगेश उपादानं सावर्ण्येन 
प्रबन्धसौन्दर्यज्ञानार्थम् तथा - दत्तानन्दो धनिनमनुसर्ता वृतिधन 
इत्यादौ | घोष इति अनुप्रदानविशेषः | नासिका तद्व्यापारोऽन्ते यस्य 
तथाभूतो धर्मोऽनुस्वारः | तत्र घोषबाहुल्याद्गाढता तथा -


प्. २३०)

प फ ब भ मास्त्वोष्ठ्याः स्युर्दन्त्या ऌलसा अहौ च कण्ठस्थौ 
तालव्या इचुयशाः स्युः ऋटु रुषा मूर्ध्नि स्थिता ज्ञेयाः ||
ऌ ॡदन्त्यौ ओ औ कण्ठोष्ठ्यौ ए ऐकारौ च कण्ठतालव्यौ 
कण्ठ्यो विसर्जनीयो जिह्वामूलोद्भवौ करवयोः || १६ ||

पफयोरोष्ठस्थानो भवेदुकारस्तथा स्वरो विवृतः |
स्पृष्टाः काद्यामान्ताः शषसहकारास्तथा विवृताः || १७ ||

अन्तःस्थाः संवृतजा ङञणनमा नासिकोद्भवा ज्ञेयाः |
ऊष्माणश्च शषसहा यवरलवर्णास्तथैव चान्तःस्थाः || १८ ||

जिह्वामूलीयः कः प उपध्मानीय संज्ञया ज्ञेयः |
कचटतपाः स्वरिताः स्युः खछठथफाः स्युस्तथा कण्ठ्याः ||

कण्ठोरस्यान् विद्यात् गजडदवान् पाठ्यसंप्रयोगे तु |
वेद्यो विसर्जनीयो जिह्वास्थाने स्थितो वर्णः || २० ||

एते व्यञ्जनवर्गाः समासतः संज्ञया कथिताः |
शब्दप्रयोगविषये स्वरांस्तु भूयः प्रवक्ष्यामि || २१ ||


अङ्गं दधन्निविडचन्दनमङ्गनानां
नैदाघवातसदनं न तु मन्मथस्य |

अत्राकरतकारावेवाघोषौ | एतदर्थ एव च स्थानादिविभाग उपन्यस्तः | 
एतत्स्वरलक्षणाध्याये (अ-१७) शुटयिष्यामः | कषयोरुच्चारणाय 
ककारपकारौ जिह्वाशब्देन स्थानकरणौ |


प्. २३१)

यस्मिन् स्थानेषु समो विज्ञेयो यः सवर्णसंज्ञोऽसौ |
य इमे स्वराश्चतुर्दश निर्दिष्टास्तत्र वै दश समानाः ||

पूर्वो ह्रस्वस्तेषां परश्च दीर्घो विधातव्यः |
इत्थं व्यञ्जनयोगैः स्वरैश्च साख्यातनामपदविहितैः ||

काव्यनिबन्धाश्च स्युर्धातुनिपातोपसर्गैस्तु |
उद्दिष्टं शब्दानां लक्षणमेतत्समासयोगेन || २४ ||

प्रकरणवशाद्धि तदहं विस्तरतः संप्रवक्ष्यामि |
तत्प्राहुः सप्तविधं षट्कारकसंयुतं प्रथितसाध्यम् || २५ ||


(सवर्णसंज्ञ इति) ये यत्र तुल्ये तत्सवर्णभूमयः | 
पुनर्ह्रस्वदीर्घादिरूपतया 
समानसंज्ञाद्भेदेऽप्यनुप्रासादावभेदादव्यञ्जनभेदे(?)... स्वरा ... ... 
... भावादेकवचनादि भूतकालयुक्तं नामेति - संबन्धः | 
करिष्यमाणं क्रियमाणं क्रियाकृतमिति यथाभूतादियुक्तं 
गमनागमनाभ्यां पूर्वापरीभूताध्य-


प्. २३२)

(निर्देशसंप्रदानोपादानप्रभृतिसंज्ञाभिः |
संप्रत्यतीतकालक्रियादिसंयोजितं प्रथितसाध्यम् ||
वचनं नागतयुक्तं सुसदृशसंयोजनविभक्तम् |
पञ्चशतधातुयुक्तं पञ्चगुणं पञ्चविधमिदं वापि || २७ ||

स्वाद्याद्यधिकारगुणैरर्थविशेषैर्विभूषितन्यासम् |
प्रातिपदिकार्थलिङ्गैर्युक्तं पञ्चविधमिदं ज्ञेयम् || २८ ||

आख्यातं पाठकृतं ज्ञेयं नानाश्रयविशेषम्)
वचनं नामसमेतं पुरुषविभक्तं तदाख्यातम् || २९ ||

प्रातिपदिकार्थयुक्ता धात्वर्थानुपसृजन्ति ये स्वार्थे |
उपसर्गा ह्युद्दिष्टास्तस्मात्संस्कारतस्तस्मिन् || ३० ||


क्षापरोक्षभूताभ्यां युक्तमाख्यातं प्रथितः साध्योऽर्थो वाच्यत्वेन 
यस्य | उरुषैरुत्तममध्यमप्रथमैर्विभक्तम् | धात्वर्थानुपसृजन्ति 
उपरागेणान्यादृशान् कुर्वन्ति तेनोपकारेण प्रातिपादिकार्थस्य 
युक्तसंबन्धेन प्रकरोतीति हि शब्दः | प्रकर्षप्रातिपदिकार्थोपरागेण वा 
धात्वर्थं विचित्रं करोति यद्वा तु स्वार्थे धात्वर्थानुपसृजन्ति अतः 
उपसर्गान् प्रातिपदिकार्थे च युक्त्या उपसर्गाः यथा प्राचार्यः प्रान्तेवासी 
प्रातिपदिकार्थयुक्त्या वृद्धश्च घटश्च धातुयुक्त्या पचति पठति च 
पाक(पाठ)योरेव हि समुच्च्यशब्दौ युक्तौ अयुक्त्याश्रयात्तु 
पादपूरणार्थमुच्यते यत्र द्योतनेन विना न खण्डना द्योतनेन च सति 
वाक्यमलंकृतं भवति | तद्यथा - मिलति न खलु यस्या इति खलुशब्दः 
प्रयासस्याकृतार्थत्वं द्योतयति | तच्च तेनापि विना स्फुटमेव वाक्यार्थत 
एव लाभात् | अहरह-


प्. २३३)

प्रातिपदिकार्थयोगाद्धतुच्छन्दोनिरुक्तयुक्त्या च |
यस्मान्निपतन्ति पदे तस्मात्प्रोक्ता निपातास्तु || ३१ ||

प्रत्ययविभागजनिताः प्रकर्षसंयोगसत्त्ववचनैश्च |
यस्मात्पूरयतेऽर्थान् प्रत्यय उक्तस्ततस्तस्मात् || ३२ ||

लोके प्रकृतिप्रत्ययविभागसंयोगसत्त्ववचनेषु |
तांस्तान् पूर्यन्तेऽर्थांस्तेषु हि तद्दितस्तस्मात् || ३३ ||

एकस्य बहूनां वा धातोर्लिङ्गस्य वा पदानां वा |
यस्माद्विभजन्त्यर्थान्विभ्क्तयः कीर्तितास्तस्मात् || ३४ ||

विशिष्टास्तु स्वरा यत्र व्यञ्जनं वापि योगतः |
सन्धीयते पदे यस्मात्तस्मात्सन्धिः प्रकीर्तितः || ३५ ||

(वर्णपदक्रमसिद्धः पदैकयोगाच्च वर्णयोगाच्च |
सन्धीयते तु यस्मात्तस्मादुपदिश्यते सन्धिः || ३६ ||


रनुरागात् इति निर्भज्य वचनं द्योतितस्यापि शुटीकरणम् तद्युक्ता | अहो वतासि 
स्पृहणीयवीर्यः प्रातिपदिकार्थानेतैरर्थैरुपनिपतितैर्ज्ञापयति | तद्धितः - 
तस्मै प्रातिपदिकार्थाय हितस्तत्प्रातिपदिकार्थं च यस्य वा स्वात्मीकुरुते 
यतः प्रत्ययादिविभागावयवः काव्ये तन्मतं 
संप्रयोगप्रयोजनमैन्द्रेऽभिहितं संयोगस्येति संबन्धः | चान्द्री ज्योत्स्ना 
सत्त्वं तद्भावः (सूक्तं) सौक्त्यं वचनं प्रवचनं 
काठकमादित्यश्रुत्या तुर्यपञ्चमाध्यायविहिता निर्देश्यन्ते |


प्. २३४)

लुप्तविभक्तिर्नाम्नामेकार्थं संहरत्समासोऽपि |
तत्पुरुषादिस्तज्ज्ञैर्निर्दिष्टष्षड्विधो विप्राः ||) ३७ ||

एभिः शब्दविधानैर्विस्तारव्यञ्जनार्थसंयुक्तैः |
पदबन्धाः कर्तव्या निबद्धवन्धास्तु चूर्णा वा || ३८ ||

विभक्त्यन्तं पदं ज्ञेयं निबद्धं चूर्णमेव च |
तत्र चूर्णपदस्येह संविबोधत लक्षणम् || ३९ ||

अनिबद्धपदं छन्दस्तथाचानियताक्षरम् |
अर्थापेक्ष्यक्षरस्यूतं ज्ञेयं चूर्णपदं बुधैः || ४० ||

निबद्धाक्षरसंयुक्तं यतिच्छेदसमन्वितम् |
निबद्धं तु पदं ज्ञेयं प्रमाणनियतात्मकम् || ४१ ||

एवं नानार्थसंयुक्तैः पादैर्वर्णविभूषितैः |


एकस्य पदस्य बहूनां वा पदानां समाप्तिं प्राप्तानाम् | वाशब्दाद् 
द्वयोरपि | येनार्थो विभज्यते विभक्त्याख्यः प्रत्ययः तेषां च पदानां 
द्वैविध्यं धातोर्वा संबन्धि यदुत्पन्नं लिङ्गस्य वा अर्थबल्लिङ्गमिति 
संज्ञायां संबन्धि व्युत्पन्नं यदि वा लिङ्गस्य संबन्धिन्यो 
विभक्तयः सुपः धातोस्तिङः | पद इत्येकपदे नास्त्यतिसंहितेत्याह | निबद्धो 
भाविच्छन्दोविधिना बद्धः संघट्टना यथा | पदबन्धा इत्युक्ते पदं 
निरूपयति तत्रेति परिमितवक्तव्यत्वादित्यत्राशयः | यतिर्विरामः 
च्छन्दांऽक्षरसंख्या नियमः अक्षरनियमो गुरुलघुनिवेशनियमः 
एतद्विहीनं चूर्णपदमर्थशृङ्गारवीराद्यपेक्ष्यक्षराणि परिमितानि 
भूयांसि वा यत्रेति असमाससंघट्टनात्मकमुक्तमिति | इदं तु केवलं 
पठनकर्मत्वाद्गद्यमित्यु-


प्. २३५)

चतुर्भिस्तु भेवेद्युक्तं छन्दोवृत्तभिधानवत् || ४२ ||

षड्विंशति स्मृतान्येभिः पादैश्छन्दांसि संख्यया |
सममर्धसमं चैव तथा विषममेव च || ४३ ||

छन्दो ज्ञेयं समासेन त्रिविधं वृत्तमिष्यते |
नानावृत्तविनिष्पन्ना शब्दस्यैषा तनुः स्मृता || ४४ ||

छन्दोहीनो न शब्दोऽस्ति न च्छन्दश्शब्दवर्जितम् |
एवं तूभयसंयोगो नाट्यस्योद्द्योतकः स्मृतः || ४५ ||

एकाक्षरं भवेदुक्तमत्युक्तं द्व्यक्षरं भवेत् |
मध्यं त्र्यक्षरमित्याहुः प्रतिष्ठा चतुरक्षरा || ४६ ||

सुप्रतिष्ठा भवेत्पञ्च षड्गायत्री भवेदिह |
सप्ताक्षरा भवेदुष्णिगष्टौ चानुष्टुबिष्यते || ४७ ||

नवाक्षरा तु बृहती पङ्क्तिश्चैव दशाक्षरा |
एकादशाक्षरा त्रिष्टुब्जगती द्वादशाक्षरा || ४८ ||


च्यते | वर्णा गुरुलघुत्वच्छेदः पादसंख्या सामान्यलक्षणमाह 
प्रमाणेन श्रोत्रेन्द्रियेण नियत आत्मा यत्र श्रव्यमित्यर्थः | इदं तत्पद्यं 
पादेषु भवति गद्यमिति निगदनीयत्वेऽपि विशेषसंज्ञया व्यपदेशः |


प्. २३६)

त्रयोदशातिजगती शक्करी तु चतुर्दश |
दशपञ्चातिशक्कर्या अष्टिः स्यात् षोडशाक्षरा || ४९ ||

तथा सप्तदशात्यष्टिः धृतिरष्टादशाक्षरा |
एकोनविंशातिधृतिः कृतिर्विंशतिरेव च || ५० ||

प्रकृतिश्चैकविंशत्या द्वाविंशत्याकृतिस्तथा |
विकृतिः स्यात् त्रयोविंशा चतुर्विंशापि संकृतिः || ५१ ||

पञ्चविंशत्याभकृतिः षड्विंशत्यक्षरोत्कृतिः |
अतोऽधिकाक्षरं छन्दो मालावृत्तमिति स्मृतम् || ५२ ||

छन्दसां तु तथाह्येते भेदाः प्रस्तारयोगः |
असंख्येय प्रमाणानि वृत्तान्याहुरतो बुधाः || ५३ ||


अथ तस्य लक्षणं कर्तुं छन्दःस्वरूपं तावदित्याह एवमित्यादि विविध 
(वर्ण)भूषणैः सालंकारैः पादैश्चतुर्भिरिति संबन्धः 
षड्विंशकमिति तावत्परिमाणमेकाक्षरात्प्रभृति षड्विंशत्यक्षराणि 
तदुक्तादीन्युत्कृत्यन्तानि छन्दांसीत्यर्थः | पादचतुष्टये तुल्यलक्षणं 
समं अतुल्यलक्षणं विषमं (अर्थसमं) 
प्रह्तमतृतीययोर्द्वितीयचतुर्थयोः | संज्ञाभिश्छन्दोभेदा आश्रिताः |

कथं ते भेदा इत्याह प्रस्तारयोगत इति प्रस्तारे योगो युक्तः तेन तत्र 
युक्तिर्वक्ष्यते -

प्रकीर्य सर्वं गुरु तत्र पूर्वगुरोरधो लं परपूर्य तत्वम् |
स्यात्पूर्वपूर्व गुरुणेति यावत्सर्वत्र लः प्रस्तरणे तदेव ||


प्. २३७)

गायत्रीप्रभृ तित्वेषां प्रमाणं संप्रवक्ष्यते |
प्रयोगजानि सर्वाणि प्रायशो न भवन्ति हि || ५४ ||

वृत्तानि च चतुःषष्टि गायत्र्यां कीर्तितानि तु | (६४)
शतं विंशतिरष्टौ च वृत्तन्युष्णिह्यथोच्यते || (१२८)

षट्पञ्चाशच्छते द्वे च वृत्तानामप्यनुष्टुभि | (२५६)
शतानि पञ्च वृत्तानां बृहत्यांद् वादशैव तु || (५१२)

पंक्त्यां सहस्रं वृत्तानां चतुर्विंशतिरेव तु || (१०२४)
त्रैष्टभे द्वे सहस्रे च चत्वारिंशत्तथाऽष्ट च || (२०४८)

सहस्राण्यथ चत्वारि नवतिश्च षडुत्तरा |
जगत्यां समवर्णानां वृत्तानामिह सर्वशः || ५८ || (४०९६)

शतमष्टौ सहस्राणि द्व्यधिका नवतिः पुनः |
जगत्यामतिपूर्वायां वृत्तानां सर्वशो भवेत् || ५९ || (८१९२)


एतद्यथा भेदाः | अक्षरस्याष्टौ गायत्रीप्रभृतीनि तत एवारभ्य 
प्रयोगार्हतेति सूचयति उक्त्यादीनामश्रवत्वात् | तदाह प्रयोगजानीति लक्ष्यतो 
स्थितानि अपि तु वेदवद् दृश्यन्त इति भावः | वृत्तानि च चतुः षष्टिरित्यादिना 
स्वकण्ठेन संख्यां पठति यावत् |


प्. २३८)

शतानि त्रीण्यशीतिश्च सहस्राण्यपि षोडश |
वृत्तानि चैव चत्वारि शक्कर्याः परिसंख्यया || ६० || (१६३८४)

द्वात्रिंशत्तु सहस्राणि सप्तचैव शतानि च |
अष्टौ षष्टिश्च वृत्तानि ह्याश्रयन्त्यतिशक्करीम् || ६१ || (३२७६८)

पञ्चषष्टि सहस्राणि सहस्रार्धं तु संख्यया |
षड्विंशच्चैव वृत्तानि तथाष्ट्यां गदितानि तु || ६२ || (६५५३६)

एकत्रिंशत्सहस्राणि वृत्तानां च द्विसप्ततिः |
तथा शतसहस्रंच् अ छन्दस्यत्यष्टिसंज्ञिते || ६३ || (१३१०७२)

धृत्यामपि हि पिण्डेन वृत्तान्याकल्पितानि तु |
तज्ज्ञैः शतसहस्रे द्वे शतमेकं तथैव च || ६४ ||


षट्कोट्यस्तु सहस्राणां शतानि ह्येकसप्ततिः |
अष्टौ चैव सहस्राणि शतान्यष्टौ तथैव च |
चतुःषष्टिस्तु वृत्तानि ह्युत्कृतावपि संख्यया || इति (६७१०८८६४)

प्रमाणम् | अभिकृत्यन्तानां संख्यां प्रमाणीकृत्याह तिस्रः कोट्य 
इत्यादिना | तदङ्कं पूर्वेण पिण्डयित्वा सर्वसंख्याज्ञानं क्रमवशात् |


प्. २३९)

द्विषष्टिश्च सहस्राणि चत्वारिंशच्च योगतः |
चत्वारि चैव वृत्तानि समसंख्याश्रयाणि तु || ६५ || (२६२१४४)

अतिधृत्यां सहस्राणि चतुर्विंशतिरेव च |
तथा शतसहस्राणि पञ्चवृत्तशतद्वयम् || ६६ ||

अष्टाशीतिश्च वृत्तानि वृत्तज्ञैः कथितानि तु | (५२४२८८)
कृतौ शतसहस्राणि दश प्रोक्तानि संख्यया || ६७ ||

चत्वारिंशत्तथाष्टौ च सहस्राणि शतानि च |
पञ्च षट्सप्ततिश्चैव वृत्तानां परिमाणतः || ६८ || (१०४८५७६)

तथा शतसहस्राणां प्रकृतौ विंशतिर्भवेत् |
सप्त वै गदितान्यत्र नवतिश्चैव संख्यया || ६९ ||

सहस्राणि शतं चैकं द्विपञ्चाशत्तथैव च |
वृत्तानि परिमाणेन व्ट्तज्ञैर्गदितानि तु || ७० || (२०९७१५२)

चत्वारिंशत्तथैकं च सहस्राणां शतानि तु |
तथा चेह सहस्राणि नवतिश्चतुरुत्तरा || ७१ ||

शतत्रयं समाख्यातं ह्याकृत्यां चतुरुत्तरम् | (४१९४३०४)

प्. २४०)

ज्ञेया शतसहस्राणामशीतिस्त्र्यधिका बुधैः || ७२ ||

अष्टाशीति सहस्राणि वृत्तानां षट्छतानि च |
अष्टौ चैव तु वृत्तानि विकृत्यां गदितानि तु || ७३ || (८३८८६०८)

तथा शतसहस्राणि सप्तषष्टिश्च सप्ततिः |
सप्त चैव सहस्राणि षोडश द्वे शते तथा || ७४ ||

कोटिश्चैवेह वृत्तानि संकृतौ कथितानि वै | (१६७७७२१६)
तथा शतसहस्राणि पञ्चत्रिंशच्च संख्यया || ७५ ||

तिस्रः कोट्यः सहस्राणि चतुष्पञ्चाशदेव च |
शतानि चत्वारि तथा द्वात्रिंशत्प्रविभागतः || ७६ ||

वृत्तान्यभिकृतौ चैव छन्दोज्ञैः कथितानि वै | (३३५५४४३२)
षट्कोट्यस्तु सहस्राणां शतानि ह्येकसप्ततिः || ७७ ||

अष्टौ चैव सहस्राणि शतान्यष्टौ तथैव च |
चतुष्षष्टिस्तु वृत्तानि ह्यत्कृतावपि संख्यया || ७८ || (६७१०८८६४)

प्. २४१)

उक्ताद्युत्कृतिजातानि वृत्तसंख्याविचक्षणैः |
एतेन च विकल्पेन वृत्तान्येतानि निर्दिशेत् || ७९ ||

सर्वेषां छन्दसामेवं वृत्तानि कथितानि वै |
तिस्रः कोट्यो दश तथा सहस्राणां शतानि तु || ८० ||

चत्वारिंशत्तथा द्वे च सहस्राणि दशैव तु |
सप्तभिः सहितान्येव सप्त चैव शतानि च || ८१ || (१३४२१७७२६)

षड्विंशतिरिहान्यानि व्याख्यातानि समासतः |
समानि गणनायुक्तिमाश्रित्य कथितानि वै || ८२ ||

सर्वेषां छन्दसामेवं त्रिकैर्वृत्तं प्रयोजयेत् |
ज्ञेया ह्यष्टौ त्रिकास्तत्र संज्ञाभिः स्थानमक्षरम् || ८३ ||

त्रीण्यक्षराणि विज्ञेयस्त्रिकोंऽशः परिकल्पितः |
गुरुलघ्वक्षरकृतः सर्ववृत्तेषु नित्यशः || ८४ ||

गुरुपूर्वो भकारः स्यान्मकारस्य गुरुत्रयम् |
जकारो गुरुमध्यस्तु सकारोऽन्तगुरुस्तथा || ८५ ||

प्. २४२)

लघुमध्यस्तु रेफः स्यात्तकारोऽन्तलघुस्तथा |
लघुपूर्वो यकारस्तु नकारस्तु लघुत्रयम् || ८६ ||

एते ह्यष्टौ त्रिका नाम्ना विज्ञेया ब्रह्मसंभवाः |
लाघवार्थं पुनरमी छन्दोमानमवेक्ष्य च || ८७ ||

एभ्यो विनिर्गताश्चान्या जातयोऽथ समादयः |
अस्वराः सस्वराश्चापि प्रोच्यन्ते वृत्तलक्षणैः || ८८ ||

गुर्वेकं गू इति विज्ञेयं तथा लघु ल् इति स्मृतम् |
नियतः पदविच्छेदो यतिरित्यभिसंज्ञिता || ८९ ||

गुरु दीर्घं प्लुतं चैव संयोगपरमेव च |
सानुस्वारविसर्गं च तथान्त्यं च लघु क्वचित् || ९० ||

(गायत्री प्रभृति त्वेषां प्रमाणं संप्रवर्तते |
प्रयोगजानि पूर्वाणि प्रायशो न भवन्ति हि || ९१ ||

गायत्र्यां द्वौ त्रिकौ ज्ञेयावुष्णिगेकाक्षराधिका |
अनुष्टुब्द्व्यधिका ज्ञेया वृहत्यां तु त्रिकास्त्रयः || ९२ ||

एकाधिकाक्षरा पङ्क्तिस्त्रिष्टुप्च द्व्यधिकाक्षरा ||
चतुस्त्रिका तु जगती सैकातिजगती ततः || ९३ ||

शक्करी द्व्यधिका पञ्चत्रिका ज्ञेयातिशक्करि |

प्. २४३)

एकाधिका तथाष्टिश्च द्वयधिकात्यष्टिरुच्यते || ९४ ||

षट्त्रिका धृतिरुद्दिष्टा ह्यतिपूर्वाधिकाक्षरा |
कृतिश्च द्व्यधिका प्रोक्ता प्रकृत्यां सप्त वै त्रिकाः || ९५ ||

आकृतिस्त्वधिकैकेन द्वयधिका विकृतिस्तथा |
संकृत्यां तु त्रिका ह्यष्टौ सैका त्वभिकृतिर्भवेत् || ९६ ||

उत्कृतिर्द्व्यधिका चैव विज्ञेया गणमानतः |)
गुर्वेकं ग इति प्रोक्तं गुरुणी गावितिस्मृतौ || ९७ ||

लघ्वेकं ल इति ज्ञेयं लघुनी लावितिस्मृतौ |
द्व्यक्षरादधिकौ पादावन्यौ हीनाक्षरावपि || ९८ ||

स्वराडिति समाख्याता विराडिति हि सूरिभिः |
पादो यस्या ऋचश्चैव भवेदेकाधिकाक्षरः || ९९ ||

समास्त्वन्ये त्रयः पादाः सा भुरुक् संप्रकीर्तिता |
एकाक्षरोनः पादश्चेदेको यस्या ऋचो भवेत् || १०० ||

समाः पादास्त्र्यश्चान्ये सा निवृत्संप्रकीर्तिता |)
(सम्पदाद्यधुना चैषां छन्दसां सम्यगुच्यते) || १०१ ||

सम्पद्विरामपादश्च देवतास्थानमक्षरम् |
वर्णः स्वरा विधिर्वृत्तमिति छन्दोगतो विधिः || १०२ ||

प्. २४४)

नैवातिरिक्तं हीनं वा यत्र संपद्यतेऽक्षरम् |
विधाने छन्दसामेषा संपदित्यभिसंज्ञिता || १०३ ||

यत्रार्थस्य समाप्तिः स्यात्स विराम इति स्मृतः |


एकादिकक्रमवशाद् द्विगुणादिपिण्डया-
च्छन्दः प्रमाणकलितानथ पिण्दयेत्तान् |
एकं क्षिपेत्तदुपरीति समस्तवृत्त-
संख्याप्रकाशनविधौ लघुरभ्युपायः ||

यथा त्र्यक्षरे तत्पिण्डयित्वा एकाक्षेपादेकसंख्यावत् | षड्विंशत्यक्षरे- 
द्व्यंश उक्तक्रमेणेह द्वैगुण्यं यावदुत्कृतेः || इति | एकाक्षरे द्वौ 
द्व्यक्षरे चत्वारः त्र्यक्षरेऽष्टौ चतुरक्षरे षोडशेत्यादिसंक्षेपः | 
अनेनैवोपायेन विचार्य ग्रन्थे पाठो निश्चेयः | सर्वेषां 
वृत्तानामित्यादावर्थः समासेन जयदेवोऽभ्यधात् - सर्वादिमध्यान्तग्लौ 
त्रिकौ म्नौ भ्यौ ज्रौ स्तौ इति (अ. १-२) त्रिकैरुपलक्षितेऽपि वृत्ते त्रिकसंख्यानतया 
छन्दो न पूर्यते यथोष्णिक् अत्रैकमधिकमक्षरमधिकत्वेनोक्तं अनुष्टुभि 
द्वे तत्र त्रिकबीजानि गुरुलघुस्पाण्येव कर्तव्यानि | तथा चैकं गुरुलघु वा 
द्वे गुरुणी लघुनी लघुगुरुणी गुरु लघुनी वा तदाह यदेकमधिकमिति | 
ग्लावित्यादि श्लोकेन व्याचष्ट नैवातिरिक्तमिति | सम्पदिति स्वराट् विराट् भुरिक् 
निवृत् श्रुतावेव संभवो न काव्य इति तात्पर्यम् |


प्. २४५)

पादश्च पद्यतेर्धातोश्चतुर्भागः प्रकीर्तितः || १०४ ||

अग्न्यादि दैवतं प्रोक्तं स्थानं द्विविधमुच्यते |
शरीराश्रयसंभूतं दिगाश्रयमथापि वा || १०५ ||

(शारीरं मन्त्रसंभूतं छन्दोगायत्रसंज्ञितम् |
क्रुष्टे मध्यन्दिनं प्रोक्तं त्रैष्टुभं परिकीर्त्यते || १०६ ||

तृतीयसवनं चापि शीर्षण्यं जागतं हि यत् |)
ह्रस्रं दीर्घं प्लुतं चैव त्रिविधं चाक्षरं स्मृतम् || १०७ ||


एतन्निरुपणं तु उपयुज्यते यत्र वेदवाक्यसदृश वाक्यं निर्णीयते यथा 
अभिज्ञानशाकुन्तले | अर्थस्यावान्तररूपस्य समाप्तिर्लक्षणतो यतिः मीलति 
सति राज्ञो यथा आयान्त्या तुल्यकालं इति न तु जम्भारातीभकुभोद्भवं इति 
उच्छब्दोऽर्थसमाप्त्यभावात् | चतुर्भाग इति पादान्ते छेदः कर्तव्यः न तु 
ताम्बूलवल्लीपरिणद्धपूगास्वेला इति | प्रयोगी प्रतिपादमङ्कुरीकृत्य 
पठन्मध्ये विश्राम्यति | विश्रान्तौ चात्र 
वृत्तभङ्गोऽर्थभङ्गोऽभिनेयोऽत्र 
श्राव्यत्वाद्भट्टशङ्करादिभिरुपगतमेत क्वचिदुपान्त्यो वा इति | अधिष्ठात्री 
देवता वह्न्यादयः | शरीराश्रयेत्यादि | यथोक्तं कात्यायनेन -


प्. २४६)

श्वेतादयस्तथा वर्णा विज्ञेयाश्छन्दसामिह |
तारश्चैव हि मन्द्रश्च मध्यमश्च त्रिधा स्वरः || १०८ ||

ध्रुवाविधाने चैवास्य संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् |
विधिर्गणकृतश्चैव तथा चार्थकृतोऽपि च || १०९ ||

वृत्तमर्धसमं चैव समं विषममेव च |
छन्दसो यस्य पादे स्याद्धीनं वाधिकमेव वा || ११० ||

अक्षरं तन्निवृत्प्रोक्तं भुरुक्चेति द्विजातिभिः |
अक्षराभ्यां यदा द्वाभ्यामधिकं हीनमेव वा || १११ ||

तच्छन्दो नामतो ज्ञेयं स्वराडथ विराडपि |)
सर्वेषामेव वृत्तानां तज्ञैर्ज्ञेया गणास्त्रिकाः || ११२ ||


वीरस्य भुजदण्डानां वर्णने स्रगधरा भवेत् |
नायिकावर्णने कार्यं वसन्ततिलकादिकम् ||

शार्दूललीला प्राच्येषु मन्दाक्रान्ता च दक्षिणे || इत्यादि |

प्लुतस्याप्यत्र प्रयोगो भवत्येव | यथा - यतोऽपि मानेन स एष मूढो 
द्रोणारिरेयातिपद्यतिलग्नो (?) स तु पाठो दीर्घवत्पठितव्यः प्रयोक्ता त्रिमात्र 
एव | श्वेतादय इति प्रातिशाख्यादौ छन्दांसि (छन्दसि?) विविधवर्णं कृतं 
तदनुपयोगान्नास्माभिर्लिखितम् | भगवते कृत इति 
केषांचिद्द्रोदकतोदकादीनां गीयमानतया शोभातिशयो भवति श्लोकः 
स्रग्धरादीनां तु 


प्. २४७)

दिव्यो दिव्येतरश्चैव दिव्यमानुष एव च |
गायत्र्युष्णिगनुष्टुप्च बृहती पङ्क्तिरेव च || ११३ ||

त्रिष्टुप्च जगती चैव दिव्योऽयं प्रथमो गणः |
तथातिजगती चैव शक्करी ह्यतिशक्करी || ११४ ||

अष्टिरत्यष्टिरपि च धृतिश्चातिधृतिर्गणः |
कृतिश्च प्रकृतिश्चैव ह्याकृतिर्विकृतिस्तथा || ११५ ||

संकृत्यभिकृतिचैव ह्युत्कृतिर्दिव्यमानुषः |
एतेषां छन्दसां भूयः प्रस्तारविधिसंश्रयम् || ११६ ||

लक्षणं संप्रवक्ष्यामि नष्टमुद्दिष्टमेव च |
प्रस्तारोऽक्षरनिर्दिष्टः मात्रोक्तश्च तथैव हि || ११७ ||


पाठेन | इति शब्देन प्रकारार्थेन व्याचष्टे दिव्य इति | प्रथम इति 
स्तोत्रशास्त्रेषु सप्तानामेव छन्दसां बाहुल्येन दर्शनात् | देवस्तुत्यादौ 
देवेषु वक्तृष्वयं गण इत्यर्थः | गण इति द्वितीयो दिव्यनिवृत्तौ गण इत्यर्थः 
तेन मानुषेषु वक्तृष्वयं प्रायेण | तृतीयस्तु दिव्यमानुषेषु च रामादिषु 
नरपतिषु च |

प्रस्तारतत्र संख्यादि सर्वमिति संश्रयशब्देनाह तद्गणसंविज्ञानाच्च 
प्रस्तरोऽप्युच्यते | प्रस्तरणं विताननं | लक्षणमङ्कसंख्येत्यर्थः | 
गतं नष्टमिति स्वरूपेणैव न ज्ञातं उद्दिष्टं तु स्वरूपेण ज्ञातं न 
संख्यया | तज्ज्ञानोपायेन नष्टादयः शुद्धः (सिद्धाः?) |


प्. २४८)

द्विकौ ग्लाविति वर्णोक्तौ मिश्रौ चेत्यपि मात्रिकौ |
गुरोरधस्तादाद्यस्य प्रस्तारे लघु विन्यसेत् || ११८ ||

अग्रतस्तु समादेया गुरवः पृष्टतस्तथा |
प्रथमं गुरुभिर्वर्णैर्लघुभिरत्ववसानजम् || ११९ ||

वृत्तं तु सर्वच्छन्दस्सु प्रस्तारविधिरेव तु |
गुर्वधस्ताल्लघ्नं न्यस्य ततो द्विद्वि यथोदितम् || १२० ||

न्यसेत्प्रस्तारमार्गोऽयमक्षरोक्तस्तु नित्यशः |
मात्रासंख्याविनिर्दिष्टो गणो मात्राविकल्पितः || १२१ ||

मिश्रौ ग्लाविति विज्ञेयौ पृथग्लक्ष्यविभागतः |
मात्रागणो गुरुश्चैव लघुनी चैवं लक्षितः || १२२ ||


तत्र वर्णगतो मात्रागतश्चेति प्रस्तारो द्विधा तमुदाहरति | द्विकौ ग्लाविति 
वर्णसंख्यादि नियमेन यौ गुरुलघु | द्विकै संख्यापरिमाणौ तौ मात्रिकौ 
मात्रागणनेषूक्तौ | अन्येनाविकृतत्वादेकेन भेदेन मिश्रौ भवतः |

अत प्रस्तारेऽप्युपायमाह गुर्वधस्तादिति | आद्यस्यैव गुरोरधो लघुः सर्वो 
न्यसनीयः | यत्र द्वौ भागौ मिश्रौ विषमसंख्यायां तदा द्विरिति भूयो 
भूयो मात्राप्रस्तारो निरूप्यते | मात्रापरिकल्पतौ यस्तिमात्रचतुर्मात्रादिः 
समूहो गणमात्रसंख्याया लघ्वक्षरसंख्यया तत्र प्रथमं प्रस्तार 
इत्याह पृथग्लक्षणीयोऽपि भागोऽत्र संख्यायास्तत्र गुरुः सर्वतो 
न्यसनीयः | यत्र तु द्वौ भागौ मिश्रौ विषमसंख्यायां तत्राद्यो 
लघुरन्यो गुरुः शेषं वर्णप्रस्तारेण तुल्यम् | केवलमात्रासंख्येति 
वचनाद्गुणनान्यासे पूर्वत्र मात्रा देया | यत्र वर्णप्रस्तारः 
विषममात्रार्पसातेऽप्युदाहृत एव | द्वितीयस्तु तदाह गुरुरिति 
जातावेकवचनं गुरू इत्यर्थः | लघुनी चकराद्गुरू 
तथाशबादन्यद्भेदत्रयं चतुर्मात्रा आर्याणा 


प्. १४९)

आर्याणां तु चतुर्मात्राप्रस्तारः परिकल्पितः |
गीतकप्रभृतीनां तु पञ्चमात्रस्तथेष्यते || १२२ ||

वैतालीयं पुरस्कृत्य षण्मात्राद्यास्तथैव च |
त्र्यक्षरास्तु त्रिका ज्ञेया लघुगुर्वक्षरान्विताः || १२३ ||

मात्रागणविभागस्तु गुरुलघ्वक्षराश्रयः |
अन्त्याद् द्विगुणिताद्रूपाद् द्विद्विरेकं गुरोर्हरेत् || १२४ ||

द्विगुणं च लघोः कृत्वा संख्यां पिण्डेन निर्दिशेत् |
आद्यं सर्वगुरु ज्ञेयं वृत्तं तु समसंज्ञितम् || १२५ ||

कोशं तु सर्वलघ्वन्तं मिश्रैः शेषाणि सर्वतः |
वृत्तानां तु समानानां संख्यां संयोज्य तावतीम् ||

राश्यूनामर्ह्दविषमां समासादभिनिर्दिशेत् |


प्रस्तारे गणभेदः पञ्चदश इत्यर्थः पञ्चमात्रोऽष्टधा एवं 
षष्ठोऽत्र प्रस्तार्यातीते इति वर्णवृत्तेष्वेव च कृत इत्यर्थः | अन्यत्र तु 
मात्राकृतो गणविभागः तदपेक्षया गुरुलघुव्यवस्थानात्स्वातन्त्र्येण |

तत्रोद्दिष्टमाह द्विगुणितादिति वर्णवृत्तेष्वेव चेदं सर्वं मन्तव्यम् | 
भेदं पश्यैकमेकमङ्कं द्विगुणितं च दत्वा द्विद्विरिति भूयो 
द्विगुणितादपि द्विगुणितं कृत्वान्त्यं परिसमाप्य गुरु संबन्धिनोऽङ्कान् 
हरेत् पुंसथेत् (प्रस्तरेत् ?) | लघोः संबन्धिनोऽङ्कान् पिण्डीकृत्य तेन 
पिण्डेनातिक्रान्तेनैतावदयं भेद इति संख्यां निर्दिशेत् यथा 
चतुरक्षरस्येदृशं क्रियाभेदं यच्च लघ्वङ्कगणनातिक्रान्तौ |


प्. २५०

समानां विषमाणां च संगुणयय तथा स्फुटम् || १२७ ||

राश्यूनमभिजानीयाद्विषमाणां समासतः |
एकादिकां तथा संख्यां छन्दसो विनिवेश्य तु || १२८ ||

यावत्पूर्वं तु पूर्वेण पूरयेदुत्तरं गणम् |
एवं कृत्वा तु सर्वेषां परेषां पूर्वपूरणम् || १२९ ||

नैधनादेकमेकं तु प्रातिलोम्यक्रियात्मकम् |
सर्वेषां छन्दसां न्यस्य लघ्वक्षरविनिश्चयम् || १३० ||

जानीत समवृत्तानां संख्यां संक्षोपतस्तथा |


अथैकादिलघुज्ञानार्थं पीठं रचयति आद्यं सर्वगुर्वित्यादि | कोश 
इत्याद्यन्तयोर्मध्यगो भेदगणः | सोऽस्य लघोः संख्यया निश्चयं कुर्यात् 
| तद्यथा चतुरक्षरौ प्रथमान्तौ सर्वगुरुः सर्वलघुश्च एकद्वित्रिलघवस्तु 
चतुः षट्चतुः प्रकाराः संक्षेपत इति एतदङ्कव्यामिश्रणेन संख्या 
लभ्यते षोडशभेदाश्चरश्चतुरश्चेति |

संख्यास्थान उपायान्तरमाह एकादिकामिति | छन्दोऽक्षरोपरि एकद्वि 
चत्वारीत्यदीनि निक्षिपेत् | तत्र पूर्वेणोत्तरस्य पूर्वेण मिश्रणं कुर्यात् 
यावत्पर्यन्तं गणपिण्डस्तां चैकादिकामेकेन मिश्रितं कुर्यादित्येवं 
समवृत्तानां संख्या | लघूनामित्थं षोडशाभिर्गुणयेत् | ततो 
गुणराशेः षोडशसंख्यामवपातयेत् | तेन चतुरक्षरे विंशत्यधिकं 
शतमर्धसमवृत्तानां तामपि संख्यां गुणयित्वा गुणराशिं पातयेत् | 
तेन च सहस्राणीति शतान्यशीतिश्चेति चतुरक्षरे विषमवृत्तानि |


प्. २५१)

वृत्तार्धपरिमाणं तु छित्वार्धेन यथाक्रमम् || १३१ ||

न्यसेल्लघु तथा सैकमक्षरं गुरु चाप्यथ |
एवं विन्यस्य वृत्तानां नष्टोद्दिष्टविभागतः || १३२ ||

लघ्वादीनि गुरूण्यस्मिन्नक्षराणि निवेशयेत् |
(इति छन्दांसि यानीह मयोक्तानि द्विजोत्तमाः || १३३ ||

वृत्तान्येतेषु नाट्येऽस्मिन् प्रयोज्यानि निबोधत ||)

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे वाचिकाभिनये छन्दोविधानं नाम 
चतुर्दशोऽध्यायः ||


अथ नष्टमाह वृत्तार्धपरिमाणं त्विति संख्यामर्धेन छिन्द्यात् यत्र 
विषमाङ्कं न पूर्यते तत्र पूरणार्थमेकमधिकं कुर्यात् | तदाह 
यथाक्रममिति | तत्र गुरुः | सैककरणात्प्रयत्नगौरवाल्लघुरन्यथा 
च्छेदनात् | एवं पुनः पुनर्यावदक्षराणि पूर्णानि यथावच्चतुरक्षरे 
पञ्चमो भेदः कीदृगिति - पूर्वं पञ्चाङ्कस्य सैकच्छेदात् गुरु पुनरपि 
त्र्यङ्कस्य सैकच्छेदात् गुरु द्वयोश्च समच्छेदाल्लघु एकस्य सैकच्छेदाद्गुरु 
एतेनेदृशः पञ्चमो भेदः |

एतदुपसंहरन्नध्यायान्तरमासूत्रयति एवमिति | व्याकृतेन विभागेन 
लघुप्रधानानि वा लक्ष्ये निवेशयेत् कविरुपवध्नीयादिति शिवम् ||

पार्वतीवदनाम्भोजभृङ्गनेत्रत्रयीभुवः |
दासोऽभिनवगुप्ताख्यश्छन्दोध्यायमपप्रथत् ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायामभिनवभारत्यां 
नाट्यवेदविवृतौ छन्दोऽध्यायश्चतुर्दशः समाप्तिमगमत् ||
श्री

नाट्यशास्त्रम्

अथ पञ्चदशोऽध्यायः |

छन्दांस्येवं हि यानीह मयोक्तानि द्विजोत्तमाः |
वृत्तानि तेषु नाट्येऽस्मिन्प्रयोज्यानि निबोधत || १ ||

आद्ये पुनरन्त्ये द्वे द्वे गुरुणी चेत् |
सा स्यात्तनुमध्या गायत्रसमुत्था || २ ||


समस्तवृत्तानि विना न येन पट्टद्भवश्रोत्ररसायनस्य (?) |
छन्दांसि यस्मात्प्रभवन्ति वन्दे तं वाङ्मयं रूपमिहाष्ठमूर्तेः ||

यदुक्तमक्षराणि निवेशयेदिति (१४-१३३) तत्र श्रव्यताकृतं 
प्रविभागमाख्यातुमुपचक्रमे छन्दांस्येवमिति | एषां छन्दसां 
नाट्यप्रयोगयोग्यानि वृत्तानि निबोधतेति संबन्धः | गुरुलघुनियमेन 
श्रव्यता वर्तते येषु तानि वृत्तानि श्राव्यार्थत्वात् अधिकरणे क्तः | गायत्रीत 
आरभ्य प्रयोगार्हतेति पूर्वाध्याये निरूपितत्वात् तदुपक्रममेवाह आद्य 
पुनरिति मध्ये तु लघुन्यर्थात् | गायत्र्यैव गायत्रम् | तत्रेहाध्याये 
भरतमुनिकृतमिति त्रिकरिमकारादिभिः कैश्चित्कं-


प्. २५३)

यथा - संत्यक्तविभूषा भ्रष्टाञ्जननेत्रा |
हस्तार्पितगण्डा किं त्वं तनुमध्या || ३ ||

लघुगण आदौ भवति चतुष्कः |
गुरुयुगमन्त्ये मकरकशीर्षा || ४ ||

यथा - स्वयमुपयान्तं भजसि न कान्तं |
भयकरि किं त्वं मकरकशीर्षा || ५ ||

एकमात्रं षट्के स्याद् द्वितीयं पादे |
ख्यातरूपा वृत्ते मालिनी सा नाम्ना || ६ ||

षडक्षरकृते पादे लघु यत द्वितीयकम् |
शेषाणि तु गुरूणि स्युर्मालिनी सा मता यथा ||)

स्नानगन्धाधिक्यैर्वस्त्रभूषायोगैः |
व्यक्तमेवासौ त्वं मालिनी प्रख्याता || ८ ||

द्वितीयं पञ्चमं चैव लघु यत्र प्रतिष्ठितम् |
शेषाणि च गुरूणिस्युर्मालती नाम सा यथा || ९ ||

शोभते बद्धया षट्पदाविद्धया |
मालतीमालया मानिनी लीलया || १० ||

द्वितीयं च चतुर्थं च पञ्चमं च यदा लघु |


चिल्लक्षणं स्वीकृतमिति द्विविधः पुस्तकपाठओ दृश्यते मध्ये च चिन्तनाय 
पुस्तकेषूभयमपि पठ्यत इति | एतन्नाम्ना प्रसिद्धा ख्यातरूपा 
श्लाघनीयेत्यर्थः |


प्. २५४)

यस्याः सप्ताक्षरे पादे ज्ञेया सा तूद्धता यथा || ११ ||

(सौत्रिकौ यदिपादे अक्षरश्च गकारः |
उस्णिगुत्थितपादा उद्धता खलु नाम्ना) || १२ ||

दन्तकुन्तकृतास्त्रं व्याकुलालकशोभम् |
शंसतीव तवास्यं निर्दयं रतयुद्धम् || १३ ||

आदौ द्वै निधने चैव गुरुणी यत्र वै सदा |
पादे सप्ताक्षरे ज्ञेया नाम्ना भ्रमरमालिका || १४ ||

(पादे यदि निविष्टौ सम्यग्विरचितौ त्सौ |
अन्त्ये यदिगकारः सा तु भ्रमरमाला ||) १५ ||

यथा - नानाकुसुमचित्रे प्राप्त्रे सुरभिमासे |
एषा भ्रमति मत्ता कान्ते भ्रमरमाला || १६ ||

आद्यं तृतीयमन्त्यं च पञ्चमं सप्तमं तथा |
गुरूण्यष्टाक्षरे पादे सिंहलेखेति सा यथा || १७ ||

जौतु यस्य गौ च पादे संस्थितौ समस्तरूपौ |
तामनुष्टुभाश्रयस्थां वावदन्ति सिंहलेखाम् ||)

यत्त्वया ह्यनेकभावैश्चेष्टितं रहः सुगात्रि |
तन्मनो मम प्रविष्टं वृत्तमत्र सिंहलेखम् || १९ ||


त्वया यन्मदीयं मनःप्रविष्टं व्याप्तमाक्रान्तं 
तत्सिंहवन्नखविलेखनं त्र तादृशं वृत्तं तद्यथाक्रान्तं जातमिति 
यावत् |


प्. २५५)

चतुर्थं च द्वितीयं च षष्ठमष्टममेव च |
गुरूण्यष्टाक्षरे पादे यत्र तन्मत्तचेष्टितम् || २० ||

(यदा तु जात्परौ रलौ गकार एव च स्थितः |
अनुष्टुबुद्भवं तदा वदन्ति मत्तचेष्टितम् ||) २१ ||

अथा- चरावघूर्णितेक्षणं विलम्बिताकुलालकम् |
असंस्थितैः पदैः प्रिया करोति मत्तचेष्टितम् || २२ ||

अष्टाक्षरकृते पादे सर्वाण्येव भवन्ति हि |
गुरुणि यस्मिन्सा नाम्ना विद्युमालेति कीर्तिता ||

(मौ गौ चान्त्यौ यस्याः पादे पादस्यान्ते विच्छेदश्च |
सा चानुष्टुप् छन्दस्युक्ता नित्यं सद्भिर्विद्युन्माला ||)

साम्भोभारैरानर्दाद्भिः श्यामाम्भोदैव्याप्ते व्योम्नि |
आदित्यांशुस्पर्धिन्येषा दिक्षु भ्रान्ता विद्युमाला ||

पञ्चमं सप्तमं चान्त्यं गुरु पादेऽष्टके तथा |
छन्दोज्ञैर्ज्ञेयमेतत्तु वृत्तं चित्तविलासितम् || २६ ||

स्मितवशविप्रकाशैर्दशनपदैरमीभिः |
वरतनुपूर्णचन्द्रं तव मुखमावृणोति || २७ ||

नवाक्षरकृते पादे त्रीणि स्युर्नैधनानि च |
गुरूणि यस्याः सा नाम्ना ज्ञेया मधुकरी यथा ||

प्. २५६)

(षडिह यदि लघूनि स्युर्निधनगतमकारश्चेत् |
बुधजनबृहतीसंस्था भवति मधुकरी नाम्ना ||) २९ ||

कुसुमितमभिपश्यन्ती विविधतरुगणैश्छन्नम् |
वनमतिशयगन्धाढ्यं भ्रमति मधूकरी हृष्टा || ३० ||

दशाक्षरकृते पादे त्रीण्यादौ त्रीणि नैधने |
यस्या गुरूणि सा ज्ञेया पङ्क्तिरुत्पलमालिका || ३१ ||

त्रीण्यादौ यदि हि गुरूणि स्यु-
श्चत्वारो यादि लघवो मध्ये |
पङ्क्तावन्तगतमकारः स्या
द्विज्ञेया कुवलयमालाख्या ||) ३२ ||

यथा -

अस्मिंस्ते शिरसि तदा कान्ते वैडूर्यस्फटिकसुवर्णाढ्ये |
शोभा स्वां न वहति तां बद्धा सुश्लिष्टा कुवलयमालेयम् ||

द्वितीयं च चतुर्थं च षष्ठमष्टममेव च |
ह्रस्वं दशाक्षरे पादे यत्र सा शिखिसारिणी || ३४ ||


शोभां स्वां स्वभाववर्तने ये भेदाः | वैडूर्यच्छायानि यानि दलानि 
तत्तत्स्फुरत्सुवर्णतुल्यानि वर्णानि तदभ्यन्तरकेसराणि |


प्. २५७)

(र्जौ त्रिकौ हि पादगौ तु यस्या
र्गौ च संश्रितौ तथा समस्तौ |
पङ्क्तियोग सुप्रतिष्ठिताङ्गी
सा मयूरसारिणीति नाम्ना ||) ३५ ||

यथा -

नैव तेऽस्ति संगमो मनुष्यैर्नापि कामभोगचिह्नमन्यत् |
गर्भिणीव दृश्यसे ह्यनार्ये किं मयूरसारिणी त्वमेवम् ||

आद्यं चतुर्थमन्त्यं च सप्तमं दशमं तथा |
गुरूणि त्रैष्टुभे पादे यत्र स्युर्दोधकं तु तत् || ३७ ||

(भौतु भगाविति यस्य गणाः स्युः स्याच्चयतिस्त्रिचतुर्भिरथः
त्रैष्टुभमेव हि तत्खलु नाम्ना दोधकवृत्तमिति र्पवदन्ति ||

यथा-

प्रस्खलिताग्रपदप्रविचारं
मत्तविघूर्णितगात्रविलासम् |
पश्य विलासिनी कुञ्जरमेतं
दोधकवृत्तमयं प्रकरोति || ३९ ||


मयूरवद्व्याकोचमस्याः मयूरीभिर्वा (सारी) गतिविशेषो भवतीत्याहुः | 
मन्दं मन्दं दोधकेन गीयमानं वृत्तं दोधकवृत्तम् | (एष इति) 
यावन्मुरजघाततुल्यं गर्जितं श्रुत्वा |


प्. २५८)

आदौ द्वौ पञ्चमं चैवाप्यष्टमं नैधनं तथा |
गुरूण्येकादशे पादे यत्र तन्मोटकं यथा || ४० ||

एषोऽम्बुदनिस्वनतुल्यरवः
क्षीवः स्खलमानविलम्बगतिः |
श्रुत्वा घनगजितमद्रितटे
वृक्षान् प्रतिमोटयति द्विरदः || ४१ ||

नवमं सप्तमं षष्ठं तृतीयं च भवेल्लघु |
एकादशाक्षरे पाद इन्द्रवज्रेति सा यथा || ४२ ||

त्वं दुर्णिरीक्ष्या दुरतिप्रसादा
दुःखैकसाध्या कठिनैकभावा |
सर्वास्ववस्थासु च कामतन्त्रे 
योग्यासि किं वा वहुनेन्द्रवज्रा || ४३ ||

एभिरेव तु संयुक्ता लघुभिस्त्रैष्टुभी यदा |
उपेन्द्रवज्रा विज्ञेया लघ्वादाविह केवलम् || ४४ ||


उपेन्द्रवज्रो अस्या उपमानत्वेन सा तथा मत्वर्थीयो उपेन्द्र वज्रन्तु 
इन्द्रधनुषा उपमितमुपेन्द्रवज्रमुपमितसमासः द्विगुप्राप्ते 
परवल्लिङ्गनिषेधः | स्मितेन कान्त्येति इन्द्रधनुषोऽपि वर्णवैचित्र्यं च 
भवति | (श्लो- ४५)


प्. २५९)

प्रिये श्रिया वर्णविशेषणेन
स्मितेन कान्त्या सुकुमारभावात् |
अमी गुणा रूपगुणानुरूपा
भवन्ति ते किं त्वमुपेन्द्रवज्रा || ४५ ||

आद्यं तृतीयमन्त्यं च सप्तमं नवमं तथा |
गुरूण्येकादशे पादे यत्र सा तु रथोद्धता || ४६ ||

यथा -

किं त्वया सुभट दूरवर्जितं
नात्मनो न सुहृदां प्रियं कृतम् |
यत्पलायनपरायणस्य ते 
याति धूलिरधुना रथोद्धता || ४७ ||

(किं त्वया कुमतिसङ्गया सदा
नाज्ञयेव सुहृदां प्रियं कृतम् |
यद्गृहाद्वचनरोषकम्पिता 
याति तूर्णमबला रथोद्धता) || ४८ ||

आद्यं तृतीयमन्त्यं च सप्तमं दशमं गुरु |
यस्यास्तु त्रैष्टुभे पादे विज्ञेया स्वागता हि सा || ४९ ||


आत्मने सुहृदे दूरवर्जितं प्रियं दूरत्यक्तं किं त्वया न कृतं 
दूरत्यक्तमित्यर्थः | कुत इत्याह यत्पलायनेति | मदनसंश्रयो भावो यस्य 
कामफलमिति यावत् |


प्. २६०)

यथा-

अद्य मे सफलमायतनेत्रे
जीवितं मदनसंशयभावम् |
आगतासि भवनं मम यस्मा-
त्स्वागतं तव वरोरु निषीद || ५० ||

षष्ठं च नवमं चैव लघुनी त्रैष्टुभे यदि |
गुरूण्यन्यानि पादे तु सा ज्ञेया शालिनी यथा || ५१ ||

दुःशीलं वा निर्गुणं वापरं वा
लोके धैर्यादप्रियं न ब्रवीपि |
तस्माच्छीलं साधुहेतोः सवृत्तं
माधुर्यात्स्यात्सर्वथा शालिनी त्वम् || ५२ ||

तृतीयं चैव षष्थं च नवमं द्वादशं तथा |
गुरूणि जागते पादे यत्र तत्तोटकं भवेत् || ५३ ||

(यदि सोऽत्र भवेत्तु समुद्रसम-
स्रिषु चापि तथा नियमेन यतिः |
सततं जगतीविहितं हि ततो
गदितं खलु तोटकवृत्तमिदम् ||) ५४ ||


(किमिदमिति) तोटकस्य छेदकस्य वृत्तं चेष्टितम् |


प्. २६१)

यथा-

किमिदं कपटाश्रयदुर्विषहं
बहुशाठ्यमथोल्बणरूक्षकथम् |
स्वजनप्रियसज्जनभेदकरं
ननु तोटकवृत्तमिदं कुरुषे || ५५ ||

आद्यं तृतीयमन्त्यं च पञ्चमं षष्ठमेव च |
तथोपान्त्यं जगत्यां च गुरु चेत्कुमुदप्रभा || ५६ ||

(र्यौ त्रिकौ तथान्यौ यदिखलु पादे
षड्भिरेव वर्णर्यदि च यतिः स्यात् |
नित्यसंनिविष्टा जगतिविधाने 
नामतः प्रसिद्धा कुमुदनिभा सा ||) ५७ ||

यथा -

मन्मथेन विद्धा सललितभावा
नृत्तगीतयोगा र्पविकसिताक्षी |
निन्द्यमद्य किं त्वं विगलितशोभा 
चन्द्रपादयुक्ता कुमुदवती च || ५८ ||


(मन्मथेनेति) नृत्तगीतयुक्ता न भवसीति संबन्धः |


प्. २६२)

मतान्तरे -

यदि खलु पादे न्यौ त्रिकौ यथा र्यौ
यतिरपि वर्णैः षडूभिरेव चेत्स्यात् |
जगति विधाने नित्यसंनिविष्टा
कुमुदनिभा सा नामतः प्रसिद्धा || ५९ ||

यथा-

कुमुदनिभा त्वं कामबाणविद्धा
किमसि नतभ्रूः शीतवातदग्धा |
मृदुनलिनीवापाण्डुवक्त्रशोभा
कथमपिजाता ह्यग्रतः सखीनाम् || ६० ||

द्वादशाक्षरके पादे सप्तमं दशमं लघु |
आदौ पञ्चाक्षरच्छेदश्चन्द्रलेखा तु सा यथा || ६१ ||

वक्त्रं सौम्यं ते पद्मपत्रायताक्षं
कामस्यावासं सु - नोच्चप्रहासम् |
कामस्यापीदं काममाहर्तुकामं
कान्ते कान्त्या त्वं चन्द्रलेखेव भासि || ६२ ||

तृतीयमन्त्यं नवमं पञ्चमं च यदा गुरु |
द्वादशाक्षरके पादे यत्र सा प्रमिताक्षरा || ६३ ||

प्. २६३)

यथा -

स्मितभाषिणी ह्यचपलापरुषा
निभृतापवादविमुखी सततम् |
अपि कस्यचिद्युवतिरस्ति सुखा
प्रमिताक्षरा स हि पुमान्जयति || ६४ ||

द्वितीयमन्त्यं दशमं चतुर्थं पञ्चमाष्टमे |
गुरूणि द्वादशे पादे वंशस्था जगती तु सा || ६५ ||

(यदि त्रिकौ ज्तौ भवतस्तु पादत-
स्तथैव च (ज्राव)वसानसंस्थितौ |
तदा हि वृत्तं जगतीप्रतिष्ठितं
वदन्ति वंशस्थमितीह नामतः ||) ६६ ||

न मे प्रिया त्वं बहुमानवर्जितं 
प्रियं प्रिया ते परुषाभिभाषिणी |
तथा च पश्याम्यहमद्य विग्रहं
ध्रुवं हि वंशस्थगतिं करिष्यति || ६७ ||

चतुर्थमन्त्यं दशमं सप्तमं च यदा गुरु |
भवेद्धि जागते पादे तदा स्याद्धरिणप्लुता || ६८ ||


(स्मितेति) प्रमिताक्षरा भण्यते सा यस्यां स्मितभाषित्वादिगुणा युक्ता सा 
तादृशी सुसुखी युवतिरपि कस्यचिद्भवेदिति शेषः |


प्. २६४)

यथा -

परुषवाक्यकशाभिहता त्वया
भयविलोकनपार्श्वनिरीक्षणा |
वरतनुः प्रततप्लुतसर्पणै-
रनुकरोति गतैर्हरिणप्लुतम् || ६९ ||

सप्तमं नवमं चान्त्यमुपान्त्यं च यदा गुरु |
द्वादशाक्षरके पादे कामदत्तेति सा यथा || ७० ||

करजपदविभूषिता यथा त्वं
सुदति दशनविक्षताधरा च |
गतिरपि चरणावलग्नमन्दा
त्वमसि मृगनिभाक्षि कामदत्ता || ७१ ||

आद्यं चतुर्थं दशमं सप्तमं च यदा लघु |
पादे तु जागते यस्या अप्रमेया तु सा यथा || ७२ ||

न ते काचिदन्या समा दृश्यते स्त्री
नृलेके विशिष्टा गुणैरद्वितीयैः |


(परुषेत्यादि) भवत्पारुष्यं वाक्यं तदीयया कशया अभिहता 
वरतनुर्हरिणप्लुतमिव करोति |


प्. २६५)

त्रिलोक्यां गुणाग्र्यान् समाहृत्य सर्वान् 
जगत्यप्रमेयासि दृष्टा विधात्रा || ७३ ||

द्वितीयं पञ्चमं चैव ह्यष्टमैकादशे तथा |
पादे यत्र लभूनि स्युः पद्मिनी नाम सा यथा || ७४ ||

(रास्त्रिकाः सागराख्या निविष्टा यदा
स्यात् त्रिके च त्रिके युक्तरूपा यतिः |
सन्निविष्टा जगत्यास्ततस्सा बुधै-
र्नामतश्चापि संकीर्त्यते पद्मिनी ||) ७५ ||

देहतोयाशया वक्त्रपद्मोज्ज्वला
नेत्रशृङ्गाकुला दन्तहंसस्मिता |
केशपाशच्छदा चक्रवाकस्तनी
पद्मिनीव प्रिये भासि मे सर्वदा || ७६ ||

फुल्लपद्मानना त्वं द्विरेफेक्षणा 
केशपत्रच्छदा चक्रवाकस्तनी |
पीततोयावली बद्धकाञ्चीगुणा
पद्मिनीव प्रिये भासि नीरे स्थिता ||) ७७ ||

आदौ षट्दशमं चैव पादे यत्र लघून्यथ |
शेषाणि तु गुरूणि स्युर्जागते पुटसंज्ञिता || ७८ ||

(यदिचरणनिविष्टौ नौ तथा म्यौ
यतिविधिरपि युक्त्याष्टाभिरिष्टः |

प्. २६६)

त्रिलोक्यां गुणाग्र्यान् समाहृत्य सर्वान्
जगत्यप्रमेयासि दृष्टा विधात्रा || ७३ ||

द्वितीयं पञ्चमं चैव ह्यष्टमैकादशे तथा |
पादे यत्र लघूनि स्युः पद्मिनी नाम सा यथा || ७४ ||

रास्त्रिकाः सागराख्या निविष्टा यदा
स्यात् त्रिके च त्रिके युक्तरूपा यतिः |
सन्निविष्टा जगत्यास्ततस्सा बुधै-
र्नामतश्चापि संकीर्त्यते पद्मिनी ||) ७५ ||

देहतोयाशया वक्त्रपद्मोज्ज्वला
नेत्रशृङ्गाकुला दन्तहंसस्मिता |
केशपाशच्छदा चक्रवाकस्तनी
पद्मिनीव प्रिये भासि मे सर्वदा || ७६ ||

फुल्लपद्मानना त्वं द्विरेफेक्षणा
केशपत्रच्छदा चक्रवाकस्तनी |
पीततोयावली बद्धाकाञ्चीगुणा
पद्मिनीव प्रिये भासि नीरे स्थिता ||) ७७ ||

आदौ षट्दशमं चैव पादे यत्र लघून्यथ |
शेषाणि तु गुरूणि स्युर्जागते पुटसंज्ञिता || ७८ ||

(यदिचरणनिविष्टौ नौ तथा म्यौ
यतिविधिरपि युक्त्याष्टाभिरिष्टः |

प्. २६६)

भवति च जगतीस्थः सर्वदासौ
य इह हि पुटवृत्तं नामतस्तु ||) ७९ ||

यथा -

उपवनसलिलानां बालपद्मै-
र्भ्रमरपरभृतानां कण्ठनादैः |
मदनमदविलासैः कामिनीनां
कथयति पुटवृत्तं पुष्पमासः || ८० ||

द्वितीयान्त्ये चतुर्थं च नवमैकादशे गुरु |
विच्छेदोऽतिजगत्यां तु चतुर्भिः सा प्रभावती || ८१ ||

यथा -

कथं न्विदं कमलविशाललोचने
गृहं धनैः पिहितकरे दिवाकरे |
अचिन्त्ययन्त्यभिनववर्षविद्युत-
स्त्वमागता सुतनु यथा प्रभावती || ८२ ||

त्रीण्यादावष्टमं चैव दशमं नैधनद्वयम् |
गुरूण्यतिजगत्यां तु त्रिभिश्छेदैः प्रहर्षिणी || ८३ ||


(उपवनेति) पुटस्य युगलस्य वृत्तं तथा चोपवनं सलिलं चेति युग्मं 
एवमन्यत् |


प्. २६७)

यथा -

भावस्थैर्मधुरकथैः सुभाषितैस्त्वं
साटोपस्खलितविलम्बितैर्गतैश्च |
शोभाढ्यैर्हरसि मनांसि कामुकानां
सुव्यक्तं ह्यतिजगती प्रहर्हिणी च || ८४ ||

षष्ठं च सप्तमं चैव दशमैकादशे लघु |
त्रयोदशाक्षरे पादे ज्ञेयं मत्तमयूरकम् || ८५ ||

यथा -

विद्युन्नद्धाः सेन्द्रधनूरञ्जितदेहा
वातोद्धूताः श्वेतबलाकाकृतशोभाः |
एते मेधा गर्जितनादोज्ज्वलचिह्नाः
प्रावृट्कालं मत्तमयूरं कथयन्ति || ८६ ||

आदौ द्वे च चतुर्थं चाप्यष्टमैकादशे गुरु |
अन्त्योपान्त्ये च शक्कर्यां वसन्ततिलका यथा || ८७ ||

चित्रैर्वसन्तकुसमैः कृतकेशहस्ता
स्रग्दाममाल्यरचनासुविभूषिताङ्गी |


(चित्रैरिति) वसन्तस्य यस्तिलकस्तस्यास्ति उपमानं त्वनेनेति 


प्. २६८)

नानावतंसकविभूषितकर्णपाशा
साक्षाद्वसन्ततिलकेव विभाति नारी || ८८ ||

पञ्चादौ शक्करी पादे गुरूणि त्रीणि नैधने |
पञ्चाक्षरादौ च यतिरसंबाधा तु सा यथा || ८९ ||

मानी लोकज्ञः श्रुतबलकुलशीलाढ्यो
यस्मिन्सम्मानं न सदृशमनु पश्येद्धि |
गच्छेत्तं त्यक्त्वा तं द्रुतगातिरपरं देशं
कीर्णा नानार्थैरवनिरियमसंबाधा || ९० ||

चत्वार्यादौ गुरूणि स्युर्दशमैकादशे तथा |
अन्त्योपान्त्ये च शक्कर्याः पादे तु शरभा यथा || ९१ ||

एषा कान्ता व्रजति ललितं वेपमाना
गुल्मैश्छन्नं वनमभिनवैः संप्रविद्धम् |
हा हा कष्टं किमिदमिति नो वेद्मि मूढो
व्यक्तं कान्ते शरभललितात्वं करोषि || ९२ ||

आदौ षट् दशमं चेव लघु चैव त्रयोदशम् |
यत्रातिशाक्करे पादे ज्ञेया नान्दीमुखी तु सा || ९३ ||


साक्षादिति छन्दानुवर्तिनीत्यर्थः |


प्. २६९)

यथा -

न खलु तव कदाचित्क्रोधताम्रायताक्षं
भ्रुकुटिवलितभङ्गं दृष्टपूर्वं मयास्यम् |
किमिह बहुभिरुक्तैर्या ममेच्छा हृदिस्था 
त्वमसि मधुरवाक्या देवि नान्दीमुखीव || ९४ ||

आद्यं चतुर्थं षष्ठं च नैधनं च यदा गुरु |
षोडशाक्षरके पादे यत्रेभललितं तु तत् || ९५ ||

(भ्रौ यदि नाश्च नित्यमिह विरचितचरणाः 
गश्च तथा च वै भवति निधनमुपगतः |
स्यादपि चाष्टिमेव यदि सततमनुगतं
तत्खलु वृत्तमग्रवृषभगजविलसितम् ||) || ९६ ||

यथा -

तोयधरैः सुधीरघनपटुपटहरवैः
सर्जकदम्बनीपकुटचकुसुमसुरभिः |
कन्दलसेन्द्रगोपकरचितमवनितलं
वीक्ष्य करोत्यसौ वृषभगजविलसितकम् || ९७ ||

आद्यात्पराणि वै पञ्च द्वादशं सत्रयोदशम् |
अन्त्योपान्त्ये च दीर्घाणि ललितप्रवरं हि तत् || ९८ ||


(नान्दीमुखीति) नान्द्यां मङ्गलदुन्दुभेरिव मुखं यस्या |


प्. २७०)

(यदा यमौ पादस्थौ भवत इह चेत्न्सौ तथा र्गौ
तथा षड्भिश्चान्यैर्यतिरपि च वर्णैर्यथा स्यात् |
तदप्यष्टौ नित्यं समनुगतमेवोक्तमन्यैः
प्रयोगज्ञैर्वृत्तं प्रवरललितं नामतस्तु ||) ९९ ||

यथा -

नखालीढं गात्रं दशनखचितं चोष्ठगण्डं
शिरः पुष्पोन्मिश्रं प्रविलुलित केशालकान्तम् |
गतिः खिन्ना चेयं वदनमपि संभ्रान्तनेत्रं
अहो श्लाघ्यं वृत्तं प्रवरललितं कामचेष्टम् || १०० ||

आद्यात्पराणि पञ्चाथ द्वादशं सत्रयोदशम् |
अन्त्यं सप्तदशे पादे शिखरिण्यां गरुणि च || १०१ ||

(चतुर्भिंस्तस्यैव प्रवरललितस्य त्रिकगणै-
र्यदा लौ गश्चान्ते भवति चरणेऽत्यष्टिगदिते |
यदा षड्भिश्छेदो भवति यदि मार्गेण विहित-
स्तदा वृत्तेष्वेषा खलु शिखरिणी नाम गदिता ||)

यथा -

महानद्या भोगं पुलिनमिव ते भाति जघनं
तथास्यं नेत्राभ्यां भ्रमरसहितं पङ्कजमिव |


असाविति (तोयधरैरिति) गज एव वा गजोचितं विलासं करोति इदमिदं विक्ष्य |


प्. २७१)

तनुस्पर्शच्छायं सुतनु सुकुमारो न परुषः
स्तनाभ्यां तु *?भ्यां शिखरिणि निभाभासि वनिते ||
यत्र पञ्च लघून्यादौ त्रयोदशचतुर्दशे |
षोडशैकादशे चैव तत्स्याद्वृषभचेष्टितम् || १०४ ||

(यदि हि चरणेन्सौ म्रौ स्लौ गः क्रमाद्विनिवेशिताः 
यदि खलु यतिः षड्भिर्वर्णैस्तथा दशभिः पुनः |
यदि च विहितं स्यादत्यष्टिप्रयोगसुखाश्रयं
वृषभललितं वृत्तं ज्ञेयं तथा हरिणीति वा || १०५ ||

यथा -

जलधररवं श्रुत्वा श्रुत्वा मदोच्छ्रयदर्पितो
विलिखति महीं शृङ्गाक्षेपैर्वृषः प्रतिनर्द्य च |
स्वयुवतिवृतो गोष्ठाद्गोष्ठं प्रयाति च निर्भयो
वृषभललितं चित्रं वृत्तं करोति च शाद्वले || १०६ ||

चत्वार्यादौ च दशमं गुरु यत्र त्रयोदशम् |
चतुर्दशम् तथान्ये द्वे चैकादशमथापि च || १०७ ||

यदा सप्तदशे पादे शेषाणि च लघून्यथ |
भवन्ति यस्मिन्सा ज्ञेया श्रीधरा नामतो यथा || १०८ ||

(मो भ्नौ च स्युश्चरणरचितास्तौ गरू च प्रविष्टा-
श्छेदःश्लिष्टो यदि च दशभिः स्यात्तथान्यश्चतुर्भिः |

प्. २७२)

अत्यष्टौ च प्रतिनियमिता वर्णतः स्पष्टरूपा
सा विज्ञेया द्विजमुनिगणैः श्रीधरा नामतस्तु ||)

स्नानैश्चूर्णैः सुरवसुरभिभिर्गन्धवासैश्च धूपैः
पुष्पैश्चान्यैः शिरसि रचितैर्वस्त्रयोगैश्च तैस्तैः |
नानारत्नैः कनकखचितैरङ्गसंभोगसंस्थै-
र्व्यक्तं कान्ते कमलनिलया श्रीधरेवाति भासि ||
आद्यं चतुर्थं षष्ठं च दशमं नैधनं गुरु |
तद्वंशपत्रपतितं दशभिः सप्तभिर्यतिः || १११ ||

यथा -

एष गजोऽद्रिमस्तकतटे कलभपरिवृतः
क्रीडति वृक्षगुल्पगहने कुसुमभरनते |
मेघरवं निशस्य मुदितः पवनजवसमः
सुन्दरि वंशपत्रपतितं पुनरपि कुरुते || ११२ ||

द्वितीयमन्त्यं षष्ठं चाप्यष्टमं द्वादशं तथा |
चतुर्दशं पञ्चदशं पादे सप्तदशाक्षरे || ११३ ||

भवन्ति यत्र दीर्घाणि शेषाणि च लघून्यथ |
विलम्बितगतिः सा तु विज्ञेय नामतो यथा || ११४ ||

(यदा द्विरुदितौ हि पादमभिसंश्रितौ ज्सौ त्रिकौ 
तथैव च पुनस्तयोर्निधनमाश्रितो यो लर्गौ |

प्. २७३)

तदाष्टिरतिपूर्विका यतिरपि स्वभावाद्यथा
विलम्बितगतिस्तदा निगदिता द्विजैर्नाम्तः ||)
विघूर्णितविलोचना पृथुविकीर्णहारा पुनः
प्रलम्बरशना चलत्स्खलितपादमन्दक्लमा |
न मे प्रियमिदं जनस्य बहुमानरागेण य-
न्मदेन विवशा विलम्बितगतिः कृता त्वं प्रिये ||

पञ्चादौ पञ्चदशकं द्वादशैकादशे गुरु |
चतुर्दशं तथान्त्ये द्वे चित्रलेखा धृतौ स्मृता || ११७ ||

यथा -

नानारत्नाढ्यैर्बहुभिरधिकं भूषणैरङ्गसंस्थै-
र्नानागन्धाढ्यैर्मदनजननैरङ्गरागैश्च हृद्यैः |
केशैः स्नानाढ्यैः कुसुमभरितैर्वस्त्ररागैश्च तैस्तैः
कान्ते संक्षेपात् किमिह बहुना चित्रलेखेव भासि ||

अन्त्यं सप्तदशं चैव षोडशं सचतुर्दशम् |
त्रयोदशं द्वादशं च षष्ठमष्टममेव च || ११९ ||

त्रीण्यादौ च गुरूणि स्युर्यस्मिंस्त्वेकोनविंशके |
पादेलभूनि शेषाणि शार्दूलक्रीडितं तु तत् || १२० ||

(स्मौ ज्सौ तौ गुरु च प्रयोगनित्या यस्मिन्निविष्टास्त्रिका

प्. २७४)

आद्या चान्त्ययतिश्चतुस्त्रिकयुता ज्ञेयापरा सप्तभिः
नित्यं यत्पदमाश्रिता ह्यतिधृतिर्नित्यं कवीनां प्रियं
तज्ज्ञेयं खलु वृत्तजातिनिपुणैः शार्दूलविक्रीडितम् ||)

यथा -

नानाशस्त्रशताघ्नितोमरहताः प्रभ्रष्टसवायुधाः
निर्भिन्नोदरपादबाहुवदना निर्णाशिताः शत्रवः |
धैर्योत्साहपराक्रमप्रभृतिभिस्तैस्तैर्विचित्रैर्गुणै-
र्वृत्तं ते रिपुघाति भाति समरे शार्दूलविक्रीडितम् ||
(तावत्त्वं विजितेन्द्रियः शुभमते सर्वात्मना प्रत्यहं
दाने शीलविधौ च योजय मनः स्वर्गापवर्गावहम् |
यावद् व्याधिजराप्रचण्डनखरो व्यायत्सटाभिर्भृशं
मृत्युस्ते न करोति जीवितमृगैः शार्दूलविक्रीडितम् ||)

चुत्वार्यादौ च षष्ठं च सप्तमं सचतुर्दशम् |
तथा पञ्चदशं चैव षोडशं नैधनं तथा || १२४ ||

एतानि च गुरूणि स्युः शेषाणि तु लघून्यथ |
पादे यत्र कृतौ ज्ञेया नाम्ना सुवदना तु सा || १२५ ||

(म्रौ भ्नौ यभौ ल्गौ च सम्यग्यदि च विरचिता पादे क्रमवशात्
विच्छेदः सप्तभिः स्यात्पुनरपि च यतिः सप्ताक्षरकृता |
यद्येषा संश्रिता स्यात्कृतिमपि च पुनः श्लिष्टाक्षरपदा
विद्वद्भिर्वृत्तजातौ तत इह गदिता नाम्ना सुवदना ||)

प्. २७५)

यथा -

नेत्रे लीलालसान्ते कमलदलनिभे भ्रूचापविनते
गण्डोष्ठं पीनमध्यं समसहितघनाः स्निग्धाश्च दशनाः |
कर्णावंसप्रलम्बौ चिबुकमपि नतं घोणा सुरुचिरा
व्यक्तं त्वं मर्त्यलोके वरतनु विहितास्येका सुवदना ||

चत्वार्यादौ तथा षष्ठं सप्तमं च चतुर्दशम् |
अष्टादशं सप्तदशं तथा पञ्चदशं पुनः || १२८ ||

अन्त्योपान्त्ये गुरूण्यत्र लघन्यन्यानि सर्वदा |
एकविंशतिके पादे स्रग्धरा नाम सा यथा || १२९ ||

(म्रौ भ्नौ यौ यश्च सम्यग्यदि हि विरचिताः स्युस्त्रिकाः पादयोगे 
वर्णैः पूर्वोपदिष्टैर्यतिरपि च पुनः सप्तभिः सप्तभिः स्यात् |
वृत्तं सम्यग्यदि स्यात्प्रकृतिमनुगतं तत्त्वविद्भिः प्रदिष्टं
विज्ञेयं वृत्तजातौ कविजनदयिता स्रग्धरा नामतस्तु ||)

चूताशोकारविन्दैः कुरवकतिलकैः कर्णिकारैः शिरीषैः
पुन्नागैः पारिजातैर्वकुलकुवलयैः किंशुकैः सातिमुक्तैः |
एतैर्नानाप्रकारैः कुसुमसुरभिभिर्विप्रकीर्णैश्च तैस्तै-
र्वासन्तैः पुष्पबृन्दैर्नरवरवसुधा स्रग्धरेवाद्य भाति ||)

प्. २७६)

चतुर्थमाद्यं षष्ठं च दशमं द्वादशं तथा |
षोडशाष्टादशे चैव नैधनं च गुरूप्यथ || १३२ ||

द्वाविंशत्यक्षरे पादे शेषाणि च लघून्यथ |
भवन्ति यत्र तज्ज्ञेयं मद्रकं नामतो यथा || १३३ ||

(भ्रौ चरणे यदा विनियतौ त्रिको क्रमवशादथाकृतिविधौ 
न्रौ च ततः परं च रुचिरावनन्तरकृतौ नगावपि पुनः |
तच्च दशाष्टवर्णरचिता चतुर्ष्वपि तथा यतिश्च सततं
मद्रकवृत्तमेव खलु नाट्ययोगकुशलैर्बुधैर्निगदितम् ||)

उत्प्लुतमेकहस्तचरणं द्वितीयकररेचितं सुविनतं
वंशमृदङ्गवाद्यमधुरं विचित्रकरणानुगं बहुविधम् |
मद्रकमेतदद्य सुभगे विदग्धगतिचेष्टितैः सुललितै-
र्नृत्यसि विभ्रमाकुलपदं विविक्तरसमावितं शशिमुखि ||

अन्त्यमेकोनविंशं च सप्तमं सत्रयोदशम् |
एकादशं सप्तदशं पञ्चमं च गुरूण्यथ || १३६ ||

शेषाणि च लघूनि स्युर्विकृत्याश्चरणे छुवैः? |
वृत्तं तदश्वललितं विज्ञेयं नामतो यथा || १३७ ||

(यदि च नकार आदिरचितः पदे विरचितोन्त एव च लगौ 
यदि च जभौ त्रिधा च निहितौ क्रमेण खलु मध्यमावपि तथा |

प्. २७७)

यदि च समाश्रितं हि विकृतिं यतिश्च दशभिस्तथैकसहितै-
स्तत इह कीर्तितं मुनिगणैर्विशुद्धचरितैस्तदश्वललितम् ||) १३८ ||

विविधतुरङ्गनागरथयौधसंकुलमलं बलं समुदितं
शरशतशक्तिकुन्तपरिधास्यियष्टिविततं बहुप्रहरणम् |
रिपुशतमुक्तशस्त्ररवभीत शङ्कितभटं भयाकुलदिशं
कृतमभिवीक्ष्य संयुगमुखे समर्पितगुणं त्वयाश्वललितम् || १३९ ||

षडादावष्टमं चैव ह्येकादशचतुर्दशे |
विंशं सप्तदशं चैव त्रयोविंशं तथैव च || १४० ||

एतानि च लघूनि स्युः शेषाण्यथ गुरूणि च |
चतुर्विंशतिके पादे मेघमालेति सा यथा || १४१ ||

(यदि खलु चरणस्थितौ नौ त्रिकौ कृत्तिकाख्यास्तथा राः स्युः क्रमाद्
भवति यदि यतिस्तथा सप्तभिः सप्तभिस्त्रिष्वतोऽन्यायतिःपञ्च 
विद्यात्तथा |

प्. २७८)

सततमभिनिविष्टदेहा तथा संकृतौ सूरिभिः सर्वदा दृश्यते 
तत इह परिभाषिता शास्त्रविद्भिस्त्वियं मेघमाला यथा दण्डकः ||) 
१४२ ||

पवनबलसमाहृता तीव्रगम्भीरनादा बलाकावलीमेखला
क्षितिधरसदृशोच्चरूपा 
महानीलधूमाञ्जनाभाम्बुगर्भोद्भवा |
सुरपतिधनुरुज्ज्वलाबद्धकक्ष्या तडिद्द्योतसन्नाहपट्टोज्वला
गगनतलविसारिणी प्रावृषेण्या दृढं मेघमालाधिकं शोभते || 
१४३ ||

आद्यं चैव चतुर्थं च पञ्चमं षष्ठमेव च |
नवमं दशमं चैव नैधनं च भवेद्गुरु || १४४ ||

पञ्चविंशतिके पादे शेषाणि च लघून्यथ |
वृत्तज्ञैः सा तु विज्ञेया क्रौञ्चपादीति नामतः || १४५ ||

(भ्मौ यदि पादे स्भावपि चेष्टावभिकृतिरपि च हि यदि खलु विहिता
नाश्च समुद्राः स्युर्विनिविष्ठायदि च खलु गुरु भवति निधनगतम् |
पञ्चभिरादौ छेदमुपेता पुनरपि यतिरिह यदि खलु दशभिः
क्रोञ्चपदेयं वृत्तविधाने सुरगणपितृगणमुनिगणविहिता ||

प्. २७९)

यथा -

यः किल दाक्षं विद्रुतसोमं क्रतुवरमचमसमपगतकलशं
पातितयूपं क्षिप्तचषालं विचयनमसमिधमपशुकचरुकम् |
कार्मुकमुक्तेनाशु चकार व्यपगतसुरगण पितृगणमिषुणा
नित्यमसौ ते दैत्यगणारिः प्रदहतु मखमिव रिपुगणमखिलम् ||

या कपिलाक्षी पिङ्गलकेशी
कलिरुचिरनुदिनमनुनयकठिना
दीर्घतराभिः स्थूलसिराभिः
परिवृतवपुरतिशयकुटिलगतिः |
आयतजङ्घा निम्नकपोला
लघुतरकुचयौगपरिगतहृदया
सा परिहार्या क्रौञ्चपदा स्त्री
ध्रुवमिह निरवधि सुखमभिलषता ||) १४८ ||

अष्टावादौ गुरूणि स्युस्तथा चैकोनविंशकम् |
एकविंशं च विज्ञेयं चतुर्विंशं सनैधनम् || १४९ ||

एतानि गुरुसंख्यानि शेषाणि च लघून्यथ |

प्. २८०)

षड्त्रिंशत्यक्षरे पादे तद्भुजङ्गविजृम्भितम् || १५० ||

(यस्मिन्मौतोनाः र्सौ नित्यं प्रतिचरण-
मथगदितास्त्रिका ह्यनुपूर्वशः
षड्त्रिंशत्यामेकोनायां च यदि हि
खलु यतिरभिधा चतुर्भिरथाष्टभिः |
पश्चादन्त्यौ ग्लौ संयोज्यौ यदि भवति 
मनुजदयिता समाश्रितमुत्कृतिं
नाम्ना वृत्तं लोके ख्यातं कविवदन-
विकसनपरं भुजङ्गविजृम्भितम् || १५१ ||

यथा -

रूपोपेतां देवैः सृष्टां समदगज-
विलसितगतिं निरीक्ष्य तिलोत्तमां
प्रादक्षिण्यात्प्राप्तां द्रष्टुं बहुवदन-
मचलनयनं शिरं कृतवान्हरिः |
दीर्घं निश्वस्यान्तर्गूढं स्तनवदन-
जघनरुचिरां निरीक्ष्य तथा पुनः
पृष्ठे न्यस्तं देवेन्द्रेण प्रवरमणि-
कनकवलयं भुजङ्गविजृम्भितम् || १५२ ||


(रूपोपेतामिति) भुजङ्गविजृम्भितं कृत्वा भगवतो हस्ते न्यस्तम् |


प्. २८१)

(दण्डकं नामविज्ञेयमुत्कृतेरधिकाक्षरम् |
मेघमालादिकं तत्स्यान्नौ चादौ कागुहार्त्रिकाः || १५३ ||

यथा -

मुदितजनपदाकुला स्फीतसस्याकरा
भूतधात्री भवन्तं समभ्यर्चति
द्विरदकरविलुप्तहिन्तालतालीवनास्त्वां
नमस्यन्ति विन्ध्यादयः पर्वताः |
स्फुटितं कलशशुक्तिनिर्गीर्णमुक्ता-
फलैरूर्मिहस्तैर्नमस्यन्ति वः सागराः
मुदितजलचराकुलाः संप्रकीर्णामलाः
कीर्तयन्तीव कीर्तिं महानिम्नगाः ||) १५४ ||

एतानि समवृत्तानि मयोक्तानि द्विजोत्तमाः |
विषमार्धसमानां तु पुनर्वक्ष्यामि लक्षणम् || १५५ ||

यत्र पादास्तु विषमा नानावृत्तसमुद्भवाः |
ग्रथिताः पादयोगेन तद्वृत्तं विषमं स्मृतम् || १५६ ||


नानावृत्तसमुद्भवा इत्यनेन तुल्यच्छन्दसां वृत्तानां लक्षणं 
पृथक्पृथक्पादे विरचयय स्वयं विषमा ऊह्या इत्याह |


प्. २८२)

द्वौ समौ द्वौ च विषमौ वृत्तेऽर्धविषमे तथा |
सर्वपादैश्च विषमैर्वृत्तं विषममुच्यते || १५७ ||

ह्रस्वाद्यमथ दीर्घाद्यं दीर्घं ह्रस्वमथापि वा |
युग्मौजविषमैः पादैर्वृत्तमर्धसमं भवेत् || १५८ ||

पादे सिद्धे समं सिद्धं विषमं सार्वपादिकम् |
द्वयोरर्धसमं विद्यादेष छेदस्तु पादशः || १५९ ||

छेदतस्तु मया प्रोक्तं समवृत्तविकल्पनम् |
त्रिकैर्विषमवृत्तानां संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् || १६० ||

(नैधनेऽन्यतरस्यां वै प्रथमे पाद इष्यते |
द्वितीये चरणे च स्यादित्यनुष्टुप्समासतः) || १६१ ||

सौ गौ तु प्रथमे पादे स्रौ ल्गौ चापि द्वितीयके |
युग्मेऽर्धविषमे पादे ज्ञेया पथ्या तु सा त्रिकैः || १६२ ||

यथा -

प्रियदैवतमित्रासि प्रियसंबन्धिबान्धवा |
प्रियदानरता पथ्या दयिते त्वं प्रियासि मे || १६३ ||


द्वौ समाविति प्रथमतृतीयौ द्वितीयचतुर्थौ | द्वौ विषमाविति प्रथमद्वितीयौ 
तृतीयचतुर्थौ वीप्सागर्भमेतत् | द्वाविति सिद्ध इति लक्षिते | सार्वपादिकमिति 
लक्षणीयमितिशेषः द्वयोरित्यत्रापि | छेद इति पादेषु विभाग इत्यर्थः | 
(समवृत्तविकल्पनं) समवृत्तेषु विकल्पिता ये चित्राश्छेदाः ते प्रोक्ताः |


प्. २८३)

म्रौ गौ तु प्रथमेपादे यूसौ ल्गौ च द्वितीयके |
पादे र्भौ ल्गौ तृतीये च चतुर्थे तु तसौ लगौ || १६४ ||

यथा -

नैवाचारो न ते मित्रं न संबन्धिगुणप्रिया |
सर्वथा सर्वविषमा पथ्या न भवसि प्रिये || १६५ ||

अयुजोर्लक्षणं ह्येतद्विपरीतं तु यत्र च |
पथ्या हि विपरीता सा विज्ञेया नामतो यथा || १६६ ||

कृतेन रमणस्य किं सरित्र रोषेण तेऽप्यर्थम् |
विपरीता न पथ्यासि त्वं जडे केन मोहिता || १६७ ||

चतुर्थादक्षराद्यत्र त्रिलघु स्यादयुक्ततः |
अनुष्टुप्चपला सा तु विज्ञेया नामतो यथा || १६८ ||

यथा -

न खल्वस्याः प्रियतमः श्रोतव्यं व्याहृतं सख्या |
नारदस्य प्रतिकृतिः कथ्यते चपला हीयम् || १६९ ||

प्. २८४)

विपुला तु युजि ज्ञेया लघुत्वात्सप्तमस्य तु |
सर्वत्र सप्तमस्यैव केषांचिद्विपुला यथा || १७० ||

संक्षिप्ता वज्रवन्मध्ये हेमकुम्भनिभस्तनी |
विपुलासि प्रिये श्रोण्यां पूर्णचन्द्रनिभानने || १७१ ||

यथा -

गङ्गेव मेघोपगमे आप्लावितवसुन्धरा |
कूलवृक्षानारुजन्ती स्रवन्ती विपुलाचला || १७२ ||

(आगता मेघसमेय भीरुभीरुकुलोद्गते |
एकरात्रौ परगृहं चोरि बन्धनमर्हसि ||) १७३ ||

एवं विविधयोगास्तु पथ्यापादा भवन्ति हि |
युग्मौजविषमैः पादैः शेषैरन्यैस्त्रिकैरथ || १७४ ||

सगुर्वन्तः सर्वलघुस्त्रिको नित्यं हि नेष्यते |
प्रथमादक्षराद्यत्र चतुर्थात्प्राग्लघुः स्मृतः || १७५ ||

पथ्यापादं समास्थाय त्रीण्यन्ते तु गुरूण्यथ |
भवन्ति पादे सततं बुधैस्तद्वक्त्रमुच्यते || १७६ ||

यथा -

दन्तक्षताधरं सुभ्रु जागरग्लाननेत्रान्तम् |
रतिसंभोगखिन्नं ते दर्शनीयतरं वक्त्रम् || १७७ ||


(सगुर्वन्त इति) गुर्वन्तः सः सर्वलघुः नः त्रिकौ नेष्येते | 
प्रथमादक्षरादनन्तरः चतुर्थादक्षरादूर्ध्वं तु प्राकूलघुः 
यकारं तु न प्रयोज्यानि 


प्. २८५)

(इत्येषा सर्वविषमा नामतोऽनुष्टुबुच्यते |
तद्विदां मतवैषम्यं त्रिकादक्षरतस्तथा ||) १७८ ||

पादे षोडशमात्रास्तु गाथांशकविकल्पिताः |
चतुर्भिरंशकैर्ज्ञेया वृत्तज्ञैर्वानवासिका || १७९ ||

असंस्थितपदा सुविह्वलाङ्गी मदस्खलितचेष्टितैर्मनोज्ञा |
क्व यास्यसि वरोरु सुरतकाले विषमा किं वानवासिका त्वम्
स्जौ स्गौ च प्रथमे पादे तथा चैव तृतीयके |
केतुमत्यां गणाः प्रोक्ता भ्रौ न्गौ गश्च सदा बुधैः || १८१ ||

यथा -

स्फुरिताधरं चकितनेत्रं रक्तकपोलमम्बुजदलाक्षम् |
किमिदं रुषापहृतशोभं केतुमतीसमं वद मुखं ते ||

वक्त्रस्यापरपूर्वस्य चादौ नौ रो लगौ त्रिकाः |
नजौ जरौ द्वितीये च शेषाग्रं पुनरेव तु || १८३ ||

(प्रथमे च तृतीये नौ रलौ गश्च प्रकीर्तितः |
गणाश्चापरवक्त्रे तु नजौ जौ द्विचतुर्थयोः || १८४ ||

यथा -

सुतनुजलपरीतलोचनं जलदनिरुद्धमिवेन्दुमण्डलम् |
किमिदमपरवक्त्रमेव ते शशिवदनेऽद्य मुखं पराङ्मुखम् ||

प्. २८६)

नौ र्यौ तु प्रथमे पादे न्जौ ज्रौ गश्च तथापरे |
यत्र तत्पुष्पिताग्रा स्याद्यदि शेषं तु पूर्ववत् || १८६ ||

यथा -

पवनबलविधूतचारुशाखं
प्रमुदितकोकिलकण्ठनादरस्यम् |
मधुकरपरिगीयमानशब्दं
वरतनु पश्य वनं सुपुष्पिताग्रम् || १८७ ||

स्जौ स्लौ चादौ यथा न्सौ ज्गौ श्नौ ज्लौ गश्च तथा पुनः |
स्जौ स्जौ गश्च त्रिका ह्येते उद्गतायाः प्रकीर्तिताः || १८८ ||

यथा -

तव रोमराजिरतिभाति सुतनु मदनस्य मञ्जरी |
नाभिकमलविवरोत्पतिता भ्रमरावलीव कुसुमात्समुद्गता ||

स्जौ स्लौ च ततो न्सौ ज्गौ नौ सौ चेति तृतीयके |
स्जौ स्जौ गश्च चतुर्थे तु ललिताया गणाः स्मृताः ||

यथा -

ललिताकुलभ्रमितचारुवसनकरचारुपल्लवा |
प्रविकसितकमलकान्तिमुखी प्रविभासि देवि सुरतश्रमातुरा || १९१ ||

एवमेतानि वृत्तानि समानि विषमाणि च |

प्. २८७)

नाटकाद्येषु काव्येषु प्रयोक्तव्यानि सूरिभिः || १९२ ||

सन्त्यन्यान्यपि वृत्तानि यान्युक्तानीह पिण्डशः |
न च तानि प्रयोज्यानि हतशोभानि तानि हि || १९३ ||

यान्यत्र प्रतिषिद्धानि गीतके तानि योजयेत् |
ध्रुवायोगे तु वक्ष्यामि तेषामेव विकल्पनम् || १९४ ||

वृत्तलक्षणमेवं तु समासेन मयोदितम् |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि ह्यार्याणामपि लक्षणम् || १९५ ||

पथ्या च विपुला चैव चपला मुखतोऽपरा |
जघने चपला चैव आर्याः पञ्च प्रकीर्तिताः || १९६ ||

(आसां तु संप्रवक्ष्यामि यतिमात्राविकल्पनम् |
लक्षणं नियमं चैव विकल्पगुणसंश्रयम् || १९७ ||

यतिश्छेदस्तु विज्ञेयश्चतुर्मात्रो गणः स्मृतः |
द्वितीयान्त्यौ युजौ पादावयुजौ त्वपरौ स्मृतौ || १९८ ||

गुरुमध्यविहीनस्तु चतुर्गुणसमन्वितः |
अयुग्गणो विधातव्यो युग्गणस्तु यथेप्सितः || १९९ ||

ननु हृतशोभानीति चेत् कथं प्रयोज्यानीत्याह यान्यत्र प्रतिषिद्धानीति 
गीतं पाठ्यमानत्वाभावात् न वृत्तगता श्रव्यतापेक्षते केवलं 
तालयोजनार्थसाम्यमवश्यकर्तव्यमिति मात्राणां 
नियमस्तत्राश्रीअयते |

प्. २८८)

षष्ठो वै द्विविकल्पस्तु नैधनो ह्येकसंस्थितः |
पश्चादर्थे तु षष्ठः स्यादेकमत्रस्तु केवलः || २०० ||

द्विविकल्पस्तु षष्ठो यो गुरुमध्यो भवेत्तु सः |
तथा सर्वलघुश्चैव यतिसंज्ञासमाश्रितः || २०१ ||

द्वितीयादिलघुर्ज्ञेयः सप्तमे पञ्चमे यतिः |
प्रथमादिरथान्त्ये च पञ्चमे वा विधीयते || २०२ ||

गणेषु त्रिषु पादस्य यस्याः पथ्या तु सा भवेत् |
अतश्च विपुलान्या तु विज्ञेया यतिलक्षणा || २०३ ||

अयुजः सर्वगुरवो गुरुमध्या गणा युजः |
यस्याः स्युः पादयोगे तु विज्ञेया चपला हि सा ||

त्रिंशदाद्यस्तु विज्ञेयः सप्तविंशति चापरे |
उभयोरर्धयोर्ज्ञेयो मात्रापिण्डो विभागशः || २०५ ||

त्रिंशत्तस्याश्च यदि स्युरेतानि द्विगुणानि तु |
त्रीण्यक्षराणि चान्यानि न्यस्य संख्याविभागशः ||

एतानि लघुसंज्ञानि निर्दिष्टानि समासतः |
सर्वेषां चैवमार्याणामक्षराणां यथाक्रमम् || २०७ ||

प्. २८९)

अर्धाष्टमगणार्धा च सर्वैवार्या प्रकीर्तिता |
षष्ठश्च द्विविकल्पसु नैधने ह्येकसंस्थितः || २०८ ||

पश्चाद्वा यो गणः षष्ठ एकमात्रः स उच्यते |
द्विविकल्पस्तु यः षष्ठो गुरुमध्यो भवेत्तु सः || २०९ ||

यथा सर्वलघुश्चैव यतिसंख्यासमाश्रिता |
सा द्वितीया द्विलघुका सप्तमे प्रथमे यतिः || २१० ||

गुरुमध्यविहीनस्तु चतुर्गणसमन्वितः |
अयुग्गणो विधातव्यः युग्गणस्तु स एव च || २११ ||

प्रथमतृतीयौ पादौ द्वादशमात्रौ भवेत्तु सा पथ्या |
विपुलान्या खलु गदिता पूर्वोदितलक्षणोपेता || २१२ ||

पथ्या यथा -

रक्तमृदुपद्मनेत्रा सितदीर्घबहुलमृदुकेशी |
कस्य तु पृथुमृदुजघना तनुबाह्वंसोदरी पथ्या ||


अर्धोऽष्टमो गणः सान्ताः सप्त गणाश्च | चतुर्मात्रा यस्मात्तादृगर्धं 
यः स्यात् षष्ठो गणो द्विभेदः एकभेदमाह पश्चादर्धे यः षष्ठो 
गणस्तमिन् कर्तव्ये लघुरेकः कर्तव्यस्तस्य स्थान इत्यर्थः | गुरुमध्यो जः 
सर्वलघुः चतुर्लघुस्तत्र च द्वितीयादारभ्य लघ्वोर्यतिरर्धे तदनन्तरं 
पादारम्भः कर्तव्यः अन्ते च प्रथमादिर्यतिः पञ्चमे च गणे समाप्ते 
यतिः अयुग्गण इति विषयं प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमरूपं | युग्गणः 
समःस् अ एव चेति जकारस्तत्र न वर्ज्य इति यावत् | अर्धद्वयेऽपि गणत्रये छेदः 
कर्तव्यः स चैव पाद उच्यते तदाह प्रथमतृतीयौ पादौ द्वादशमात्राविति | 
प्रथमेऽर्धे गणत्रयं प्रथमः पादः द्वितीयपादे चान्यं गणत्रयं 
तृतीयपादम् | पथ्येति पथि साध्वित्यर्थः |


प्. २९०)

विपुला यथा -

विपुलजघनवदनस्तननयनैस्ताम्राधरोष्ठकरचरणैः |
आयतनासागण्डिअर्ललाटकर्णैः शुभा कन्या || २१४ ||

द्वितीयश्च चतुर्थश्च गुरुमध्यगतो भवेत् |
उभयोरर्धयोर्यत्र विज्ञेया चपला यथा || २१५ ||

उद्भटगामिनी परुषभाषिणी कामचिह्नकृतवेपा |
जानाति मांसयुक्ता सुराप्रिया सर्वतश्चपला || २१६ ||

पूर्वार्धे लक्षणं ह्येतदस्याः सा च मुखेन तु |
पश्चिमार्धे तु चपला यस्याः सा जघनेन तु || २१७ ||

मुखचपला यथा -

आर्यामुखे तु चपला तथापि चार्या न मे यतः सा तु |
दक्षा गृहकृत्येषु तथा दुःखे भवति दुःखार्ता || २१८ ||

जघनचपला यथा -

वरमृगनयने चपलासि वरोरु शशाङ्कदर्पणनिभास्ये |
कामस्य सारभूते न पूर्वमदचारुजघनेन || २१९ ||

उभयोरर्धयोरेतल्लक्षणं दृश्यते यदि |
वृत्तज्ञैः सा तु विज्ञेया सर्वतश्चपला तु सा || २२० ||

कार्यौ द्वादशमात्रौ च पादावाद्यौ तृतीयकौ |
अष्टादश द्वितीयं च तथा पञ्चदशोत्तमाः || २२१ ||

प्. २९१)

चतुःपञ्चप्रकाराणां चतुष्काणां विशेषतः |
प्रस्तारयोगमासाद्य बाहुल्यं संप्रदर्शयेत् || २२२ ||

पञ्चपञ्चाशदन्त्या तु त्रिंशदाद्या तथैव च |
आर्या त्वक्षरपिण्डेन विज्ञेयात्र प्रयोक्तृभिः || २२३ ||

त्रिंशतस्त्वथ वर्णेभ्यो लघुवर्णत्रयं भवेत् |
शेषाणि गुरुसंख्यानि ह्येवं सर्वत्र निर्दिशेत् || २२४ ||

सर्वेषामेव चार्याणामक्षराणां यथाक्रमम् |
सर्वेषां जातिवृत्तानां पूर्वमुत्तरसंख्यया || २२५ ||

विकल्पं गणनां कृत्वा संख्यां पिण्डेन निर्दिशेत् |
आर्यागीतिरथार्धे च केवलं चाष्टभिर्गणैः || २२६ ||


आर्याणां भेदं दर्शयितुं तत्प्रस्तारमित्याह |

चतुःपश्चप्रकाराणां चतुष्काणां विशेषतः |
प्रस्तारयोगमासाद्य बाहुल्यं संप्रदर्शयेत् || इति 

अयुक्स्थानगतानां चतुष्प्रकाराश्चतुर्गणाः | समस्थानगताः 
पञ्चप्रकारास्तेषां यो विशेषः परस्परसंकीर्णतातत्कृतमार्याणां 
प्रस्तारबाहुल्यं निरूपयेत् | अन्त्या सर्वलघु कार्या 
पञ्चपञ्चाशदक्षराणि प्रथमार्धे एकान्न त्रिंशत् द्वितीये षड्विंशतिः |

शिशिरतरकिरणपरिकरसकलकलविरचितकपिशकचनिचय |
समहृदय (तनुविनिहितधरणिधरवरसुत जयजय शिव ||)

लघुद्वयं द्वितीये षष्ठे स्थाने लघुः तथा च लघुवर्णत्रयमिति | अत्र 
मात्रावृत्तानां संज्ञाज्ञानार्थमाह | सर्वेषामेवेति | पूर्वं कृत्वा यो 
विकल्पसंख्याभेदः तस्योत्तरसंख्यया सह गुणसंहननं कृत्वा यो 
भवति पिण्डस्तेन संख्यां वदेत् |


प्. २९२)

इतरार्धे तु षष्ठस्तु न लघुर्गण इष्यते |
वृत्तैरेवं तु विविधैर्नानाछन्दस्समुद्भवैः || २२७ ||

काव्यबन्धास्तु कर्तव्याः षट्त्रिंशल्लक्षणान्विताः ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे छन्दोविचितिर्नामाध्यायः पञ्चदशः ||


तत्र समस्तासां पञ्चभेदः विषमश्चतुर्भेदः षष्ठो द्विभेदः 
द्वितीयेऽर्धे त्वेकभेदः अष्टममेकभेदम् | तदत्र पूर्वाङ्केनोत्तराङ्कस्य 
गुणनं तेनान्याङ्कस्य षोडश स्थानानि | संख्यालाभः तत्र चतुर्भिः 
पञ्चानां गुणने विंशतिस्तया चतुर्णां गुणने विंशतिस्तया च 
गुणानां गुणने विंशतिरित्यादि मन्तव्यम् | तदाह -

आर्याः शतसहस्राणि ज्ञेया ह्येकान्नविंशतिः |
अष्टौ कोट्यः सहस्राणि विंशतिश्च प्रमाणतः ||

न लघुरिति | अपि तु प्रथमार्धवदपरार्धेऽपि षष्ठो द्विभेदो गणः 
आर्यागीतावित्यर्थः |

अध्यायार्थमुपसंहरन् भाविनं विषयमासूत्रयति वृत्तैरित्यादि | 
काव्यवन्या इत्यनेनेदमाह यथा प्रासादकुड्यादिके कर्तव्ये प्रथमं 
भूमिः तद्वत्काव्ये निर्मातव्ये भूमिकल्पः शब्दच्छन्दोविधिः 
क्षेत्रपरिग्रहं वृत्तसमाश्रयमित्यादि विरचयन् भित्तिस्थानियं 
लक्षणयोजनं चित्रकर्मप्रतिममलङ्कारगुणनिवेशनं 
गवाक्षवातायनादिदेशीयो दशरूपकविभागः उपयोगनिरूपणाप्रख्या 
काकादिप्लुतिः एवंभूतवाचनिकाभिनयस्वरूपं चतुर्दशादिभिः 
षड्भिरध्यायैरुच्यते | तत्राध्यायद्वयं वृत्तलक्षणविधानं तु 
भविष्यति |

यद्यपि रूपकविरचनकाले परिपक्वप्रज्ञस्य न 
क्रमप्रतिभासस्तथाप्यपोद्धारधिया कल्प्यत इत्याहुः | प्रबन्धस्य यो 
युक्तोऽभ्यासः तन्निष्पत्तिः प्रबन्धाभ्यासः तत्संपत्तिः 
अभिनयार्थनिर्वर्तनं तदभिनयोपारोहणमिति स एव क्रम इत्युपाध्यायः | 
यदाहुः -

महाकवीनां पदवीमुपात्तामारुरुक्षताम् |
नासंस्मृत्य पदस्पर्शान्संपत्सोपानपद्भतिः || इत्यादि |

प्. २९३)

क्रमोल्लङ्घने हि सति नाटकादिविरचयतां महान्तः प्रमादापभ्रंशा 
भवन्ति | न हि सर्वो वाल्मीकिर्व्यासः कालिदासो भट्टेन्दुराजो वा तेषामपि 
प्राग्जन्मार्जितक्रमाभ्याससमुदितसंस्कारपाटवोत्पादितः 
कुलप्रतिभङ्गज्ञानातिशय इति शिवम् ||

इति पञ्चदशाध्याये ध्यायिना परमेश्वरम् |
कृताभिनवगुप्तेन गुप्तार्थप्रकटीक्रिया ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां वृत्तविधिर्नाम पञ्चदशोऽध्यायः ||
श्री

नाट्यशास्त्रम्

षोडशोऽध्यायः

विभूषणं चाक्षरसंहतिश्च शोभाभिमानौ गुणकीर्तनं च 
प्रोत्साहनोदाहरणे निरुक्तं गुणानुवादोऽतिशयः सहेतुः ||

सारूप्यमिथ्याध्यवसायसिद्धि-
पदोच्चयाक्रन्दमनोरथाश्च |
आख्यानयाच्ञाप्रतिषेधपृच्छा-
दृष्टान्तनिर्भासनसंशयाश्च || २ ||


विचित्रं रूपकभुवो लक्षणं भूषणं भुवः |
भास्यते येन तं वन्दे प्राच्यधीसाधितं शिवम् ||

(ननु) काव्यबन्धाः षट्त्रिंशल्लक्षणान्वितः कर्तव्या इत्युक्तं तत्र 
गुणालङ्कारादिरिति वृत्तयश्चेति काव्येषु प्रसिद्धो मार्गो लक्षणानि तु न 
प्रसिद्धानि किं च पुरुषस्येव काव्यस्य लक्षणगुणालङ्कारव्यवहारो न 
युक्तः पुरुषस्य शरीरचैतन्यभेदात् कटकादीनां ततोऽपि भेदात् काव्यस्य 
पुनर्विरचनकाले प्रति-


प्. २९५)

आशीः प्रियोक्तिः कपटः क्षमा च
प्राप्तिश्च पश्चात्तपनं तथैव |
अर्थानुवृत्तिर्ह्युपपत्तियुक्ती
कार्योऽनुनीतिः परिदेवनं च || ३ ||

षट्त्रिंशदेतानि तु लक्षणानि
प्रोक्तानि वै भूषणसंमितानि |
काव्येषु भावार्थगतानि तज्ज्ञैः
सम्यक्प्रयोज्यानि यथारसं तु || ४ ||


पत्तिकाले वा प्रापकसत्तायां तेषामगणितत्वाच्च | दण्डिनापि

काव्यशोभाकरान्धर्मानलङ्कारान्प्रचक्षते 

इति ब्रुवता गुणमध्य एव तत्र प्रसादादीनभिदधता च 
गुणालङ्कारविभागैऽप्यसंभवीति सूचितं भवति | सत्यमेतत् किं तु 
विरचनविवेचनसामर्थ्यसमर्थनायावश्यं काल्पनिकोऽपि विभाग 
आश्रयणीयः | तत्र कल्पनायां विप्रतिपत्तयः केचिदाहुः - इह 
गुणास्तावदात्मनि चिन्मये शृङ्गारादौ वर्तन्ते शृङ्गारे चावश्यं च 
लक्ष्यत इति पृथक्सिद्धत्वादलङ्कारः शरीरनिष्ठमेव यत्पदं 
पृथक्सिद्धं तल्लक्षणम् येन शरीरस्य सौन्दर्यं जायते | तच्च सिद्धरूपं 
साध्यरूपं वा यथा श्यामेति मदमन्थरगामिनी इति च | एतदेव लक्षणं 
तच्चालंक्रियते | अलङ्कारैर्युक्तं काव्यं लक्षणैर्विना न शोभते | 
क्रियावाच्योपमेयभेदेन तदेतल्लक्षणं द्विधेति यथा श्यामा विशालाक्षी 
मत्तमातङ्गगमिनी इति च |

अन्ये मन्यन्ते - इतिवृत्तखण्ड(ल)कान्येव सन्ध्यङ्गकानि लक्षणानीति च 
व्यपदिश्यन्ते | निमित्तभेदात् पूर्वापरसंबन्धेन वीजोपक्षिप्तेऽर्थे 
निर्वहणपर्यन्ते 

प्. २९६)

परस्परसन्धायकत्वेन सन्ध्यङ्गतया व्यपदेशः रसविशेषोपयोगितया 
वृत्त्यङ्गवाचोयुक्तिः काव्यगतख्यातिप्राशस्त्योपयोगितया 
महापुरुषगतपाशध्वजपादरेखादिवल्लक्षणशब्दवाच्यता | तदुक्तं 
तत्रैव -

लक्षणान्येव बीजार्थक्रमनिर्वाहकानि च | इति 
प्रतिसन्धितदङ्गानि फलसिद्ध्युपपत्तितः || इति |

(काव्ये धीरोदात्तादिगुणाधानं वस्तुवर्णनाभङ्गिर्वेति केचित्)

तदत्र प्रथमपक्षे 
वर्णनीयप्रधानभूताधिकारपुरुषगतगुणादिविभाग एव काव्ये 
पर्यवसीयते | द्वितीयपक्षे तु वर्णनीयः सकल एवेति | वृत्तिलक्षणोऽर्थः 
काव्यभेदात् त्रेधा विभज्यते | एकेषां तु दर्शनं - कवेर्यः प्रतिभात्मा 
प्रथमपरिस्पन्दः तद्व्यापारबलोपनता गुणाः प्रतिभावत एव हि 
रसाभिव्यञ्चनसामर्थ्यं माधुर्यादेरुपनिबन्धनसामर्थ्यं न 
सामान्यकवेः | अनेन शब्देनेदं वस्तु 
वर्णयामीत्येवंभूतवर्णनापरपर्यायद्वितीयव्यापारसंपाद्यास्त्वलङ्
काराः |

शब्दानमीभिः शब्दैरर्थानमीभिरर्थैः संघटयामीत्येवमात्मकस्तु 
यस्तृतीयः कवेः परिस्पन्दः 
तदधीनात्मलाभादिशब्दात्मार्थात्मककाव्यशरीरसंश्रितानि 
वक्ष्यमाणश्लेषादिगुणदशकसमभिव्यञ्चनव्यापाराणि 
शब्दार्थोपसंस्कारकल्पानि क्रियारूपाणि लक्षणानीति यदुक्तं तत्रैव -

इति शब्दार्थयोर्येयं संश्रिता देहभूतयोः |
काव्ये तया दर्शितानि लक्षणानि (विदुर्बुधाः) || इति 

काव्येऽप्यस्ति तथा कश्चित् स्निग्धः स्पर्शोऽर्थशब्दयोः |
यः श्लेषादिगुणव्यक्तिदक्षः स्याल्लक्षणस्थितः || इति 

चेष्टालङ्कारदृष्टान्तचिह्नंः ....... || इति च 

अत्र पक्षे कविव्यापारभेदाद्गुणालङ्कारलक्षणविभागः |

अपरे संगिरन्ते - अभिनेयानां काव्यबन्धानां वक्ष्यमाणस्वरूपं च 
रूपकं समभिदध्यात् कवेः स्वसामर्थ्याधानाय तावदभ्यासो 
निर्माणविधेयो लक्षणं मस्तकासंपूर्णश्चादौ क्रमेण तु 
तथाभूतोऽभिनेयार्थः काव्यबन्धो (लक्षणोन्नीतः) तेन च 
लोकोत्तरहृद्यवर्णने योगात् | तथा हि किञ्चित् प्रबन्धजातं गुणालङ्कार 
निकरप्रधानं यथा मेघदूताख्यं तद्विभूषणम् एवमन्यदपि इति |

प्रबन्धधर्मा लक्षणानि इति केचित्तु व्रुवते | कवेरभिप्रायविशेषो 
लक्षणमितीतरे पुनर्मन्यन्ते | केचिद् यथास्थानविशेषं 
यद्गुणालङ्कारायोजनं तल्लक्षणमिति |

प्. २९७)

परे त्वभाषन्त - अलङ्कारादिनिरपेक्षेणैव निसर्गसुन्दरो योऽभिनेयविशेषः 
काव्येषु दृश्यते अमरुकश्लोकेष्वपि तत्सौन्दर्यहेतुर्यो धर्मः सलक्षणः स 
एव चार्थः काव्यशरीरविशेषरूपो लक्षणम् | 
उपमादीपकरूपकाणामानन्त्याद् भेदमाहुः | तुशब्देन अर्थे न चित्रत्वं 
लक्षणमिति |

इतरेषां तु मतं यथा तन्त्रप्रसङ्गवाधातिदेशादि मीमांसाप्रसिद्धं 
वाक्यंविशेषव्यवच्छेदलक्षणं तथा काव्यविशेषव्यवच्छेदकं 
भूषणादिलक्षणजातमिति त्वयं पक्षो द्वितीयपक्षान्न भिध्यते | एतेषु तु 
पक्षेष्वन्यतमग्रहे विशेषणानि न संगच्छन्ते स्पष्टेन पथा | इदं तु 
दशपक्ष्यां वस्तु |

इह काव्यार्था रसा इत्युक्तं प्राक् | उक्तं च वर्णनीयं शब्दनीयं कवेः 
कर्मेति च व्युत्पत्तित्रयं काव्यमिति | अनेनाभिधेयं अभिधानं अभिधां च 
स्वीकृत्यावस्थीयते अपि च शब्दव्यापारोऽभिधातृव्यापारः 
प्रतिपाद्यव्यापारश्चेति त्रिगतः | तत्र शब्दस्य 
रसाभिव्यक्तिक्षमार्थप्रतिपादकत्वं स्वयं च श्रोत्रे च संक्रान्तिमात्रं 
नान्तरीयकतया तद्रसदर्शनयोग्यतापादन सामर्थ्याद्गुणशब्दवाच्यम् 
आवर्तमानो द्वितीयो वर्णः पदं वा 
प्राक्तनवर्णनादशोभाहेतुरलङ्कारः | एवमर्थस्यापि 
यद्रसाभिव्यक्तिहेतुत्वं सोऽर्थगुणः यस्तु वस्त्वन्तरं वदनस्येव चन्द्रः 
सोऽलङ्कारः यस्तु त्रिविधोऽप्यभिधाव्यापारः स लक्षणानां विषयः | 
तथाहि - इदमनेन 
शब्देनानयेतिकर्तव्यतयाऽमुनाशयेनेत्थंभूतबुद्धिजननाय ब्रुवे इति 
कविः प्रवर्तते स तथा भूतं रसवत्काव्यं विधत्ते | तत्र चित्तवृत्त्यात्मकं 
रसं 
लक्षयंस्तत्तद्रसोचितविभावाद्वैचित्र्यसम्पादकस्त्रिविधोऽभिधाव्यापारो 
लक्षणशब्देनोच्यते | इत्येषां सामान्यलक्षणम् | यथा च पीवरत्वं 
स्तनयोर्लक्षणं मध्यस्य तु कुलक्षणं एवं किञ्चिदभिधीयमानं 
केनचिद्रूपेण रसोचितेन विभावादिरूपेण तमेव पदार्थक्रमं 
लक्षयल्लक्षणं अन्यत्र तु तत्कुलक्षणं तेन सर्वेऽलङ्कारा 
गुणास्तत्समुदायाद्विलक्षणा भवन्ति | तथा स्वार्थोऽपि च क्वचिदर्थमात्रं 
क्वचिदलङ्कारोऽर्थतः क्वापि चित्रतः क्वचिदलङ्कारादिप्रक्रियाविहीनोऽपि 
स्वयं सुन्दरस्वभावोऽर्थः कुत्रचिच्छन्द इति त्रिविधव्यापारगामी 
तद्द्वारेणाभिधानाभिधेयतद्गुणालङ्काराद्यनुग्रहः शब्दानां 
शब्दैरर्थानामर्थैः शब्दानामर्थैस्तथापरैः संघठनां विचित्रां 
कारयमाणाभिधाव्यापारवती ह्युक्तिर्निर्वाणप्रधानधुराधिरोही 
लक्षणाख्य एव |

प्. २९८)

अत एव पूर्वं काव्यबन्धस्तु कर्तव्याः षट्त्रिंशल्लक्षणान्विताः इति 
लक्षणान्येव हि प्रधानं तत्प्रसङ्गेन गुणालङ्कारा इति तात्पर्यम् | 
विशेषलक्षणव्याख्याने चेतत्स्फुटयिष्यामः |

तत्र लक्षणान्युद्देष्टुं तावदाह विभूषणमित्यादि यथारसं त्वित्यन्तेन 
श्लोकचतुष्टयेन | यथारसं ये भावा विभावानुभावव्यभिचारिणः 
तेषां योऽर्थः (तं) स्थायिभावरसीकरणात्मकं प्रयोजनान्तरं गतानि 
प्राप्तानि यदभिधाव्यापारोपसंक्रान्ता 
उद्यानादयोऽर्थास्तद्रसविशेषविभावादिभावं प्रतिपद्यन्ते तानि 
लक्षणानीति सामान्यलक्षणम् | अत एव काव्ये सम्यक्प्रयोज्यानीति 
विषयस्तेषामुक्तः |

भट्टनायकेनापि त एव(?)शिक्षित्वाभिधाव्यापारप्रधानं 
काव्यमित्युक्तं -

शब्दप्राधान्यमाश्रित्य तत्र शास्त्रं पृथग्विदुः |
अर्थे तत्त्वेन युक्ते तु वदन्त्याख्यानमेतयोः |
द्वयोर्गुणत्वे व्यापारप्राधान्ये काव्यगीर्भवेत् || इति |

भामहेनापि -

सैषा सर्वैव वक्तोक्तिरनयार्थो विभाव्यते (२-७५) इत्यादि | 

तेन च परमार्थे व्यापार एव लक्षणं स तु विषयद्वारेण विशेषलक्षणे तु 
निरूप्यत इति तत्स्वीकृतत्वादर्थोऽपि लक्षणं व्यापारोऽपिच तद्विदां तु 
तदभ्यासपराणां च तथाभूतकाव्यात्मकविषयावलोकने झटित्येव 
प्रतिभाति | तदन्यत्रानुमानेन प्रतिभया स्वसंवेदना - इत्यनेन प्रयोजनम् | 
कुशलशिक्षित व्यापारो हि तत्काव्यदृशि भात्येव |

षट्त्रिंशदिति च नान्यदिति वारणपरं 
कविहृदयवर्तिनामपराणामपरिसंख्येयत्वात् | किं तु बाहुल्येन तावदियता 
लक्ष्यव्याप्तं इयति च कविनावधातव्यमिति संख्यानिरूपणम् |

तथा च मतान्तरेण भरतमुनिरेवान्यथाप्युद्देशलक्षणेन नामान्तरैरपि 
च व्यवहारं करोति तत एव पुस्तकेषु भेदो दृश्यते तं च दर्शयिष्यामः | 
पठितोद्देशक्रमस्त्वस्मदुपाध्यायपरम्परागतः ||


प्. २९९)

अलङ्कारैर्गुणैश्चैव बहुभिर्यदलङ्कृतम् |
भूषणैरिव विन्यस्तैस्तद्भूषणमिति स्मृतम् || ५ ||


तत्र विभूषणं लक्षयितुमाह अलङ्कारैरिति | भूषणैः कटकादिभिः 
विभज्य स्थानदेशकालदशापुरुषादिविभागं विचार्य न्यस्तैरिव 
गुणालङ्कारिअर्यदलङ्करणं तद्भूषणं नाम लक्षणम् कविव्यापारः 
तद्द्वारेण शब्दार्थव्यापारावपि |

एतदुक्तं भवति - इह गुणा अलङ्काराश्च विषया इत्यनेन निबद्धाः 
काव्यार्थीकृतानामभिधेयानां रसविशेषविषयं विभावादिभावं 
विवरीतुं समर्थाः | तथा हि हास्यरसप्रधाने प्रहसनादौ शुष्कश्रोत्रिये 
वक्तरि प्रयोक्तरि श्रोतरि वा गुणविनिवेशितं तु लक्षणं भजत्यलङ्कारश्च | 
तथा हि पादताडितके श्रोत्रियं श्रोतारमभिप्रेत्य विटस्यापि 
निर्गुणपुरुषस्यैवोक्तिः मा मुसलेनापाकार्षीः मा कुसूलाग्निना धाक्षीः 
इति शोभां पुष्णाति | अनौचित्यनिबन्धस्तु करुणविप्रलम्भादौ यमकस्य 
यथा -

विना प्रियतमेनाद्य विरहानलतापिता |
दह्येच्चूतस्य विच्छेदं किं तु हा नलतापिता ||

स्थाने निवेशस्तु यथा -

लीनेव प्रतिबिम्बितेव लिखितेवान्तर्निखातेव च 
प्रोत्कीर्णेव च वज्रलेपघटितेव इति | (मालतीमाधवात्)

अत्रापि लोके उत्प्रेक्स्.आप्रमपरैव हीयं 
सातिशयकामावेशावस्थासमुद्द्योतितप्रियतमाविषयविचित्रसंकल्पगर्भस.
म्भवौन्मुख्यप्राणत्वाद् विप्रलम्भस्य कामावस्थानां च 
माधुर्यप्रसादोपेते च काव्ये श्रोत्रपथमवतरत्येवेति प्रतिपाद्यते | 
सुकुमारचित्तवृत्तिसुभगोऽयमुत्तमश्चेत्येवं समस्तस्य 
गुणालङ्कारवर्गस्यानुग्राहकमिदं कविव्यापाररूपं तद्वशाच्च 
शब्दार्थतद्व्यापाराद्यपि स्पृशद्विभूषणाख्यं लक्षणम् | 
एतमेवार्थं सम्यगानन्दवर्धनाचार्योऽपि विविच्य न्यरूपयत् -

ध्वन्यात्मभूते शृङ्गारे समीक्ष्य विनिवेशितः |
रूपकादिरलङ्कारवर्ग एति यथार्थताम् ||


प्. ३००)

यत्राल्पैरक्षरैः श्लिष्टैर्विचित्रार्थोपवर्णनम् |
तदप्यक्षरसङ्घातं विद्याल्लक्षणसंज्ञितम् || ६ ||


इत्युक्त्वा क्रमेण -

विवक्षातत्परत्वेन नाङ्गित्वेन कदाचन |
काले च ग्रहणत्यागौ नातिनिर्वहणैपिता || (ध्वन्यालोके-२)

इत्यादिना ग्रन्थसन्दर्भेण सोदाहरणेन | तच्चास्माभिः सहृदयालोकलोचने 
तद्विवरणे विस्तरतो व्याख्यातमिति तत्कुतूहलन्तदेव गृह्णीयात् | इह तु 
प्रसक्त्या ग्रन्थभूयस्त्वादुद्विजते लोक इति न विस्तारितम् ||

अथाक्षरसंतिमाह यत्राल्पैरिति | अक्षरशब्देन यदृच्छाशब्दप्राधान्यं 
यदृच्छाशब्देषु स्वरूपस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् तेनाल्पैरेवाक्षरैः 
श्लिष्टैर्विप्रकृतावित्युक्ताभिरुपलक्षितत्वेनैव विचित्रं 
तद्रसोचितविभावादिभावं र्पाप्यमाणोऽर्थ उपवर्ण्यते श्रोतृणां 
हृदयमुपसंक्रामयितुं यत्तस्मिन् 
कविव्यापारोऽक्षरसङ्घातस्तत्कारणत्वात् |

तथाहि मानिनीत्यक्षराणि ईर्ष्याविप्रलम्भे तरुणीत्याभिलाषिके वरतनुरिति 
संभोगे विभावनां तामेव प्रापयन्ति | अस्तीतिव्युत्पत्तिस्तथापि पर्यन्ते 
मानादिशब्दानामन्ततो वा धातुप्रत्ययमात्रादेरवश्यं 
यदृच्छात्वमित्यक्षराणामेव संघातः प्रधानं 
यदृच्छाशब्दप्राधान्ये उदाहरणं यथा -

विस्रम्भादुत्तमाङ्गं प्लवगवलपतेः पादमक्षस्य हन्तुः
कृत्वोत्सङ्गे सलीलं त्वचि कनकमृगस्याङ्गमाधाय शेषम् |
वाणं रक्षःकुलघ्नं प्रगुणितमनुजेनादरात्तीक्ष्णमक्ष्णोः |
कोणेनोद्वीक्षमाणस्त्वदनुजवदने दत्तकर्णोऽयमास्ते ||

विस्रम्भादित्यादीनां 
मैत्रीप्रधानवालिहननपूर्वकसाम्राज्यदातृत्ववलाच्चेत्युक्तम् | अक्षस्य यो 
हन्तेत्येकाकिनापि येनाशोकवनिकाविप्लोषणं राक्षसवलक्षपणं च कृतं 
सोऽपि यत्र प्रधानप्रकृतिर्भवतीत्युक्तम् | त्वचीति प्रहतमारीचवृत्तान्तः | 
वाणमित्यादिना तत्रैवास्य बहुमान इत्युक्तम् | 
राक्षसविषयदैववैगुण्यमित्यु-


प्. ३०१)

सिद्धैरर्थैः समं कृत्वा ह्यसिद्धोऽर्थः प्रसाध्यते |
यत्र श्लक्ष्णा विचित्रार्था सा शोभेत्यभिसंज्ञिता || ७ ||


क्तम् | अत्र च यत्र यस्य यद्व्यापारस्तत्र प्राधान्यस्य का कथेति | प्रगुणितमिति 
बहुतररणसंमर्दधुरन्धरतया कुटिलीकृतस्यापि क्षेत्रबहुमाने 
पुनर्योजनम् | त्वदनुजवदन इति भेदोपायकृता नीतिसंपत् परपक्षे च 
विपर्ययम् | दत्तकर्ण इति तदाकर्णनमात्रमेतत् न तु हृदये निर्व्याजं 
तेजोजाज्वल्यमानौजसि भेदं प्रतिकोऽप्यस्य बहुमानः | अयमिति 
गम्भीरधीराकृतिः प्रत्यासन्नश्चास्त इति | यद्यपि प्रकृते नापि 
कश्चित्क्षोभोऽत एवोक्तं सलीलमिति | अत्र 
चार्थस्यालङ्कारघटनाप्रयासमन्तरेणैव सुन्दरत्वं लक्षणकृतमेव |

ननु साभिप्रायमात्रत्वं नामार्थस्य तु गुण ओज इत्युक्तम् | शोभाः 
सहृदयाः अर्थो जडस्तस्याभिप्राय इति कथं भाषावक्तृश्रोत्रोः स इति चेत् 
तद्गतोऽर्थस्य गुण इति कथम् |

अथ वस्त्वन्तराक्षेपकत्वमेव तस्य स गुण इत्युच्यते तद्वस्त्वन्तरमाक्षिप्यं 
वक्रभिप्रायरूपमेवाक्षेपकत्वमपि कविमनीषाव्यापारवलादेव 
तथाविनिवेशनात् प्रकारायोगे तथाभावात् | अत एव प्रौढिर्वस्तुतो वक्तृगतैव 
नान्वर्थे काममुपचर्यतामित्यलं बहुना |

एतेषां च लक्षणानां संकीर्णत्वेन लक्ष्यं दृश्यते बाहुल्यापेक्षया 
तूदाहरणं मन्तव्यम् |

अथ शोभा - सिद्धैरर्थैरिति | यथा -

मेदश्छेदकृशोदरं लघुभवत्युत्थानयोग्यं वपुः 
सत्त्वानामपि लक्ष्यते विकृतिमच्चित्तं भयक्रोधयोः |
उत्कर्षः स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लक्ष्य चले 
मिथ्या हि व्यसनं वदन्ति मृगयामीदृग्विनोदः कुतः || (शाकु १.)

अत्र पादत्रयेण प्रसिद्धा एवार्था अभ्यसनीयत्वेन शोभमानास्तैः 
समविकलं मृगयालक्षणमर्थं कृत्वा अप्रसिद्धोऽनुचितोऽपि सोऽर्थ उचितो 
विचित्रश्च निरूपितः | न चात्रालङ्कारः कश्चिदिति कविव्यापारेण यः 


प्. ३०२)

धार्यमाणस्तु बहुभिर्वचनैः कार्ययुक्तिभिः |
न यः पर्यवतिष्ठेत सोऽभिमानस्तु संज्ञितः || ८ ||

कीर्त्यमानैर्गुणैर्यत्र विविधार्थसमुद्भवैः |
दोषा न परिकथ्यन्ते तज्ज्ञेयं गुणकीर्तनम् || ९ ||


शब्दार्थव्यापारादेवार्थघटनात्मा तत्कृतं हृद्यं लक्षणार्थमेव | 
अशोभनोऽप्यर्थोऽमुना नयेन शोभत इति शोभेयमुक्ता ||

अथाभिमानः - धार्यमाणस्तु बहुभिरिति | यथा ममैव -

शीतांशोरमृतच्छटा यदि कराः कस्मान्मनो मे भृशं
संप्लुष्यन्त्यथ कालकूटपटलीसंवाससंधुक्षिताः |
किं प्राणान् न हरन्त्युत प्रियतमासंजल्पमन्त्राक्षरै-
र्वार्यन्ते किमु यद्विमोहविवशत्सन्तापतन्त्रा स्थितिः ||

अत्र हि तादृश्यर्थस्यार्थेन घटना कृता यस्यां कार्ययुक्तिभिः 
फलयोजनाभिर्धार्यमाणो हृदये स्थाप्यमानो नावतिष्ठत इति | 
वार्यमाणोऽपि वा न निवर्तते | तवायं वद्धः | 
तथाभूतोऽर्थोऽलौकिकत्वात्तावानुपायः कविनालङ्कार 
उपमानोपमेयभावस्य कथंचिदप्यस्वीकारात्केवलं वक्तुरभिमतं 
वदता किमिव मयाप्येवं तदपि नैवेत्यभिधामभिधानाख्यलक्षणम् | 
एतदेव सादृश्यनाम्नाप्यन्यैरुक्तम् |

दृष्टश्रुतानुभूतार्थकथनादिसमुद्भवम् |
सादृश्यं क्षोभजननं सारूप्यमिति संज्ञितम् || इति |

अमृतकरत्वं हि चन्द्रस्य श्रुतं कालकूटसहोदरत्वं च मन्त्राणां 
विषशमनं दृष्टं स्वयमनुभूतं मोहादि तत्समुद्भवं यत्प्रकृते 
सादृश्यं तेन लोकदृष्टेन तुल्यवृत्तान्तत्वं तत्क्षोभं हृदयेऽन्वस्थानं 
जनयति - यद्यमृतसदृशश्चन्द्रपादाः तत्किमेवमङ्गं विदध्युरिति | 
एवमन्यत् |

अथ गुणकीर्तनं - कीर्त्यमानैर्गुणैरित्यादि | (यथा) -

पृथुरसि गुणैर्मूर्त्या रामो नलो भरतो भवान् 

महति समरे शत्रुघ्नस्त्वं तथा जनकः स्थितौ |


प्. ३०३)

उत्साहजननैः स्पष्टैरर्थैरौपम्यसंश्रयैः |
प्रसिद्धैरुपगूढं च ज्ञेयं प्रोत्साहनं बुधैः || १० ||

यत्रैकस्यापि शब्दस्य दर्शनात्सुबहून्यपि |
यान्ति सिद्धिमनुक्तानि तदुदाहरणं स्मृतम् || ११ ||


इति सुचरितैर्मूर्तिं बिभ्रच्चिरन्तनभूभृतां
कथमसि न मान्धाता देवस्त्रिलोकविजययपि ||

अत्र हि विविधा ये हि पृथुरामप्रभृतयो वा समुद्भवैर्गुणैः 
कीर्त्यमानैस्तद्गता दोषा न परिकल्प्यन्ते | तथा हि पृथुरसीत्युक्ते तथा दोषा 
अपि केचिद्वलाद्भूमिदोहनप्रभृतयः प्रतीयेरन् नलोऽसीति द्यूतव्यसनितापि | 
एवमन्यत्र | अत एव न दोषोऽत्र प्रधानम् | गुणैरिति सुचरितैरिति निरूपिते तु 
चारुत्वमिति गुणकीर्तनं नाम लक्षणम् | श्लेषानुग्राहित्वे स्थिते लक्षणानि 
ह्यलङ्कारानपि चित्रयन्ति | तदग्र एव वक्ष्यामः | अन्यत्र पाठ -

लोके गुणातिरिक्तानां बहूनां यत्र नामभिः |
एको हि शब्द्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् || इति |

अयं स्पष्टार्थः |

अथ प्रोत्साहनं - उत्साहजननैरिति | औपम्यस्य संश्रयणमन्वेषणं 
यत्रेति अनेन यत्रान्वेषणेऽपि तस्य भाव इति दर्शितम् | यथा भट्टेन्दुराजस्य -

हरवृषभ तवैव तस्य माता जयति जगत्यसमानसूतिरेका |
निवसति परमेश्वरोऽपि यस्मिन् सहतनयः सगणः सहावरोधः ||

अप्रस्तुतप्रशंसाप्यत्र तद्वैचित्र्यं प्रोत्साहनत्वलक्षणकृतमेव केवलं 
त्वियं यथालक्ष्मीरिति स च भवान् मुरारितित्यादि | इदमन्यत्र प्रियवचनमिति 
पठितम् -

यत्प्रसन्नेन मनसा पूज्यान्पूजयितुं वचः |
हर्षप्रकाशनार्थं तु सा प्रियोक्तिरुदाहृता || इति |

अथोदाहरणं - यत्रैकस्यापीति | यथा -

वल्मीकं किमुतोद्भृतो गिरिरयं कस्य स्पृशेदाशयं
त्रैलोक्यं तपसा जितं यदि मया दोष्णा किमेतावता |


प्. ३०४)

निरुक्तं द्विविधं प्रोक्तं तथ्यं चातथ्यमेव च |
सिद्धिपूर्वं भवेत्तथ्यमतथ्यं चाप्रसाधितम् || १२ ||


सर्वं साध्वथवा रुणत्सि विरहक्षामस्य रामस्य चेत्
त्वद्दन्ताङ्कितवालिप(क?)क्षरुधिरक्लिन्नाग्रपुमं शरम् ||

अत्र हि रावणीयदशितिपरिघट्टित (वालिकक्ष)पाटने उदाहृते स 
स्वावमदाथेनाऽर्थेऽवगते सति तदपजयः तत्कक्षक्षययपरिग्रहस्तथैव 
चतुरर्णवभ्रमणं पुनः कृपामात्रेण त्यागः तत्राप्रतीकारः 
पुनरभिमानो दर्प इत्यादि गम्यते | अक्षरसंहतेश्च विशेषः - 
तत्रावयोपादातव्यशब्दान्तरस्थाने शब्दान्तरोपादानं हनुमत इति 
वक्तव्येऽक्षस्य हन्तुरिति इह तु त्वद्दन्तेति तदीयाधिकारोदाहरणम् | अन्ये 
पठन्ति -

यत्र तुल्यार्थयुक्तेन वाक्येनाभिप्रदर्शनात् |
साध्यन्ते निपुणैरर्थास्तदुदाहरणं स्मृतम् || इति |

तुल्यैरर्थिस्तत्समयभाविभिर्यदुक्तं यद्वाक्यमिति स एव फलतोऽर्थः ||

अथ निरुक्तं - निरुक्तं द्विविधमिति | सिद्धिर्लक्षणेन स्वीकारः | तया 
प्रसाधितं तथ्यं ततोऽन्यदतथ्यम् | उदाहरणं यथा ममैव -

वीरोत्सवे सङ्गरसीम्नि मूढं यः प्रापयत् सत्यपथं कथंचित् |
सत्यार्जुनः सोऽपि च नाम कृष्णः प्रसिद्धिरित्थं वितथैव सर्वा ||

परस्परं नाम्नोरन्यत्र तथ्यत्वं स्वविषये त्वतथ्यतेति | न चायमर्थः 
श्लेषः स हि तुल्यसंख्ययोः | यथा गावो वः पावनानां इति गोशब्दस्य 
रम्मिषु सुरभिषु चानादित्वेन प्रसिद्धेः | इह त्वेकत्रान्यत्वे कृतः समय इति | 
एवं पृथक्तथ्यातथ्ययोरुदाहार्यम् | अन्यत्र पाठः -

प्. ३०५)

गुणानुवादो हीनानामुत्तमैरुपमाकृतः |


निरवद्यस्य वाक्यस्य पूर्वोक्तार्थप्रसिद्धये |
यदुच्यते तु वचनं निरुक्तं तदुदाहृतम् ||

पूर्व यत्प्रोक्तो वाह्यस्य संबन्धी कश्चिदर्थस्तस्य 
प्रसिद्धयेऽवद्यभावस्य वाचकं यदुच्यते तेन निरुक्तमिति निरर्थकमेवात्र 
वाच्यम् | यथा सत्यं सराजगतिषु रञ्जनादिति (?) |

अथ गुणानुवादः - गुणानुवाद इति परिमितस्यापादितोत्कृष्टगुणेतयोपमा 
तत्कृतो गुणानामुत्सेकः | यथा -

पालिता द्यौरिवेन्द्रेण त्वया राजन्वसुन्धरा ||

ननूपमेयमलङ्कारः किमतः उक्तं ह्यलङ्काराणां वैचित्र्यं 
लक्षणकृतमेव | एत एव शिक्षितैरपि दण्डिप्रभृतिभिर्ये निरूपिता 
उपमाभेदाः तत्र यो भेदकोंऽशः आचिख्यासासंश्रयनिर्णयादिरर्थः स 
तादृक्पृथगलङ्कारतया गणितः | गणनेऽपि वा संसृष्टिसङ्करापत्तिः | 
अर्थमात्रं तदिति चेत् तर्हि तदेवलक्षणम् | यथा हि राजता विभज्य 
विचार्यमाणा इत्थमवतिष्ठते - मकुटाद्यलङ्कारः शौर्यादिगुणो 
व्यूढोरस्कत्वादिलक्षणसमुदायो राजालङ्कार्यश्च गुणवांश्च 
लक्षणीयश्च तथा काव्यमपि तेन गुणालङ्कारव्यतिरिक्ताः सर्वे लक्षणमिति 
मन्तव्यम् | अस्त्युत्तरस्यां इति हि पूर्वार्धे आख्यानं नाम लक्षणम् | 
नन्वेवं सर्वत्र लक्षणयोगः क आक्षेपार्थः प्रियमेवास्माकमदः 
तत्सर्वमलङ्कारयुक्तं काव्यम् | ननु गौर्वाहीक इति रूपकयोगेऽपि किं न 
कार्यं दोषपरिवर्णन गुणवत्त्वरसवत्त्वादिवैकल्यादिति चेत् अस्मास्वापादितो 
दोषस्त्वयैवोन्मूलित इत्यास्ताम् |

अन्यत्र तु पाठः -

गुणाभिधानैर्विविधेर्विविधार्थप्रयोजितैः |
गुणातिपातो मधुरैर्निष्ठुरैर्वा भवेदिह || इति |


प्. ३०६)

उत्तमार्थाद्विशिष्टो यः स चाप्यतिशयः स्मृतः || १३ ||

बहूनां भाषमाणानां त्वेकस्यार्थविनिर्णयम् |


मधुरैर्गीतैः (गुणैः) निष्ठुरैर्वा उत्तमैर्वा उपमानभूतैर्ये प्रयोजिता 
गुणास्तदभिधानैरुपलक्षितो गुणानिपात इत्यर्थः |

अथातिशयः - उत्तमार्धाद्विशिष्ट इति उक्तादप्यर्थाद्विशेषो | यथा 
भट्टेन्दुराजस्य |

यावन्त्येव पदान्यलीकपिशुनैरालीजनैः शिक्षिता 
तावन्त्येव कृतागसो द्रुततरं संपाद्य पत्यूः पुरः |
प्रारब्धापरतो यथा मनसिजम्येच्छा तथा वर्तितुं
प्रेम्णा मौग्ध्यविभूषितस्य सदृजः कोऽप्येष कान्तः क्रमः |

अत्रेर्ष्यात्मा यः प्रेम्ण्युत्तमेऽर्थस्ततोऽपि विशेष उक्तः | प्रतिपदं 
चाभिप्रायोऽस्ति स विवेचनीयः | न चेयमतिशयोक्तिः संभाव्यमानत्वात् | 
सोऽपि वा लक्षणेनालङ्कार इति वक्ष्यामः समनन्तरमेव | अन्यत्र तु पठ्यते 
-

बहून् गुणान् कीर्तयित्वा सामान्यजनसंभवान् |
विशेषः कीर्त्यते यत्र ज्ञेयः सोऽतिशयो बुधैः || इति |

अथ सहेतुः - बहूनां भाषमाणानामिति | बहून् 
भाषमाणाननादृत्यैकस्यासाधारणस्यार्थस्य निर्णयः 
कर्तव्यत्वेनावलम्ब्य सिद्धस्य प्रमाणोपमानवचनमुपक्षेपवचनं 
मम तावदेवं प्रतिभासते इति सहेतुः | यथा भट्टेन्दुराजस्य -

एके वारिनिधिप्रवेशमपरे लोकान्तरालोकनं
केचित्पावकयोगिनं निजगदुः क्षीणेऽह्नि? चन्द्रार्चिषाम् |
मिथ्या चैतदसाक्षिकं प्रियसखि प्रत्यक्षतीव्रातपो
मन्येऽहं पुनरध्वनीनरमणीचेतोऽधिशेते रविः ||


प्. ३०७)

सिद्धोपमानवचनं हेतुरित्यभिसंज्ञितः || १४ ||

अपदेशस्तु परोक्षो यस्मादुत्पद्यतेऽनुकरणेन |
लक्षणसमानकरणात्सारूप्यं तत्तु विज्ञेयम् || १५ ||

अभूतपूर्वैर्यत्रार्थैस्तत्तुल्यार्थस्य निर्णयः |


(एकस्येति) एकमसाधारणम् | (सिद्धोपमानेति) डुमिञ् प्रक्षेपणे 
इत्यस्योपमानम् | अन्यत्र पाठः -

यत्प्रयोजनसामर्थ्याद्वाक्यं शिष्टार्थसाधनम् |
समासोक्तं मनोग्राहि स हेतुरिति संज्ञितः || इति |

सम्यगस्यते हृदि क्षिप्यते येन स समासः उपपत्तिस्तयोक्ता |

अथ सारूप्यं - अपदेशस्तु परोक्षे यस्मादुत्पद्यतेऽनुकरणेनेति | यथा 
ममैव -

सैन्दूरिकृतसान्द्रकुङ्कुमरसप्रच्छायमालोच्यते
यत्प्राच्यां दिशि वक्रिमा पदमिदं दृग्द्वन्द्वलेह्यं महः |
तत्तेजो जरठांशुतां कलयता भाविप्रवासावधिं
सन्ध्यामुघ्द्वधूकपोलफलके कीर्णो नखाग्राङ्कुरः ||

अत्र यदिति निर्देश्यम् परोक्षवस्तु तत्त्वस्यापरिज्ञानात् | अनुकरणेन 
प्रच्छायमात्रेण अपदेश्यमालोच्यमिति लक्षणेन सैन्दूरीकृतेत्यादिना | 
समानं सप्रमाणकं करणं दर्शनक्रिया यस्य तादृशे वस्तुनि 
सारूप्यं लक्षणम् | पौर्णमास्यामपि वक्ररेखेवेन्दोर्भागो लक्ष्यते 
उदयाचलान्तरितत्वात् सन्ध्यासमये | न चेयमुपमा 
उपमेयस्याभावादुपमेयमेव हि पूर्वार्धेन लिंग्यते | पुस्तकान्तरेषु तु 
पाठः -

यथादेशं यथाकालं यथारूपं च वर्ण्यते |
यत्प्रत्यक्षं परोक्षं वा दृष्टं तद्वर्णतोऽपि च || इति |

प्रत्यक्षं वस्तु परोक्षमिव देशकालरूपानुसारेण वर्ण्यते |

अथ मिथ्याध्यवसायः - अभूतपूर्वैर्यत्रार्थैरिति | 
अपारमार्थिकैरेवार्थैस्तत्तुल्यस्यावस्तुभूतस्यार्थान्तरस्य यस्य 
वक्तृव्यापारे सति निश्चयः सोऽयम् | यथा ममैव -


प्. ३०८)

स मिथ्याध्यवसायरतु प्रोच्यते काव्यलक्षणम् || १६ ||

बहूनां च प्रधानानां मध्ये यन्नाम कीर्त्यते |
एकार्थसाधनकृतं सा सिद्धिरिति कीर्तिता || १७ ||

गुणैर्बहुभिरेकार्थैः पदैर्यः संप्रशस्यते |
पदोच्चयं तु तं विद्यान्नानार्थग्रथितार्थकम् || १८ ||


यो दुर्जनाद्वाञ्छितसिद्धिमीहते स नूनमुत्क्रामति तं सुखैधिनम् |
जुह्वज्ज्वलाग्नौ विगतार्थमण्डलं प्रसह्य षष्ठं विषयं प्रसाधयेत् (?) 
||

काव्यलक्षणमित्यनेन काव्येषु लोकविपर्यासबाहुल्यमवश्यं भवतीति 
दर्शयति | अन्ये तु पठन्ति -

विचारस्यान्यथाभावस्तथा दृष्टापदृष्टयोः |
सन्देहात्कल्प्यते यत्र सविक्षेपो विपर्ययः ||

विचार्यत इति विचारोऽर्थः अदृष्टमित्यर्थः | सन्देहोऽत्र भ्रमः अथवा 
अन्यथाभावो विपर्ययः | संशयोऽपि हि वस्तुतो विषयतत्त्वमन्यथाकारं 
दर्शयन् विपर्यय एव ||

अथ सिद्धिः - बहूना च प्रधानानामिति | प्रसिद्धानां मध्ये 
एकमित्यप्रसिद्धं यन्नाम कीर्त्यते तस्यासाधारणत्वस्य प्रयोजनस्य 
संपत्तये करणं तत्र निवेशनं यस्य तादृक् तत्कीर्तनं 
सिद्धिहेतुत्वात्सिद्धिः | यथा -

भद्रेश्वरः सुरसरित्स भवानहं च
त्रैलोक्यसारमिह संप्रति जीवलोके |
भद्रेश्वरः सुरवरेषु सरित्सु गङ्गा
त्वं पार्थिवेष्वहमतीव सुदुःखितेषु ||

अत्र भवानहं चेत्यप्रसिद्ध. प्रसिद्धमध्ये उपात्तं साधारण्यसिद्धिं 
विधत्ते | 

अथ पदोच्च्यः - गुणैर्बहुभिरेकार्थैरिति | एकतात्पर्यार्थनिष्ठैर्बहुभिः 
शब्दैर्ये वाच्यत्वेन् स्वीकृता धर्मास्तदुपलक्षितत्वेनैव यद्वस्तुनः 
प्रशषनम् | कथं 


प्. ३०९)

आत्मभावमुपन्यस्य परसादृश्ययुक्तिभिः |
तीव्रार्थभाषणं यत्स्यादाक्रन्दः स तु कीर्तितः || १९ ||


नानार्थैर्ग्रथितात्मकमुपलम्भितरूपं कृत्वा तत्पदानामुच्चय 
उत्कर्षेण चयः बाहुल्यं यत्रेति पदोच्चयः |

असारं संसारं परिमुषितरत्नं त्रिभुवनं
निरालोकं लोकं जननयननिर्माणमफलम् |
अदर्पं कन्दर्पं मरणशरणं बान्धवजनं
जगज्जीर्णारण्यं कथमसि विधातुं व्यवसितः ||

अत्र ह्यवान्तरावगमकारिणामवान्तरवाक्यरूपाणां पदानां 
तात्पर्यमभिन्नं स्वार्थे तु भिन्नम् | पदशब्दन्तु | अन्ये पठन्ति - पादो 
भाग इति |

पूर्वत एवार्थः ||

अथाक्रन्दना - आत्मभावमुपन्यस्येति | तीव्रः साक्षादवाच्यो योऽर्थस्तस्य 
परं प्रति सादृश्ययोजनप्रकारैरात्म भिप्रायं प्रमुखे दत्त्वा 
तत्समन्ततः भाषणं स्फुटकथनं 
तन्निजभावाविष्करणप्रधानत्वादाक्रन्दो नाम लक्षणम् | यथा ममैव -

किं पान्थ त्वरसे विलोकय (निशां या ह्युन्मुखी) पाण्डुरा
चन्द्रं चुम्बितुमीहते प्रकटयन्त्यग्रे सरागां स्थितिम् |
यद्वा नागरभोगदुर्ललितकैर्न्यस्तापि न ज्ञायते 
ग्रामेऽग्राम्यजओपभोगसुभगं निर्व्याजरम्यं सुखम् ||

अत्रोत्तरेणार्धेन ग्रामीणो रम्यतमो भोजनशयनादिसंभोग इति वक्त्र्या 
मोहप्रायोऽवाच्य आत्माभिप्रायः | तदरोचकत्वं तदुभयं प्रमुखे 
निधाय निशाकरवृत्तान्तसादृश्येन तीव्रः स्वात्मानुराग आविष्कृतः | अन्ये 
पठन्ति -

रूपकैरुपमाभिर्वा तुल्यार्थाभिः प्रयोजितैः |
अप्रत्यक्षार्थसंस्पर्शस्तुल्यतर्कः प्रकीर्तितः ||

प्रथमार्धेन परसादृश्यमुक्तम् | अप्रत्यक्षस्यात्मभावस्य 
संस्पर्शनाज्ज्ञापनेत्यर्थः ||


प्. ३१०)

हृदयस्थस्य भावस्य सुश्लिष्टार्थप्रदर्शनम् |
अन्यापदेशकथनैर्मनोरथ इति स्मृतः || २० ||

पृष्टैरपृष्टैरथवा निर्णयः क्रियते तु यः |
आख्यानमिति तज्ज्ञेयं लक्षणं नाटकाश्रयम् || २१ ||


अथ मनोरथः - हृदयस्थस्य भावस्येति | यथा -

णिग्गंध दुरारोहिं पुत्त-अ (मा) पाडलिं समारूढ |
आरूढणिपडि-आ के इमी ए ण क-आ इद ग्गामो ||

अत्र पादपमारोहन्नेव वृद्धविदग्धया 
कश्चिद्दुराशयपुंश्चलीसंगमोत्सुकः स्वाभिप्रायद्योतनेन प्रबोध्यते 
तत्प्रस्तुतमेवान्यदपदिश्य | अत एवाप्रस्तुप्रशंसा सापि चात्रैवान्तर्भूता | 
नन्वलंकारे ह्यलंकार्यत्वं द्व्यसत् इति केयं युक्तिः लक्षणं तु भवति 
लक्षणत्वादेव ||

अथाख्यानं - पृष्टैरपुष्टैरपि चेत्यादि | प्रश्नपूर्वका यत्र बहवो 
निर्णीयन्ते यथा | वाले नाथ विमुञ्च मानिनि इत्यादावुक्तिप्रत्युक्तौ 
प्रश्नसदृशैर्वा शक्याशक्यवस्त्वभिधानैर्यत्र निर्णयः | यथा -

रामोऽसौ भुवनेषु विक्रमगुणैर्यातः प्रसिद्धिं परा

इत्युक्ते यदि प्रसिद्धः कथं मया न ज्ञायत इत्याशंक्याख्यातं-

अस्मद्भाग्यविपर्ययाद्यदि परं देवो न जानाति किम् |

किं तस्य प्रसिद्धौ निदानमित्याशंक्य पुनराख्यातं -


प्. ३११)

आदौ यत्क्रोधजननमन्ते हर्षप्रवर्धनम् |
यत्र प्रियं पुनर्वाक्यं सा याच्ञा परिकीर्तिता || २२ ||

कार्येषु विपरीतेषु यदि किंचित्प्रवर्तते |
निवार्यते च कार्यज्ञैः प्रतिषेधः प्रकीर्तितः || २३ ||


वन्दी वैषयशांसि इत्यादिना |

नाटकाश्रयमित्यनेन भूयो लक्ष्यमाणस्येत्याह | अन्य पठन्ति -

वाक्यैः सातिशयैर्युक्ता वाक्यार्थस्य प्रसाधकैः |
लोकप्रसिद्धैर्वहुभिः प्रसिद्धिरिति कीर्तिता ||

स्पष्टम् ||

अथ याच्ञा - आदौ यत्क्रोधजननमिति | प्रथमार्धेन हितं व्याख्यातम् | 
तेन प्रथमं यत्तदात्वे परुषमायत्यां च सत्फलं वस्तूच्यते ततश्च 
प्रियम् | पुनः शब्दात्ततो हितं पुनः प्रियमित्येवं प्रबोध्यस्य 
प्रबोधधिया याचनाद्याच्ञा | यथा ममैव -

भूमिः कण्टकीनी पुरो विटपिनः प्रायो बहूपद्रवाः
भूयश्चैष दिवाकरो मृगयते सन्ध्याङ्गनासङ्गमम् |
तद्विश्रम्य जनोऽयमत्र सदने ग्राम्योचितं सेवतां
प्रातः पान्थ विचार्य चेतसि चिरं स्थातासि गन्तासि वा ||

पाठान्तरं तु -

हितैः प्रसन्नवचनैर्यत्परस्यानुवर्तनम् |
क्रियते वाक्यचेष्टाभिस्तद्दाक्षिण्यमुदाहृतम् || इति |

अथ प्रतिषेधः - कार्येषु विपरीतेष्विति | यथा अमरुकस्य -


प्. ३१२)

यत्राकारोद्भवैर्वाक्यैरात्मानमथवा परम् |
पृच्छन्निवाभिधत्तेऽर्थं सा पृच्छेत्यभिसंज्ञिता || २४ ||

विद्वान् पूर्वोपलब्धौ यत्समत्वमुपपादयेत् |
निदर्शनकृतस्तज्ज्ञैः स दृष्टान्त इति स्मृतः || २५ ||


लग्ना नांशुकपल्लवे भुजलता न द्वारदेशेऽर्पिता 
नो वा पादयुगे तया निपतितं तिष्ठेति नोक्तं वचः |
काले केवलमम्बुदालिमालिने गन्तुं प्रवृत्तः शठः
तन्व्या वाष्पजलोपकल्पितनदीपूरेण रुद्धः प्रियः ||

अत्र तृतीयपादेन विपरीतकार्यप्रवृत्तिरुक्ता | आद्यार्धेन कार्यज्ञत्वं 
नायिकायाः तथापि निवारणं तुर्यपादेनोक्तम् | अन्ये त्वधीयते -

यद्वाक्यं वाक्यकुशलैरुपायेनाभिधीयते |
सदृशार्थाभिनिष्पत्त्या स लेश इति कीर्तितः || इति |

वाक्यमिति वाक्यार्थो निषेधो वा नदीपूरश्च वर्षानु रोधको दृष्ट इति 
सदृशाभिधानेनोपायेन निषेधः कृतः ||

अथ पृच्छा - यताकारोद्भवैर्वाक्यैरिति | यथा -

किं भीमाद्गुरुदक्षिणां गुरुगदाद्भीमप्रियः प्राप्तवान् | इत्यादि 
अत्राकारेणाभिप्रायसूचकेन काक्वादिनोद्भूतानि द्योतितशक्तिकानि 
वाक्यानीति भावः | यत्र भावरसोपेतमित्यन्ये प्राच्यं पादमधीयन्ते ||

अथ दृष्टान्तः - विद्वान्पूर्वोपलब्धौ यत्समत्वमिति | यथा ममैव -

हा हालाहललेहने हतमतिः सोऽयं समुत्कण्ठितो
गाढाङ्गारगरिम्णि चैष जडधीर्देहं निविक्षेप्स्यति |
ग्राम्योऽप्याजगरी गुरुं गलगुहां मोहादयं धावति 
व्याधुयेतरसङ्गतानि यदयं सार्थ खलैः खेलति ||


प्. ३१३)

अनेकयुक्ति यद्वाक्यमनेकार्थप्रसाधकम् |
अनेकवाक्यसंयुक्तं तन्निर्भासनमुच्यते || २६ ||

अपरिज्ञाततत्त्वार्थं यत्र वाक्यं समाप्यते |
सोऽनेकत्वाद्विचाराणां संशयः परिकीर्तितः || २७ ||

यथाशास्त्रार्थसंपन्नां मनोरथसमुद्भवाम् |


यदयमित्यादि कस्य हेतोर्हालाहलकालकूटकबलनादिना येन साम्यं कृतं 
स दृष्टान्तः | न चेयमुपमा यतो निदर्शनेन प्रत्यक्षीकरणाय कृत इति 
इदमेवं कर्तुमुद्यत इति न च रूपकं यदेतत्करोति तत् इदमस्य भविष्यतीति 
भिन्नकालत्वात् तदाह पूर्वोपलब्धौ सत्यामिति |

अथ भासनं - अनेकयुक्ति यद्वाक्यमिति | यथा -

कर्ता द्यूतच्छलानां जतुमयशरणोद्दीपनः सोऽभिमानी (वेणी)- इत्यादि | 
भास्यते प्रकृतः क्रोधादिर्येन | पाठान्तरं -

ईप्सितार्थप्रसिद्ध्यर्थं कीर्त्यन्ते यत्र सूरिभिः |
प्रयोजनान्यनेकानि सा मालेत्यभिसंज्ञिता || इति 

अथ संशयः - अपरिज्ञाततत्त्वार्थमित्यादि | यथा -

तिष्ठेत्कोषवशात्प्रभावपिहिता दीर्घं न सा कुप्यति
स्वर्गायोत्पतिता भवेन्मयि पुनर्भावार्द्रमस्या मनः |
तां हर्तुं विवुधद्विषोऽपि न च मे शक्तः पुरोवर्तिनी
सा चात्यन्तमगोचरं नयनयोर्यातेति कोऽयं विधिः || (विक्र. ४-२)

अत्राद्यो भागः संशयोदाहरणं अनन्तरस्तूपपत्त्युदाहरणम् |

अथाशीः - यथाशास्त्रार्थसंपन्ना मित्यादि | यथा -


प्. ३१४)

अप्रार्थनीयामन्यां वा विदुस्तामाशिषं बुधाः || २८ ||

आदौ यत्क्रोधजननमन्ते हर्षप्रवर्धनम् ||
तत्प्रियं वचनं ज्ञेयमाशीर्वादसमन्वितम् || २९ ||


पादाग्रस्थितया (रत्ना - १-१) इत्यादि | सर्वं वचनं न चाशीरलङ्कारः 
स्तुत्या एव वर्णनीयत्वात् | अन्ये पठन्ति -

यत्रार्थानां प्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम् |
परापेक्षाव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते || इति |

प्रसिद्धानां देवतादीनां परापेक्षा साध्याकांक्षा तस्माद् 
व्युदासस्तत्संपत्त्या | अत एव दृष्टान्तादस्य भेदः इति ||

अथ प्रियं - आदौ यत्क्रोधजननमिति | यथा -

किं वृत्तान्तैः परगृहगतिअः किं तु नाहं समर्थः
तूष्णीं स्थातुं प्रकृतिमुखरो दाक्षिणात्यस्वभावः |
गेहे गेहे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ठ्यां
उन्मत्तेव भ्रमति भवतो वल्लभा हन्त कीर्तिः ||

अत्र भ्रमति वल्लभेत्यादौ क्रोधजननं हन्त कीर्तिरिति हर्षकृत् | अन्ये पठन्ति -

वाच्यमर्थं परित्यज्य दृष्ट्यादिभिरनेकधा |
अन्यस्मिन्नेव पतनादाशु भ्रंशः स उच्यते || इति 

दृष्टिर्दर्शनं प्रकृतिमुखरादिवाक्यमिति पूर्वोक्तमित्यर्थः | न चेयं 
व्याजस्तुतिः निन्दाभागे स्तुतेरभावात् पूर्णतायास्तु निन्दाया अभावात् | 
यथा वा -

प्रद्योतस्य सुता इत्युक्त्वा वसन्तकं विप्रतारयितुं राजा वसन्तशब्दमाचष्टे 
| मधोश्च समयः प्रसूनसमय इत्यनादृत्य तदाकर्णने निवृत्त्यङ्कुरेण


प्. ३१५)

छलयुक्त्या त्वन्येषामभिसन्धानाभिभावकं कपटम् |
द्वित्रिप्रयोगयुक्तौ विज्ञेयः कपटसङ्घातः || ३० ||

दुर्जनोद्दहृतै रूक्षैः सतां मध्येऽभिताडितः |
अक्रोधः क्रोधजननैर्वाक्यैर्यः सा क्षमा भवेत् || ३१ ||


हृष्यति विदूषके समय इतिशब्देनान्यत्र पतनात्प्रणयक्रोधत्वं चेति 
प्रियवचनम् | प्रियकार (?) इति लोक एतत्सिद्धम् |

(अथ कपटं - छलयुक्त्येति | व्याजप्रयोगेण अभिसन्धानं वञ्चना 
अभिभावकं तिरस्कारकं छलोक्त्या कथितस्यार्थस्यान्यथाग्रहणं 
अपलापो वा कपटं तस्य सङ्घातो लक्षणम् | कपटो 
वस्तुक्रमाद्दैवाच्छत्रोर्वा समुद्भूतः | वस्तुक्रमोद्भूतस्य 
मालतीमाधवे मकरन्दस्य मालतीवेषधारणं दैविकस्य नागानन्दे 
जीमुतवाहनस्य शङ्खचूडच्छलनं शत्रुकृतस्य तु छलितरामे 
लवणासुरप्रयुक्तयो राक्षयोर्मन्थराकैकेययोर्वेषधारणं सीताया 
अन्तर्वत्न्या निर्वासनं च कृतम् | यथा वा कृत्यारावणे प्रथमेऽङ्के 
सीतावेषधारिण्या शूर्पणखया लक्ष्मणो वञ्चितोऽभिभूतश्च ता 
सव्वहा अण्ण एव्व दे अणिद्वं अभिप्पा-अं लक्खेमि इत्यादिना वचनेन |) अन्ये 
पठन्ति -

यत्र संकीर्तयन्दोषं गुणमर्थेन योजयेत् |
गुणातिपाताद्दोषं वा गर्हणं नाम तद्भवेत् || इति 

तत्रिविधमपि वागुपचारसामान्याच्छलमत्र स्वीकृतम् |

अथ क्षमा - दुर्जनोदाह्र्टैरिति | दुर्जनोक्तैर्वचनैः क्रोधजननैः सभायां 
ताडितोऽपि यः पुरुषोऽक्रोधनः क्रोधहीनः स एव क्षमावान् | 
तद्वर्णनोचितः


प्. ३१६)

दृष्ट्वैवावयवं किंचिद्भावो यत्रानुमीयते |
प्राप्तिं तामभिजानीयाल्लक्षणं नाटकाश्रयम् || ३२ ||

अकार्यं सहसा कृत्वाऽकृत्वा कार्यमथापि वा |
सन्तापो मनसो यस्तु पश्चात्तापः प्रकीर्तितः || ३३ ||


कविव्यापारः क्षमेत्यर्थः | अनेन च यथोचिताभिन्नवृत्तिसंचयः सर्वो 
विभावाद्युचितो निर्वर्त्यमानः काव्यलक्षणत्वेन सूचितः | क्षमा यथा 
ममैव -

श्रोत्राय दुष्टवचनं प्रति किं न कोपः
क्षोभं करोति हृदये ननु कोप एव |
मित्रं ममैष तु निजात्मनि योऽपकारं
कृत्वा ममाशुभकलङ्कविघातहेतुः

अन्येषां पाठः -

सिद्धान् बहून् प्रधानार्थांस्त्यक्त्वा यत्र प्रयुज्यते |
विशेषयुक्तं वचनं विज्ञेयं तद्विशेषणम् ||

सिद्धानिति 
लोकप्रसिद्धान्प्रधानभूतानशक्यापजयांस्त्यक्त्वानादृत्यक्रोधाद्यद्वच्
अनंविशेषेण युक्तं यथा ममायं परम्परः (परिवादः?)सुहृत्प्रत्ययः 
स्वात्मनि क्षोभः पुण्यादिकमुररीकृत्यापि ममापुण्यसंचयं 
दुःखोपभोगदानेन शमयति इति |

अथ प्राप्तिः - दृष्ट्वैवावयवं कंचिदिति | यथा -

अभ्युन्नता पुरस्तादवगाढा जघनगौरवात्पश्चात् |
द्वारेऽस्य पाण्डुसिकते पदपक्तिर्दृश्यतेऽभिनवा || (शाकु ३-५)

अत्र पदपङ्क्तिलक्षणमंशं दृष्ट्वानयात्र भवितव्यमिति शकुन्तलायाः 
सद्भावोऽनुमीयत इति |

अथ पश्चात्तापः - अकार्यं सहसा कृत्वेति | सहसेत्यविचार्य अकार्यं कृत्वा 
यथा - अंगुलिशुकाहमिस इदोसल उप्पन्ना | जस्सकवलजो भूतभूहि भुव 
ओहिण्णो ||

कार्यमकृत्वा यथा -

मुखमंसविवर्तिपक्ष्मलाक्ष्याः कथमप्युन्नमितं न चुम्बितं तत् | इति | 
शाकु |


प्. ३१७)

प्रश्रयेणार्थसंयुक्तं यत्परस्यानुवर्तनम् |
स्नेहाद्दाक्षिण्ययोगाद्वा सानुवृत्तिस्तु संज्ञिता || ३४ ||


अन्ये पठन्ति -

अनेकार्थविचारस्तु विचारः परिकीर्तितः || इति |

अनेकस्य कार्यरूपस्यार्थस्य (कृता)कृतस्य विचारः किमेतत्कृतमिति |

अथानुवृत्तिः - प्रश्रयेणार्थसंयुक्तमिति | यथा भट्टेन्दुराजस्य -

राज्ञा यद्यनुरुध्यसे यदि भवेद्वाच्यं पुरो मादृशां
तत्संक्रन्दनगोप किंचन मनाक् पृच्छत्यधीरो जनः |
अग्रे रोहणचारिणां सरभसं संचूर्यमाणश्चिरं
कं प्रत्याययितुं प्रयासरसिको यत्नेन रत्नायसे ||

अप्रस्तुतप्रशंसातेऽपि हि यदप्रस्तुतस्य शरीरवैचित्र्यं तल्लक्षणकृतमेव 
लक्षणं हि शरीरमित्युक्तम् | कटकाद्यैरपि हि यद्वैचित्र्यं 
कुशलसुवर्णकारोत्प्रेक्षितं तल्लक्षणाहिम्नैव | 
तत्तेनोपमानशरीरस्योपमेयशरीरस्य वा वैचित्र्यं लक्षणानामेव 
व्यापारह् इत्येवमुपमारूपकदीपकानां त्रयाणामलङ्कारत्वेन 
वक्ष्यमाणानां प्रत्येकं षट्त्रिंशल्लक्षणयोगात् लक्षणानामपि 
चेकद्वित्र्याद्यवान्तरविभागभेदादानन्त्यं केन गणयितुं शक्यम् 
इदानीं शतसहस्राणि वैचित्र्याणि सहृदयैरुत्प्रेक्ष्यन्ताम् | परे त्वधीयते -

उभयोः प्रीतिजननो विरुद्धाभिनिवेशयोः |
अर्थः प्रसादजनको ज्ञेयस्त्वनुनयो बुधैः || इति |

उभयोरत्र वक्तृवाच्ययोस्तयोश्च विरुद्धाभिनिवेशः | एकस्य तत्त्वविश्रान्तता 
अपरस्य त्विषा रत्नवदाचरितमिति |


प्. ३१८)

प्राप्तानां यत्र दोषाणां क्रियते शमनं पुनः |
सा ज्ञेया ह्यपपत्तिस्तु लक्षणं नाटकाश्रयम् || ३५ ||

साध्यते योऽर्थसंबन्धो महद्भिः समवायतः |
परस्परानुकूल्येन सा युक्तिः परिकीर्तिता || ३६ ||


अयोपपत्तिः - प्राप्तानां यत्र दोषाणामिति | प्राप्ता नामिति वीप्सागर्भो 
निर्देशः दोषाणामित्युपपत्त्ययोगदृष्टत्वेनावस्तुभूतानामित्यर्थः | यथा 
-

तिष्ठेत्कोपवशा दित्यादि | यथा वा -

क्वकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलं भूयोअपि दृश्येत सा
दोषाणां प्रशमाय मे श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम् |
किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतः स्वास्थ्यमुपेहि कः खलु युवा धन्योऽधरं पास्यति || (विक्रमो) इति अन्ये 
त्वधीयते -

परिगृह्य तु शास्त्रार्थं यद्वाक्यमभिधीयते |
विद्वन्मनोहरं स्वन्तमुपदिष्टं तदुच्यते || इति |

शास्त्रार्थशब्दः प्रमाणोपलक्षणम् | स्वन्तमिति शोभनोऽन्तो निश्चयो यत्र |

अथ युक्तिः - साध्यते योऽर्थसंबन्ध इति | यथा -

लावण्यसिन्धुरपरैव हि केयमत्र
यत्रोत्पलानि शशिना सह संप्लवन्ते |
उन्मज्जति द्विरदकुम्भतटीव यत्र
यत्रापरे कदलकाण्डमृणालदण्डाः ||

अत्र महद्भिरुत्कृष्टैर्नेत्रवदनादिभिः 
परस्परशोभात्मकानुकूल्योपलक्षितेन समवायेनैकविश्रान्त्यार्थः 
संबध्यमान उपपद्यमानोऽपूर्वतरङ्गिणीलक्षणः साधित इति 
योजनादियं युक्तिः | प्रतीयमानं रूपकमत्रेति चेत् किं ततः शरीरं 
लक्षण मयमेवेत्युक्तमसकृत् | एकीयः पाठः -


प्. ३१९)

यत्रापसारयन्दोषं गुणमर्थेन योजयेत् |
गुणाभिवादं दोषाद्वा कार्यं तल्लक्षण विदुः || ३७ ||

अपूर्वक्रोधजनितमपराधं प्रमृज्य यत् |
सेवार्थं मधुरं वाक्यं सानुनीतिः प्रकीर्तिता || ३८ ||


अभूतपूर्वो ह्यर्थो यः *? दृश्यात्परिकल्पितः |
लोकस्य हृदयग्राही सोऽभिप्राय इतीरितः || इति |

अथ कार्यं - यत्रापसारयन् दोषमिति | दोषमपसार्य गुणं 
यदात्वेऽर्थनीये नियोजयति गुणाभिवादं वापसार्यं दोषानर्थे योजयति 
आश्रित्य तेनार्थं योजयतीत्यर्थः | प्रथम उदाहरणं -

तावत्स्वात्मनि संश्रितद्रुमलताश्लेषोऽध्वगैर्वर्जनम् | इत्यादि | द्वितीये 
ममैव -

विश्वप्रभो वितरतां कमलां किमन्यद्
भूत्यात्स कोऽपि घटितो भवतोपकारः |
दूराध्वगेषु पुनरम्बु तथा विकीर्ण-
मन्ते यथा त्रिभुवने प्रसृतं यशस्ते ||

एतकैश्चिद्गहनमित्युक्तम् | अन्ये त्वधीयते -

अर्थान्तरस्य कथने यत्रान्योऽर्थः प्रतीयते |
वाक्यमाधुर्यसंपन्ना सार्थापत्तिरिति स्मृता || इति |

अत्र हि महांस्त्वयास्योपकारः कृतः अध्वगानां च महदम्बु दत्तमित्युक्ते 
विश्वप्रभो इति पुनरिति पर्यालोचनादर्थान्तरस्यापत्तिः |

अथानुनीतिः - अपूर्वक्रोधजनितमिति | अपूर्वस्य सातिशयस्य क्रोधस्य जननाय 
योऽपराधस्तम् | यथा -

प्रसीदेति ब्रूयामिदमसति कोपेन घटते | (रत्ना- २-१९)


प्. ३२०)

दोषैर्यदन्यनामोक्तैः प्रसिद्धार्थैः प्रयोजितम् |
अन्यत्रार्थेन संबद्धं ज्ञेयं तत्परिदेवनम् || ३९ ||


अन्ये पठन्ति -

वाक्यैः सातिशयैर्युक्तो वाक्यार्थः स प्रसाधकैः |
लोकप्रसिद्धैर्बहुभिः प्रसिद्धिरिति कीर्तिता || इति ||

अथ परिदेवनं - दोषैर्यदन्यनामोक्तैमिति | यथा बालरामायणे 
दशरथनाम्ना ये दोषा उक्ता रामनिर्वासनादयस्तैरेव प्रसिद्धार्थैः 
सद्भिर्यत्प्रयोजितं वचनं परमार्थेन सम्बन्धो रक्षस एव युक्तो न तु 
दशरथे तत्परिदेवितं नरेन्द्रवृद्धःस्त्रीवशं न्यस्तमयस | इत्यादिना | 
अर्थेन प्रयोजनेन येऽन्यनामोक्ता अर्थाः प्रसिद्धार्थैर्यत्प्रयोजितं 
संवादितमन्यहृदये दोषाः संबन्धं संबन्धनं तच्चार्थेन 
सम्बन्धं परमार्थत उचितं तत्परिदेवितम् | यथा -

एनां पश्य पुरस्तटीमिह किल क्रीडाकि *? नो हरो 
गाण्डीवेन किरीटिना सरभसं चूडान्तरे ताडितः |
इत्याकर्ण्य कथाद्भुतं हिमनिधावद्रौ सुभद्रापते-
र्मन्दं मन्दमकारि येन निजयोर्दोर्दण्डयोर्माण्डनम् ||

तटावलोकनेन प्रयोजनेनात्र धनञ्जयव्यापारो य उक्त *? न राजनि 
कस्मिश्चिद्दोषसंबन्धो हृदये जनितः किं तुल्यमानुषत्वेऽर्जुनपरा 
क्रमन्यूनता मम तत्किंमण्डनया अधिकारस्थानां ह्यद इति तत्र 
परमौचित्यख *? नं प्रयोजनम् | अन्ये पठन्ति -

परदोषैर्विचित्रार्थैर्यत्रात्मा परिकीर्त्यते |
अनुक्तोऽन्योऽपि वा कश्चित्स तु क्षोभ इतीरितः || इति |

परस्य दोषो येभ्यस्तादृशा ये विचित्रा अर्थाः 
परगुणस्तैर्हेतुभूतैरदृषोऽप्यर्थ आत्मा अन्य इति दृष्टत्वेन कीर्त्यते अन्यो वा 
कश्चिदात्मव्यतिरिक्त इति क्षोभो हृदयसंचलनात् | इयमेवानुक्तसिद्धिः -


प्. ३२१)

उपमा दीपकं चैव रूपकं यमकं तथा |
काव्यस्यैते ह्यलङ्काराश्चत्वारः परिकीर्तिताः || ४० ||

यत्किंचित्काव्यबन्धेषु सादृश्येनोपमीयते |
उपमा नाम सा ज्ञेया गुणाकृतिसमाश्रया || ४१ ||


प्रस्तावेनैव शेषोऽर्थः कृत्स्नो यत्र प्रतीयते |
वचनेन विना जातु सिद्धिः सा परिकीर्तिता || इति |

दोर्दण्डमण्डनाकरणे प्रस्तावादेव गम्यते पौरुषातिशयदर्पादिसर्वम् |
एष चोत्कृष्टानामेवाभिप्रायो भवतीति प्राप्यत्वादन्ते लक्षणमिदमुक्तम् |

एवं कविव्यापारवलाद्यदर्थजातं लौकिकात्स्वभावाद्विद्यमानं तदेव 
लक्षणमित्युक्तम् | तत्र शरीरकल्पस्यालङ्कारा अधुना वक्तव्याः | 
तन्निरूपयितुमुद्दिशति उपमेत्यादि | काव्ये तावल्लक्षणं शरीरं 
तस्योपमादयस्त्रयोऽर्थभागे यथा हि पृथग्भूतेन हारेण रमणी 
विभूष्यते तथोपमानेन शशिना तत्सादृश्येन वा कविबुद्धिचञ्चलतया 
परिवर्तमानत्वात्पृथक्सिद्धेनैव प्रकृतवर्णनीयवनितावदनादि 
सुन्दरीक्रियत इति तदेवालङ्कारः | तस्य च त्रिधा स्थितिः संपूर्णेन स्फुटेन 
उपमानोपमेयत्वेन | यत्र च वर्णानां 
संनिधिरुपमानोपमेयद्योतकसाधारणधर्माणां 
क्वचिदन्तर्लीनेनोपमानोपमेयमेकीक्रियते तत्र रूपकव्यवहारः | तत्र हि 
पदार्थे प्रयुज्यमानः शब्द इवार्थं गर्भीकरोतीति न्यायः | क्वचित्तु 
एकप्रघट्टकावस्थानवलादुपमागतिः यथा दीपके | 
उपलक्षणंचैतद्वैचित्र्यान्तराणाम् ||

उपाध्यायमतं तु - लक्षणवलादलङ्काराणां वैचित्र्यमागच्छति तथा 
हि - गुणानुवादनाम्ना लक्षणेन योगात्प्रशंसोपमा 
अतिशयनाम्नातिशयोक्तिः मनोरथाख्येनाप्रस्तुतप्रशंसा 
मिथ्याध्यवसायेनापह्नुतिः सिद्ध्या तुल्ययोगितेति एवमन्यदुत्प्रेक्ष्यम् | 
लक्षणानां च परस्परवचित्र्यादप्यनन्तो विचित्रभावः यथा 
प्रतिषेधमनोरथयोः संमेलनादाक्षेप इति | उपमाप्रपञ्चश्च 
सर्वोऽलङ्कार इति विद्वद्भिः प्रतिपन्नमेव |


प्. ३२२)

एकस्यैकेन सा कार्या ह्येनेकेनाथवा पुनः |
अनेकस्य तथैकेन बहूनां बहुभिस्तथा || ४२ ||

तुल्यं ते शशिन वाक्त्रमित्येकेनैकसंश्रया |
शशङ्कवत्प्रकाशन्ते ज्योतींषीति भवेत्तु या || ४३ ||

एकस्यानेकविषया सोपमा परिकीर्तिता |
श्येनबर्हिणभासानां तुल्यार्थ इति या भवेत् || ४४ ||

एकस्य बहुभिः सा स्यादुपमा नाटकाश्रया |
बहूनां बहुभिर्ज्ञेया घना इव गजा इति || ४५ ||


तत्रोपमां लक्षयति यत्किंचिदिति | काव्यवन्धेषु काव्यलक्षणेषु सत्स्वित्यनेन 
गौरिव गवय इति नायमलङ्कार इति दर्शितम् | बन्धो गुम्फो फणितिर्वक्रोक्तिः 
कविव्यापार इति हि पर्यायाः | लक्षणं त्वलङ्कारशून्यमपि न निरर्थकम् | 
भूयांश्चात्रोदाहरणमार्गो दर्शितः |

गुणशून्यं तु न काव्यं किंचिदपीयति च महापुरुषो दृष्ठान्तः 
अहेयत्वप्रदर्शनार्थमेवं हि प्रसादादीनां गुणवाचोयुक्त्या व्यवहारः 
तद्विना काव्यरूपत्वाभावात् | सुन्दरास्पदं तु 
शरीरमुपलक्षणमुपमाद्यन्तरेण तु भवत्येव काव्यमिति 
प्रकटीकर्तुमुपमादीनामलङ्कारत्वेन व्यवहारः न तु लोक इव स्फुटात्र 
पृथक् सिद्धिरस्ति | तथा हि दण्डिना काव्यशोभावहा धर्मा अलङ्कारा सर्व 
उक्ता इति केचित् | यत्किंचिदित्यनेनोपमीयत इति क्रियार्थः संबध्यते न कर्म | उप 
समीपे प्रेक्षणनिमित्तन्तरैरपि संभवतीत्यत आह सादृश्येनेति | उपमीयत 
इत्यनेनोपमेय उक्ते सादृश्येनेति साधारणो धर्मः गुणः संबन्धः 
आक्रियते द्योत्यते अनेनेति गुणाकृतिः इवादिः शब्दः आश्रीयमाणो यस्यामिति 
(गुणा-


प्. ३२३)

प्रशंसा चैव निन्दा च कल्पिता सदृशी तथा |
किंचिच्च सदृशी ज्ञेया ह्यपमा पञ्चधा पुनः || ४६ ||

प्रशंसा यथा -

दृष्ट्वा तां तु विशालाक्षीं तुतोष मनुजाधिपः |
मुनिभिः साधितां कृच्छ्रात् सिद्धिं मूर्तिमतीमिव ||

निन्दा यथा -

सा तं सर्वगुणैर्हीनं सस्वजे कर्कशच्छविम् |
वने कण्टकिनं वल्ली दावदग्धमिव द्रुमम् || ४८ ||

कल्पिता यथा -

क्षरन्तो दानसलिलं लीला मन्थरगामिनः |
मतङ्गजा विराजन्ते जङ्गमा इव पर्वताः || ४९ ||

सदृशी यथा -

यत्त्वयाद्य कृतं कर्म परचित्तानुरोधिना |
सदृशं तत्तवैव स्यादिति मानुषकर्मणः || ५० ||


कृतिसमाश्रया) | अत्रोदाहरणानि क्रमेण दर्शयति तेषु लक्षणयोजनं 
तुल्यं ते इत्यादिना |

एवमुपमानोपमेयसंख्याभेदेन तद्भेदानुक्त्वा तद्गतशरीरभेदेन 
शरीरभेदानाह प्रशंसा चैवेत्यादिना | उपमानस्य 
प्राशस्त्यात्प्रशंसोपमा | एवं सर्वत्र |

जङ्गमाः पर्वताः उपमानाभिमताः कल्पिताः अन्यस्य सादृश्याभावात् | 
एवमत्र सदृशेन कल्पितः सः | असदृशीत्यन्ये पठन्ति व्याचक्षते च सदृश-


प्. ३२४)

किंचित्सदृशी यथा -

संपूर्णचन्द्रवदना नीलोत्पलदलेक्षणा |
मत्तमातङ्गगमना संप्राप्तेयं सखी मम || ५१ ||

उपमाया बुधैरेते ज्ञेया भेदाः समासतः |
ये शेषा लक्षणैर्नोक्तास्ते ग्राह्या लोककाव्यतः || ५२ ||

नानाधिकरणार्थानां शब्दानां संप्रदीपकम् |
एकवाक्येन संयुक्तं तद्दीपकमिहोच्यते || ५३ ||

(प्रसृतं मधुरं चापि गुणैः सर्वैरलङ्कृतम् |
काव्ये यन्नाटके विप्रास्तद्दीपकमिति स्मृतम्) || ५४ ||


इहोपमेय उच्यते तथा च व्युत्पत्तिः समान इव दृश्यमानस्तमिवात्मानं 
पश्यतीति | यत्रोपमेयस्यैवोपमानता सेयं सदृशी 
किंचित्सदृशमित्थमुपमानं भवति | यत्र सादृश्यगमकं स्फुटं 
पदं नास्ति न च सर्वात्मना रूपक इव वस्तुद्वयमीलनं तेन 
समसव्यंग्या किंचित्सदृशीत्युक्ता | तदुदाहरति संपूर्णेति | सप्तमी 
उपमानपूर्वपदस्येति समासबलादुपमानताप्रतिपत्तिः तत्र 
ह्युत्तरपदलोपः सन्नियोगशिष्टत्वात् क्यङि सलोप इव 
मत्तमातङ्गगमनमिवगमनमस्या इत्युत्तरपदलोपोऽपि स एष लोके काव्ये च 
तद्भेदाः दृश्यन्ते | ते लक्षणद्वारेणोक्ता इति ग्राह्याः स्वयं स्वीकर्तुं 
शक्याः | अस्मिन्ये नोक्तास्ते लोकात्काव्याच्च ग्राह्या इत्यन्ये शेषा इत्यत्र 
पुनरुक्तम् |

अथ दीपकं - नानाधिकरणार्थानामिति | नाना ये 
शब्दान्तरवाक्यपदात्मानस्तेषां अधिकरणार्थानामाश्रये अर्थोऽर्थता 
येषां तथाभूतानां साकां-

प्. ३२५)

यथा -

सरांसि हंसैः कुसुमैश्च वृक्षाः मत्तैर्द्विरेफैश्च सरोरुहाणि |
गोष्ठीभिरुद्यानवनानि चैव तस्मिन्न शून्यानि सदा क्रियन्ते 
स्वविकल्पेन रचितं तुल्यावयवलक्षणम् |
किंचित्सादृश्यसंपन्नं यद्रूपं रूपकं तु तत् || ५६ |

नानाद्रव्यानुरागाद्यैर्यदौपम्य गुणाश्रयम् |
रूपनिर्वर्णनायुक्तं तद्रूपकमिति स्मृतम् ||) ५७ ||

यथा -

पद्माननास्ताः कुमुदप्रभासा
विकोशनीलोत्पलचारुनेत्राः |
वापीस्त्रियो हंसकुलैः स्वनद्भि-
र्विरेजुरन्योन्यमिहालपन्त्यः || ५८ ||

क्षाणामिति तेषां यत्सम्यक् र्पकर्षेण दीपकमाकांक्षापूरकं 
क्रियागुणजात्यादि तद्दीपकं यत एकेनावान्तरवाक्येनासंयुक्तं 
सत्तथाकरोति ततो दीपप्रकृतित्वात्तथोक्तमित्यर्थः |

अथ रूपकं - स्वविकल्पेन रचितमिति | स्वविकल्पेन यद्रूपं वदनस्य रचितं 
चन्द्रात्मकं तद्रूपयति परमिति रूपकम् | तस्य द्वौ भेदौ तुल्यैरवयवैः 
सर्वैरेवान्यरूपीकृतिअर्युक्तं यदि वा किंचित्सादृश्ययुक्तं रूपितम् | अत्रापि 
किंचिदन्ये रूपसादृश्याद्युक्तं रूपान्तररूपितं यत्रैकदेशविवर्ति 
प्रसिद्धं द्रव्याद्यस्ति | य इति युक्तः पाठः | ततो हि समासोपमात्वं 
पद्मानना इत्यादेर्निवार्यते |


प्. ३२६)

शब्दाभ्यासस्तु यमकं पादादिषु विकल्पितम् |
विशेषदर्शनं चास्य गदतो मे निबोधत || ५९ ||

पादान्तयमकं चैव काञ्चीयमकमेव च |
समुद्गयमकं चैव विक्रान्तयमकं तथा || ६० ||

यमकं चक्रवालं च संदष्टयमकं तथा |


हंसकुलानां नर्मसचिवत्वमरूषितमपि गम्यत इत्ययमंशो 
द्वितीयस्योदाह्रणम् | अन्योन्यमिहेति पाठः इवशब्दे तूपमाशंज्योत्प्रेक्षो 
वा | सा त्विह कल्पितोपमा |उपमांशस्यास्फुरणा याभिमानाख्यं 
लक्षणं सैवं यस्यालङ्कारकारैरलङ्कारतयोक्ता तत्रोपओद्भेदश्च 
तद्युक्तालङ्कारता भूष्यभूषकयोः पृथगभावात् | नोचेत्तल्लक्षणमेव | 
तत्केचित्पठन्ति -

नानाद्रव्यानुरागाद्यैर्यदौपम्यगुणाश्रयम् |
रूपनिर्माण (र्वर्णना?) युक्तं तद्रूपक(मिति स्मृतम्) || इति 

व्याकुर्वते च - रूपकशब्दस्यान्वर्थाख्यायकमेतत् औपम्यस्य गुणत्वेन 
प्रधानतया संश्रयो यत्र तथा कृत्वा रूपस्य यान्यरूपेण निश्चित्य 
वर्णना तद्रूपकम् | कथं तन्निश्चय इत्याह नानाभूतेन पृथग्भूतेनापि 
द्रव्येण योऽनुरागः स्फटिकस्येव लाक्षया तत आदिग्रहणाद् 
भ्रान्तिगौणलाक्षणिकादिभेदानां ग्रहणम् (इति) |

एवमर्थविषयलक्षणप्रसङ्गेनार्थालङ्कारान् प्रदर्श्य 
शब्दालङ्कारस्वरूपमाह शब्दाभ्यासस्तु यमकमिति | तुरर्थालङ्कारेभ्यो 
व्यतिरेकमाह | शब्दशब्देनवर्णः पदं तदेकदेश इति सर्वं गृह्यते | 
तेनानुप्रासः लोटीयादेरनेनैवोपसंग्रहः | यमै द्वौ समजातावुच्येते 
तत्प्रकृतित्वाद्यमकम् | तेनैकस्याक्षरस्य पदस्य वा द्वितीयं सदृशं 
निरन्तरं सान्तरं वा शोभाजनकमलङ्कारः | यथा 
मुक्ताफलस्योचितमुक्ताफलान्तरपद्मरागादेर्वोपाश्रयविशेषः 
समुचितसहासीन सत्पुरुषमध्यपतनं वा सत्पुरुषान्तरस्य | पादे 
आदिग्रहणं तदा मध्यान्तादिषु विकल्पितवचनान्नस्त्यपि 
स्थापननियमोऽनुप्रासलाटीयादिसंग्रहायेत्याह | विशेषदर्शनमिति 


प्. ३२७)

पादादियमकं चैव तथाम्रेडितमेव च || ६१ ||

चतुर्व्यवसितं चैव मालायमकमेव च |
एतद्दशविधं ज्ञेयं यमकं नाटकाश्रयम् || ६२ ||

चतुर्णां यत्र पादानामन्ते स्यात्सममक्षरम् |
तद्वै पादान्तयमकं विज्ञेयं नामतो यथा || ६३ ||

दिनक्षयात्संहृतरश्मिमण्डलं
दिवीव लग्नं तपनीयमण्डलम् |
विभाति ताम्रं दिवि सूर्यमण्डलं
यथा तरुण्याः स्तनभारमण्डलम् || ६४ ||

(लोकानां प्रभविष्णुर्दैत्येन्द्रगदानिपातनसहिष्णुः |
जयति सुरदैत्यजिष्णुर्भगवानसुरवरमथनकारी विष्णुः ||)

पादस्यादौ तथान्ते च यत्र स्यातां पदे समे |
तत्काञ्चीयमकं नाम विज्ञेयं सूरिभिर्यथा || ६६ ||

यामं यामं चन्द्रवतीनां द्रवतीनां
व्यक्ताव्यक्ता सारजनीनां रजनीनाम् |


विशेषाणामुद्देशलक्षणानामित्यर्थः | अक्षरमिति एकमनेकं च संहृतम् 
| रश्मीनां मण्डलमोघो यस्य | तपनीयमण्डलं सौवर्णं चक्रम् |


प्. ३२८)

फुल्ले फुल्ले सभ्रमरे वा भ्रमरे वा
रामा रामा विस्मयते च स्मयते च || ६७ ||

अर्धेनैकेन यद्वृत्तं सर्वमेव समाप्यते |
समुद्गयमकं तत्तु विज्ञेयं नामतो यथा || ६८ ||

केतकी कुसुमपाण्डुरदन्तः शोभते प्रवरकाननहस्ती |
केतकीकुसुमपाण्डुरदन्तः शोभते प्रवरकाननहस्ती || ६९ ||

एकैकं पादमुत्क्रम्य द्वौ पादौ सदृशौ यदा |
विक्रान्तयमकं नाम विज्ञेयं नामतो यथा || ७० ||

स पूर्वं वारणो भूत्वा द्विशृङ्ग इव पर्वतः |
अभवद्दन्तवैकल्याद्विशृङ्ग इव पर्वतः || ७१ ||

पूर्वस्यान्तेन पादस्य परस्यादिर्यदा समः |
चक्रवच्चक्रवालं तद्विज्ञेयं नामतो यथा || ७२ ||


सारभूतानां जातीनां वधुनां युवतीनां संबन्धिनी | परिवारत्वेन 
स्थिता रामारामा सर्वैव स्त्रीव्यक्ता ईषत् स्फुटाकारा | चन्द्रवतीनां 
रजनीनां रात्रीणां संबन्धिनी यामंयामं सर्वप्रहरम् | स्मयते 
यतः पुष्पे विकसिते सभ्रमरके तद्विना वा विस्मयते | 
केतकीकुसुमवद्भासुरौ दन्तावस्य सोऽयं प्रकारकमाननं यस्य तादृक् 
शोभते हस्ती | तथा केतकीकुसुमात्मकौ पाण्डुरौ दन्तौ यस्य 
तत्प्रवरकाननं हस्तिरूपं शोभते | अत्र चार्थभेदो मुनिना नादृत इति 
तदप्रसिद्धम् | व्युत्पत्त्यादिना परहृदयं वेदितमस्माभिः |

द्वे शृङ्गे यस्य तथा विगतं शृङ्गं यस्य | एते युधि संचिताः 
सङ्घीभूताः चितमधिरूढाः | शत्रुभिः कर्तृभिः खगैः शरैः 
अनुपुङ्गगैः पुद्गान्तमगनिः आहताः 

प्. ३२९)

तुल्यात्पादद्वयादन्त्यादेकेनादिर्यदा समः |
सर्वत्र चक्रवालं तद्विज्ञेयं नामतो यथा ||) ७३ ||

शैलास्तथा शत्रुभिराहताहता 
हताश्च भूयस्त्वनुपुंखगैः खगैः |
खगैश्च सर्वैर्युधि संचिताश्चिता-
शिच्ताधिरूढा निहतास्तलैस्तलैः || ७४ ||

आदौ द्वे यत्र पादे तु भवेतामक्षरे समे |
संदष्टयमकं नाम विज्ञेयं नामतो यथा || ७५ ||

पश्य पश्य रणमस्य मे गुणान्येन येन वशगां करोति माम् 
येन येनहि ममैति दर्शनं तेन तेन वशगां करोति माम् ||

आदौ पादे तु यत्र स्यात्समावेशसमाक्षरः |
पादादियमकं नाम विज्ञेयं नामतो यथा || ७७ ||

विष्णुः सृजति भूतानि विष्णुः संहरते प्रजाः |
विष्णुः प्रसूते त्रैलोक्यं विष्णुर्लोकाधिदैवतम् || ७८ ||

पादस्यान्त्यं पदं यत्र द्विर्द्विरेकमिहोच्यते |
ज्ञेयमाम्रेडितं नाम यमकं तत्तु सूरिभिः || ७९ ||


हताः | आहतप्रकारमाह - ताः छिन्नपक्षाः शैला इव खगैः 
गृध्रादिभिः तलैः पक्षवाहुभिः निहताः भूयः | एतैरेव चिताः व्याप्ताः | 
निहतानामस्तं मरणं लान्ति तैर्निहतास्तलैः इति क्लिष्टत्वादुपेक्ष्यम् |


प्. ३३०)

विजृम्भितं निःश्वसितं मुहुर्मुहुः कथं विधेयस्मरणं पदे पदे 
यथा च ते ध्यानमिदं पुनः पुनर्ध्रुवं गताते रजनी विनाविना 
सर्वे पादाः समा यत्र भवन्ति नियताक्षराः |
चतुर्व्यवसितं नाम तद्विज्ञेयं बुधैर्यथा || ८१ ||

वारणानामयमेव कालो वारणानामयमेव कालः |
वारणानामयमेवकालो वा रणानामयमेव कालः || ८२ ||

नानारूपैः स्वरैर्युक्तं यत्रैकं व्यञ्जनं भवेत् |
तन्मालायमकं नाम विज्ञेयं काव्यकोविदैः || ८३ ||

यथा -

हली बली हली माली खेली माली सली जली |
खलो बलो बलो मालो मुसली त्वभिरक्षतु || ८४ ||

असौ हि रामा रतिविग्रहप्रिया
रहःप्रगल्भा रमणं मनोयतम् |
रतेन रात्रौ रमयेत्परेण वा
न चेदुदेष्यत्यरुणः पुरोरिपुः || ८५ ||


वारणपुष्पाणामयं संबन्ध्ययं कालः शरल्ल *? णः | वारणानां 
हस्तिनां अनामयं आगयाभाने सति सगदत्वे(?) सति वारणानां वारणं 
निवारणं विद्यते येषां तेषां शतॄणामयं कालः कृतान्तोऽथवा | 
रणानां संग्रामाणां कालः क्षेपः चिन्ताप्रवर्तयितेत्यर्थः |


प्. ३३१)

सपुष्कराक्षः क्षतजोक्षिताक्षः 
क्षरत्क्षतेभ्यः क्षतजं दुरीक्षम् |
क्षतैर्गवाक्षैरिव संवृताङ्गः
साक्षात्सहस्राक्ष इवावभाति || ८६ ||

एभिरर्थक्रियापेक्षैः काव्यं कुर्यात्तु लक्षणैः |
अतःपरं प्रवक्ष्यामि काव्यदोषान् गुणांस्तथा || ८७ ||

गूढार्थमर्थान्तरमर्थहीनं 
भिन्नार्थमेकार्थमभिप्लुतार्थम् |
न्यायादपेतं विषयंविसन्धि शब्दच्युतं वै दश काव्यदोषाः 

पर्यायशब्दाभिहितं गूढार्थमिति संज्ञितम् |
अवर्ण्यं वर्ण्यते यत्र तदर्थान्तरमिष्यते || ८९ ||


लक्षणानां प्राधान्यमित्युक्तपूर्व तत्तथैवोपसंहरति एभिर्लक्षणैरिति 
अर्थः क्रियायां रसचर्वणायां युक्तं योगं येषां विभावादित्वं 
ह्येतत् प्रसादादीत्युक्तमधस्तात् | अतःपरमिति वक्तव्यान्तरमाह | 
केषुचित्पुस्तकेषु चैतद्ग्रन्थः पश्चाद्दृश्यते बाहुल्येन प्रथां दृश्यत इति 
तथैव व्याचक्ष्महे | तत्र पादानां वाक्यस्य तदर्थानां च यथा 
दशरथ इति वक्तव्ये वलात्परिकल्पितेन वस्तुतो पर्यायशब्देनाभिधानं 
अधिकनवविमान इति | न हि यदृच्छाशब्दाः पर्यायभाजः |

अर्थान्तरं यथा - चिन्तामोहमनङ्गमङ्ग तनुते विप्रेक्षितं सुभ्रुवः इति 
अत्र कामः स्वीकृतः चिन्तादिशब्देनावर्णनीयमपि वर्णितम् | यत्तु 
प्रसक्तानुप्रसक्तिकया बहुतराप्रकृतवर्णनं तत्प्रबन्धदोषरूपं 
सन्धितदङ्गविधानेन पराकृतमिति नेह निरूपणार्हम् |


प्. ३३२)

अर्थहीनं त्वसंबद्धं सावशेषार्थमेव च |
भिन्नार्थमभिविज्ञेयमसभ्यं ग्राम्यमेव च || ९० ||

विवक्षितोऽन्य एवार्थो यत्रान्यार्थेन विद्यते |
भिन्नार्थं तदपि प्राहुः काव्यं काव्यविचक्षणाः || ९१ ||

अविशेषाभिधानं यत्तदेकार्थमिति स्मृतम् |
अभिप्लुतार्थं विज्ञेयं यत्पदेन समस्यते || ९२ ||


अर्थहीनं यथा - अद्यापि स्मरसि रसालसं मनो मे भुग्वायाः 
स्मरचतुराणि | मत्रपूर्वापरव्याघातादसंबन्धता | यथा वा स 
महात्मा भाग्यवशान्महापथमुपागतः इति | अत्र हि सविशेषः 
प्रकरणापेक्षो वस्तुनिश्चयः अभाग्यवशादित्यपि संभाव्यत्वात् |

भिन्नार्थं त्रिधा - तत्र मृष्यो दूरसंबन्धव्यवधाने सति यत्रार्थो 
यथा -

ज्वरं भुञ्जीतराज्जातमलपाकं चिरस्थितम् |
अजादुग्धीदयं हन्यात् त्रिदोषोत्कोपसंभवम् || इति 

ग्राम्यं यथा - भद्रे भजस्य मामिदं ते दास्यामि इति | तृतीयं 
भिन्नार्थं यथा - स्याच्चेदेष न रावणः इत्युक्त्वा क्व नु पुनः सर्वत्र 
सर्वेगुणाः इति | उद्दिष्टं ह्यत्र रावणस्यानुपादेयत्वं *? नु 
पुनीरत्येननान्यथाकरणाद्भेदितम् |

एकार्थं यथा - कुन्देन्दुहारहरहाससितं इति | एकप्रयोजनं हि सर्वमेतत् | 
न हि काव्यं शास्त्रवदुपदेश्यं कश्चित्किंचिज्जानीयादिति प्रवर्तते |

अभिप्लुतार्थं यथा -

स राजा नीतिकुशलः सरः कुमुदशोभितम् |
सर्वप्रिया वसन्तश्रीर्ग्रीष्मे मालतिकागमः ||

अत्र प्रतिपादमर्थस्य परिसमाप्तत्वादभिप्लुतत्वं एकवाक्यत्वेन 
निमज्जनाभावात् |


प्. ३३३)

न्यायादपेतं विज्ञेयं प्रमाणपरिवर्जितम् |
वृत्तभेदो भवेद्यत्र विषमं नाम तद्भवेत् || ९३ ||

अनुपश्लिष्टशब्दं यत्तद्विसन्धीति कीर्तितम् |
शब्दच्युतं च विज्ञेयमवर्णस्वरयोजनात् || ९४ ||

एते दोषा हि काव्यस्य मया सम्यक् प्रकीर्तिताः |
गुणा विपर्ययादेषां माधुर्यौदार्यलक्षणाः || ९५ ||


न्यायादपेतं देशकालविरुद्धं कलाशास्त्रादिविरुद्धं च यथा -

सुवीरेष्वस्ति नगरी मथुरा नाम विश्रुता |
अक्षोटनालिकेराढ्या यस्याः पर्यन्तभूमयः || इत्यादि |

विषमं यथा - अयि पश्यसि सौधमाश्रितामविरलसुमनोमालभारिणीम् 
इत्यादि | यदि दोषोऽनेनैव संगृहीतः सन्धानं द्वयोर्नैरन्तर्यं 
विचारयोगः अन्योन्यलयो वेति त्रिधा तदनुपारूढमयुक्तं 
पारुष्याद्युत्पादकं वा यत्रापशब्दः स्मृतो मुन्त्रयेणादृतः | एतन्मध्ये 
तु केचित् नित्यदोषाः यथा अपशब्दः केचिदनित्या यथा - ग्राम्यं हास्यादौ 
तस्येष्टतमत्वात् | एतदाह यथास्थूलमिति | आनुपूर्व्यं 
अव्ययेनाव्ययीभावः तेनोत्तरोत्तरम् | एते दोषाः स्थूलाः यथा च 
गूढार्थं गूढलेखप्रहेलिका(दि) पताकास्थानकादिषु प्रयोज्यम् 
अर्थान्तरमनुवादे अर्थईनादि हास्ये भिन्नार्थं श्रोत्रियादौ वक्तरि 
एकार्थं परप्रत्यायने अभिप्लुतार्थमुन्मादादौ भिन्नवृत्तं च विसन्धि 
स्वविषये | एव मेते दोषाः क्रमेणापातविषयाः | इह यतोऽर्थप्रतीतिस्तावदस्ति 
अपशब्दस्तु दोष एव ततः कस्याश्चिदर्थप्रतीतेरभावात् स हि न 
कांचिद्भाषामनुपतति सङ्कताभावात्तमर्थं प्रतिपादयेत् |

अथ गुणेषु प्रतिजानीते - एषां विषयेयाद्गुणा भवन्ति एतद्दोषविघात एव 
गुणो भवतीत्यर्थः | किं अविशेषेण नेत्याह माधुर्यौदार्यलक्षण-


प्. ३३४)

श्लेषः प्रसादः समता समाधि-
र्माधुर्यमोजः पदसौकुमार्यम् |
अर्थस्य च व्यक्तिरुदारता च 
कान्तिश्च काव्यस्य गुणा दशैते || ९६ ||

ईप्सितेनार्थजातेन संबद्धानां परस्परम् |
श्लिष्टता या पदानां स श्लेष इत्यभिधीयते || ९७ ||


मङ्को येषाम् | एतदुक्तं भवति - एतद्दोषविहीनं श्रुतिमुखं दीप्तररां 
च यदि भवति तावता गुणान्तरैरलङ्कारैश्च हीनमपि काव्यं 
लक्षणयोगाव्यभिचारित्युक्तम् |

अन्येऽपि गुणाः सन्तीति दर्शयति श्लेषः प्रसाद इत्यादि | काव्यस्येति पदस्य 
वाक्यस्य तदुभयगतस्यार्थस्य वेत्यर्थः | ततश्लेषमाह ईप्सितेनार्थजातेनेति 
| अर्थभागाना कविसमुत्प्रेक्षितया परस्परसंबद्धया योजनया 
संपन्नं यदीप्सितमर्थजातं 
तेनोपलक्षितार्थस्पोपपद्यमानस्योपपद्यमानतात्मा गुणः श्लेषः | 
यथोदाहृतं वामनेन -

दृष्ट्वैकासनसंस्थिते प्रियतमे पश्चादुपेत्यादरा-
देकस्या नयने निमील्य पिहितक्रीडानुबन्धच्छलः |
ईषद्वक्रितकन्धरः सपुलकप्रेमोल्लसन्मानसा-
मन्तर्हासलसत्कपोलफलकां धूर्तोऽपरां चुम्बनि ||

अत्र 
मनोरथातीतोऽप्येककालनायिकायुगलहृदयग्रहणलक्षणार्थस्तथोपपादितो 
येनासंभावनास्पदं न भवति तेन कुटिलोऽप्ययं क्रमो न हृदये 
उल्बणत्वं भजते मज्जति हृदये यतः सर्वस्येति |


प्. ३३५)

(विचारगहनं यत्स्यात्स्फुटं चैव स्वभावतः |
स्वतः सुप्रतिबद्धं च श्लिष्टं तत्परिकीर्तितम् ||) ९८ ||

अप्यनुक्तो बुधैर्यत्र शब्दोऽर्थो वा प्रतीयते |
सुखशब्दार्थसंयोगात्प्रसादः स तु कीर्त्यते || ९९ ||


अथ शब्दगुणमाह नित्यार्थे पदानां श्लिष्टता परस्परं योनिः 
सन्धिबन्धनतयानेकमेकपदमिव भाति तदेव मासृण्यमुच्यते | अतश्च 
पदान्तरपाठस्यावश्यापेक्षतायां यथा ब्रह्मसूत्रमिति | उक्तं 
चैतच्छन्दोऽध्याये | तथा सन्धीयमानयोस्तथासन्धेः साजात्यं 
सावर्ण्यं च संपद्यते वस्त्रखण्डयोरिव सूत्रस्येव च | यथा - 
अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा (कुमा १-१) अस्ति शब्दस्योत्तरशब्दस्य 
सन्धीयमानयोस्तकारेण तकारेण संयोगे तयोश्च साजात्यं स्यान्दिशि 
इत्यनयोः सन्धेर्नकारस्य वर्ग्यत्वाद्दकारेण सावर्ण्यं दिशि देवता इति 
नरन्तर्यसन्धौ दकारेण साजात्यं इकारैकारयोस्तालव्यांशत्वेन 
सादृश्यं देवतात्मा इत्यत्र तकारेणाकारेण च | न चानुप्रासमात्रमेतत् 
एकपदानुप्रासेऽपि प्रामाण्यभावात् - इन्दिन्दिराणां ललितो निनादः 
इत्यनुप्रासे च सावर्ण्येनोपयोगीति | अन्ये पठन्ति - विचारगहनं यत्स्यात् 
स्फुटं चैव स्वभावतः | इत्यर्थश्लेषः वक्रघटमानं वेत्यर्थः 
सुप्रतिबद्धश्च श्लेष इति पदश्लेषः |

प्रसादमाह - अप्यनुक्तो बुधैरिति | यत्रार्थे अनुक्तेऽपि बुधैः कष्टकल्पनया 
अव्याखतोऽप्यर्थः प्रयोजनं स्वयं जायते सोऽर्थो वैमल्याश्रयोऽपि 
वैमल्यमुपचारात् सोऽर्थो वा काव्यस्य वैमल्यं स्वयं 
जानंश्चानुपयोगिपरिवर्जनात् | वैमल्यशब्दवाच्याज्जलस्येव 
पांसुभिरसंपर्काद्भवतीति वैमल्यमर्थस्य प्रसादः | यथा - सवर्णा 
कन्यका रूपयौवनारम्भशालिनी इति विवाह्यत्वं प्रापणीयताहृद्यत्वं 
संभोगयोग्यता गृहस्थसहधर्मचारिणीत्वमित्युपयोगी सर्वोऽयमर्थः | 
तेनाबुध्वैतदुदाहरणान्तरं वृथा भ्रमणम् - आविलपयोधराग्र मिति 
(विक्रमो ५-८) एतदपि तूदाहरणं पददूषणं तु सम्यगज्ञाने प्रयुक्तम् 
(?) | अप्रसादस्तु उपास्तां हस्तो मे विमलमणिकाञ्चीपदमिदम् अत्र 
विमलंमन्यतोपयोगात् पांसुरिव जलेऽत्राप्रसन्नतां करोति | सुख इति न 
प्रयत्नमपेक्षते |


प्. ३३६)

नातिचूर्णपदैर्युक्ता न च व्यर्थाभिधायिभिः |
दुर्बोधनैश्च न कृता समत्वात्समता मता || १०० ||


यः शब्दार्थो यः संयोगः शब्दविषय इत्यर्थः कलामात्ररूप एव यत 
सन्धिः अत एव शैथिल्यात्मा स शब्दगुणः प्रसादः | प्रसन्नता स्फुटत्वं 
लक्षणीयविभागता पदानाम् | यथा -

अथ सविषयव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे
नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणम् |

इत्यादि | अत्र निरन्तरतां मुक्त्वा नान्योन्यलयो नान्योन्यापत्तिसन्धिरस्तीति 
शिथिलता | एकश्च गुणः कोऽपि शोभत इति स्वानुभवसिद्धः तेन व्यावृत्तात्मेति 
गाढता कृता ककुदं दत्त्वेति चापरः सवर्णपक्षे |

समतामाह - नातिचूर्णपदैरिति | शब्दानां समत्वात्समः 
चूर्णपदैरसमासरचना यत्र सातिशया न भवति अतिशयश्च 
प्रतियोगिनमपेक्षते इति | दीर्घसमासोऽत्यन्तसमासश्च विषमता 
तद्विपर्ययेण समता उपक्रान्तमार्गापरित्यागरूपेत्युक्तं भवति | यथा -

गाहन्तां गहिषा निपानसलिलैः शुद्धैर्मुहुस्ताडितं
छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्धमभ्यस्यतु |
विस्रब्धैः क्रियतां वराहपतिभिर्मुस्ताक्षतिः पल्वले 
विश्रान्तिं लभतामिदं च शिथिलज्याबन्धमस्मद्धनुः | इति 

(अत्र) अवान्तरवाक्ये समस्तद्विपदा हि नातिदीर्घा वृत्तिः |

प्रसीद चण्डि त्यज मन्युमज्जसा जनस्तवावं पुरतः कृताञ्जलिः |

किमित्थं -

इति चूर्णपदैरुपक्रम्यासमाप्त एव वाक्यान्तरे वाक्यार्थेऽपि दीर्घः 
समासः कृतः -

उत्कम्पितपीवरस्तनद्वयोन्मिषत्सुप्तविलासमास्यते ||

पूर्वत्र (गाहन्ता भित्यत्र) त्ववान्तरार्थसमाप्तावर्थान्ततोषक्रम एव 
समासेन छायाबद्धकदम्बक मित्युपक्रान्तोऽपि न चैत्यात्कूपपतनमिव 
चूर्णपदं प्रयुक्तं मृगकुल मिति | सेयं समता जाता शब्दगुणा अर्थोऽपि 
समत्वात् किं तत्समत्वं आह व्यर्थाभिधायिभिरिति निष्प्रयोजनमर्थं 
येऽभिदधति शब्दानां


प्. ३३७)

अन्योन्यसदृशा यत्र तथा ह्यन्योन्यभूषणाः |
अलङ्कारा गुणाश्चैव समाः स्युः समतामताः ||) १०१ ||

अभियुक्तैर्विशेषस्तु योऽर्थस्येहोपलक्ष्यते |
तेन चार्थेन संपन्नः समाधिः परिकीर्तितः || १०२ ||


न त्वेतदवैमल्पमिति प्रसादेन निरस्तम् | नैतत् नहि सर्वथा निष्प्रयोजनता अपि तु 
सदपि प्रयोजनं दुर्बोधं तदाह - दुर्बोधनैरिति | अभिधीयतेऽस्मै 
इत्यभिधानं प्रयोजनम् | यथा -

च्युतसुमनसः कुन्दाः पुष्पोद्गमेष्वलसा द्रुमाः
मलयमरुतः सर्पन्तीमे वियुक्तधृतिच्छिदः |
अथ च सवितुः शीतोल्लासं लुनन्ति मरीचयो
न च जरठतामालम्बन्ते क्लमोदयदायिनीम् ||

इत्यत्र ऋतुसन्धिवर्णनप्रक्रमे मलयमरुतः प्रक्रमं भिनत्ति न च सर्वथा 
निरर्थको विप्रलम्भोद्दीपनत्वात् | किं तु प्रक्रमं स्फुटं न पुष्णातीति 
विषमता | समता तु मनसि च गिरं गृह्णन्तीमे किरन्ति न कोकिलाः इति 
(द्वितीयपादस्थाने यदि पठेत्) |

समाधिमाह - अभियुक्तैर्विशेषस्त्विति | यस्यार्थस्य द्वितीयस्यार्थस्य 
अभियुक्तियुक्तैः प्रतिभातिशयवद्भिः विशेषो अपूर्वः स्वोल्लिखित उपपद्यते 
ससमाहितमनःसंपाद्यविशेषत्वादर्थो विशिष्टः समाधिः यत्र 
कवेस्तत्पूर्विकयोल्लेखस्तत्सर्वमोहोदाहरणम् | यथा -

आश्वपैहि मम सीधुभाजनाद्यावदग्रदशनैर्न दश्यसे |
चन्द्र मद्दशनमण्डलाङ्कितः खं न यास्यसि हि रोहिणीभयात् || इति |

अयोनिरन्यच्छायायोनिश्चेति एतत्तदेवज्ञानं विषयः न चानेकं किंचित् 
सारस्वतस्य हि सर्वोर्थमनिमित्तत एव | तदन्यस्य सर्वोऽन्यच्छायायोनि | 
व्यक्तभाव्यवास्यत्वादपि कविहृदयगतप्रतिभातिशयतारतम्यादनवस्थितम् 
(?) |

शब्दगुणश्च समाधिः तमाह तेन चेति | समाधिशब्दस्य योऽर्थः परि-


प्. ३३८)

उपमाद्युपदिष्टानामर्थानां यत्नतस्तथा |
प्राप्तानां चापि संक्षेपात्समाधिर्निर्णयो यतः) ||


हारलक्षणस्तेन यः परिकीर्तितः परितः समन्तादाक्रान्त्या उच्चारणे 
संपन्नः स च समाधिः | आक्रान्त्या उच्चारणे आरोहावरोहक्रममेव 
आक्रमणेन गतितुल्यम् | आरोहश्चोर्ध्वगमनद्वारः प्राणमारुतरूपाया 
उच्चरूपः अपक्रमणमवरोहो विपर्ययः | उच्चत्वं स्थानकरणवशात् 
बाह्याभ्यन्तरप्रयत्नवशाच्च | तथा हि -

निरानन्दः कौन्दे मधुनि परिभुक्तोज्झितरसे
(न साले सालम्बो लवमपि लवङ्गे न रमते |
प्रियङ्गौ नासङ्गं रचयति न चूतेऽपि चरति
स्मरल्लक्ष्मीलीलाकमलमधुपानं मधुकरः) ||

तत्र नकाराद्दन्त्यान्मूर्धन्यो रेफ उच्चस्थानस्थितो यद्यपि दन्त्यः तथापि 
संयोगो निरन्तरप्रयत्नाधिक्येन विवृततमेन चाकार द्वयेन 
द्विवारप्रयत्नकेन च जिह्वामूलीयेन चोच्चत्वभाजा 
आरोहणमस्फुटीकरणमिति नशब्दोऽवरोहणं 
संपन्नमप्यसंपन्नकल्पम् | आरोहणसौकर्यायैव प्रत्युत मध्ये ह्यत्र 
का विश्रान्तिः | अभावे उच्चतमसङ्कलनसोपानारोहखेदायैव भवति 
निरास्वाद्यः कौन्द इति यथा एव निरानन्द इत्यत्र यावन्महाप्राणो 
जिह्वामूलीयश्च श्वासानुप्रदानो द्विवारयुक्तस्तावदारोहयत औकार 
आकारमवेक्ष्य रूपविवृत औकारतोऽपि नकारः ततोऽपीकारोकारयोः ऊनं 
विवृतत्वं अकारस्तु संवृतः इत्यवरोहः | औकारस्तु 
मध्येऽवरोहसौकर्यायैव दूरारोहाद्धि दूरावरोहणं चेति चूलिकायाः 
कूपपतनकल्पम् | खेदो यथा -

कुर्वाणाः परमं महच्च मनस इति आकारोपध्मानीयेभ्यो झटिति 
संवृतेऽकारे निपातनात् | निवेशः स्वःसिन्धोः - इत्यत्र क्रमेण विवृततरः 
स्पर्श इति क्रमेणारोहः | तुहिनगिरिवीथीषु जयति - अत्र विवृतेभ्यः 
उकारादिभ्यः संवृतेऽकारद्वये पातः इकारस्त्वन्यत्वान्न च 
विश्रान्तिस्थानमिति नारोहः | यदि वा (सि)न्धोरिति विवृततरापेक्षया आरोह-


प्. ३३९)

बहुशो यच्छ्रुतं वाक्यमुक्तं वापि पुनः पुनः |
नोद्वेजयति यस्माद्धि तन्माधुर्यमिति स्मृतम् || १०४ ||


संस्कारे उकारेऽवरोहबुद्धिरेव स्फुटत्वेऽवरोहः | जयतिमपास्यं 
तदयमिति पाठः (?) अनुस्वारो हि संवारप्रयत्नः | नराः शीलभ्रष्टाः 
व्यसन इवमज्जन्ति तरवः इति अकार इकार अकारेभ्योऽवरोहमयेभ्यो विवृते 
इकारे आरोहः अन्ते च विसर्जनीये आरोह एव | तेन 
स्वभावप्रतिभादर्शनानुविद्धा भगवति वाणी स्वरसोपनिपतिता 
स्वरसंभारप्रभावानुरोधेनैवारोहावरोहक्रमं भजते | 
प्रतिभादृष्टिशून्यत्वात् अन्ध पदवदारोहादि न भजेत् |

नन्वियता पाठसौकर्य स्यात् श्रोतुस्तु किमायातम् अनभिज्ञो देवानाम् प्रियः 
यथा हि कर्कशशर्करानिकरकण्टकिते देशे दुस्सञ्चरे संचरज्जनं 
पश्यन्त्या अपि सुकुमारहृदयायाः प्रमदायास्तदात्मानुप्रवेश इव 
जायमानं खेदमतितरामादत्ते प्रहारपातादौ वा तथा सहृदस्यस्य स 
एव मार्गः सुकुमारता हि वैमल्यापरपर्याया सहृदयत्वं हृदयस्य हि 
कविहृदयतादात्म्यापत्तियोग्यतैव उत्कर्षः | तत एवोक्तं -

शब्दार्थशासनज्ञानमात्रेणैव न वेद्यते |
वेद्यते स हि काव्यार्थतत्त्वज्ञैरेव केवलम् || (ध्वन्या - १-७) इति |

अभिधानकोशमपि हि पठता सुप्तिड्विभक्तीश्च विदुषामपि न 
काव्यतत्त्वावबोधः तस्माद्वर्णोच्चारणप्रयत्नेन परुषपठनस्पर्शजनितो 
यः खेद उच्चारयितुः स एव श्रोतुरपि पारुष्यमाधत्ते | 
नीरन्ध्यध्ववधूनिवन्ध्यनुगतप्राणैकबन्धक्रमः (?) इत्यादौ | 
वर्णगतं च लालित्यपारुष्यादि पुष्कराध्यायेऽपि (अ-३४) वक्ष्यते | 
अन्यैरप्युक्तं तेन वर्णा रसच्युतः इत्यादि | स्वभावतो हि केचन वर्णाः 
सन्तापयन्तीव निकृन्तन्तीव रेफककारादय इव परुषवृत्तिपूर्वकाः अन्ये तु 
निर्वापयन्तीवोपनागरिकोचिताः | लोकगोचर एवायमर्थः स्वसंवेद्योऽपीति न 
वितत इत्यास्तां तावत् |

माधुर्यमाह - वहुशो यच्छ्रुतमित्यादि | यदिति यस्माद्धेतोर्वाक्यं श्रुतं 
संशयविपर्यययोरास्पदं न भवतीति तन्माधुर्यम् | द्राघीयसि समासे 
ताववश्यं भवत इति तद्विरह एव माधुर्य शब्दगुण इत्युक्तं भवति | 
यथा - गाहन्तां


प्. ३४०)

समासवद्भिर्बहुभिर्विचित्रैश्च पदैर्युतम् |
सानुरागैरुदारैश्च तदोजः परिकीर्त्यते || १०५ ||

(अवगीतोऽपि हीनोऽपि स्याददात्तावभासकः |
यत्र शब्दार्थसंपत्त्या तदोजः परिकीर्तितम् ||) १०६ ||


महिषा निपानसलिलं (शाकु २-६) इत्यादि | पुनः पुनरप्युक्तमर्थजातं 
यस्माद्धेतोरपनीतमवगाहनेन वैरस्येन तद्वचनवैचित्र्यात्मकं 
माधुर्यमर्थगुणः वचनान्तराभिधेयतया हि स एवार्थो विचित्रो भवति | 
यथा -

रसवदमृतं कः सन्देहो मधून्यपि नान्यथा
मधुरमथ किं चूतस्यापि र्पसन्नरसं फलम् |
(सकृदपि पुनर्मध्यस्थः सन्र्सान्तरविज्जनो
वदतु यदिहान्यत्स्वादु स्यात्प्रियादशनच्छदात् ||)

अत्र रसवदमृतमिति य एवार्थः स एव कः सन्देह इत्युक्तया विचित्रया 
परिनिश्चयस्थैर्याभिधायिन्या निश्चयीकृतः | निश्चयस्थैर्यमेव च 
नान्यथेतिवचनान्तरेण विपर्ययनिराकरणसंबहवनान्तरनिरासं च 
क्रमेण विदधता विचित्रीकृतमिति मधुरोऽयमर्थः |

ओजो लक्षयति - समासवद्भिर्बहुभिरिति | बहुभिरेकसमाससंज्ञायुक्तैरथ च 
विचित्रैर्यमकैः पदैर्यदुक्तं यो बन्धस्तदोजः | यथा -

मथायस्तार्णवाम्भःप्लुतिकुहरवलन्मन्दरध्वानधीरः
कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसंघट्टचण्डः |
कृष्णाक्रोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः

केनास्मत्सिंहनदप्रतिरसितनभोदुन्दुभिस्ताडितोऽसौ || (वेणी) इति यथा 
सानुरागैर्यत्र वर्णो वर्णान्तरमपेक्षते तत सानुरागत्वम् |


प्. ३४१)

सुखप्रयोज्यैर्यच्छबदैर्युक्तं सुश्लिष्टसन्धिभिः |
सुकुमारार्थसंयुक्तं सौकुमार्यं तदुच्यते || १०७ ||


विलुलितमकरन्दा मम्जरीर्नर्तयन्तो 

अत्र र इति शब्दो न्दशब्दं स्वगुरुत्वायापेक्षते न इत्ययंशब्दो य इत्ययं च 
न्ते शब्दं च नो इत्ययं च न्ते गुरुत्वात् | स्वविश्रान्तिजनितकालोपचयलभ्यं 
गुरुत्वं नाकांक्षतीति द्वितीयपादपाठं समनन्तरमेवापेक्षते |

विलुलितमधुधारा मञ्चरीर्लोलयतः |

इति पाठे धाशब्दो लोशब्दो तिशब्दश्च जात्यापेक्षत इति | स तदेव 
गाढत्वमुच्यते निविडावयवतैव समासेन संक्षेपेण युक्तानि पदानि 
यत्रार्थभूयानिति संक्षेपो नामार्थगुण ओजः |

ओजस्वी किमतोऽपि भूयः समाक्षिपति तथा एकमपि वस्तु उदारैर्बहुभिः 
पदैरुपनिबध्यते विस्तरात्मकत्वमप्योजोऽर्थगुणः | संक्षेपो यथा -

ते हिमालयमामन्त्र्य पुनः प्रेक्ष्य च शूलिनम् |
सिद्धं चास्मै निवेद्यार्थं तद्विसृष्टाः खमुद्ययुः || (कुमा - ६-९३)

विस्तरस्तु -

अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः
सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ट्यूतमैशम् | (रघु २-७५)

सौकुमार्यमाह - सुखप्रयोज्यैरिति | क्वचित्पदस्य स्वयं पारुष्यं भवति 
यथा द्राढा अजड्ढा निर्द्वैतं सदृक्त्वव्यवसितिः इति | क्वचित्संहिता - 
दर्व्याख्यार्वीविधूयते | तदुभयरहित्वं सौकुमार्यं शब्दगुणः | यथा 
- गाहन्तामित्यादि | अत्र च यद्वक्तव्यं तत्समाधिलक्षणे निर्णीतम् | परुषेऽपि 
चार्थे सुकुमारेणार्थेन या संपत्तिस्तदर्थगुणः 
सौकुमार्यमपारुष्यरूपम् एकाकिनि देवतासहाय इति मृते यशःशेष इति जडे 
देवानांप्रिय इति |


प्. ३४२)

सुप्रसिद्धाभिधाना तु लोककर्मव्यवस्थिता |
या क्रिया क्रियते काव्ये सार्थव्यक्तिः प्रकीर्त्यते ||

(यस्यार्थानुप्रवेशेन मनसा परिकल्प्यते |
अनन्तरप्रयोगस्तु सार्थव्यक्तिरुदाहृता ||) १०९ ||

दिव्यभावपरीतं यच्छृङ्गाराद्भुतयोजितम् |
अनेकभावसंयुक्तमुदारत्वं प्रकीर्तितम् || ११० ||


अर्थव्यक्तिमाह - सुप्रसिद्धाभिधानेति प्रसिद्धमभिधानमभिधाव्यापारो 
यस्यां काव्यक्रियायां सार्थव्यक्तिः शब्दगुणः | यथा गाहन्तामिति | 
विपर्यये तु किरातादिनिदर्शनं यच्चार्थे वर्ण्यते स तथैव लोके प्रसिद्ध 
इत्यर्थस्य गुणोऽर्थव्यक्तिः | यथा -

पृष्ठेषु श *?शकलच्छविषु च्छदानां
राजीभिरञ्जितमलक्तकलोहिनीभिः |
गोरोचनाहरितवभ्रुवहिःपलाश-
मामोदते कुमुदमम्भसि पल्वलस्य ||

उदारतामाह - दिव्यभावपरीतं यदिति | यत्र मानुषोचितमपि दिव्यतया 
करुणादियुक्तमपि शृङ्गारेण विस्मयस्थानमप्यद्भुतेन युक्तं वर्ण्यते 
तद्गतैर्वा विभावानुभावादिभिः तदुदीर्य तत्रौदार्यमर्थगुणः | 
एतदेवाग्राम्यत्वमित्यन्यैरुक्तम् | ग्राम्यं हि वस्तु 
यथास्थितमयोजितरचनाविशेषं प्रसिद्धिमात्रप्रमाणमुच्यते 
ततोऽन्यदग्राम्यम् | यथा -

त्वमेवंसौन्दर्या स च रुचिरतायाः परिचितः
कलानां सीमानं परमिह युवामेव भजथह् |
अपि द्वन्द्वं दिष्ट्या तदिति सुभगे संवदति वां
अतः शेषं चेत्स्याज्जितमथ तदानीं गुणितया || इति |

यत्रद्भुतेन यत्कृतोऽर्थः अनेकभावसंयुक्तमिति शब्दगुणस्य लक्षणम् 
एकभाषा चित्रत्वादनेकताचित्रत्वं 
पदान्तस्यैकस्यानेकव्यक्तिरक्षरसंख्यावैचित्र्यं सन्धा-


प्. ३४३)

अनेकार्थविशेषैर्यत्सूक्तैः सौष्ठवसंयुतैः |
उपेतमतिचित्रार्थैरुदात्तं तच्च किर्त्यते) || १११ ||

यन्मनः श्रोत्रविषयमाह्लादयति हीन्दुवत् |
लीलाद्यर्थोपपन्नां वा तां कान्तिं कवयो विदुः || ११२ ||


नसाजात्यं च पिण्डीवन्धनृत्तसादृश्येन तत्र हि 
गुल्मजातशृङ्खलिकादिभेदेनेत्थंभूतो नर्कतीसंनिवेशो भरते तदुक्तं 
विकटत्वं नरीनृत्यमानत्वमिति पदानामौदार्यमिति | यथा -

स्वचरणविनिविष्टैर्नूपुरैर्नर्तकीनां
झटिति रणितमासीत्तत्र चित्रं कलं च ||

अत्र प्रथमपादे एकाक्षरत्र्यक्षरचतुरक्षरमिति विचित्राणि पदानि रेफे 
तद्द्वितीयपदाक्रमणाद्व्याप्तिः तकारयोः सन्धानात्सन्धिसाजात्यं 
तकारसकारयोः संस्थाननयैर्नैकट्यं च | विपर्ययस्तु -

चरणकमललग्नैर्नूपुरैर्नर्तकीनां झटिति रणितमासीन्मञ्जु चित्रं च तत्र 
अत्र द्वे अपि पदे त्र्यक्षरे | तावेवेदं भाषितविचित्रत्वम् | यथा -

अथ यदि तव वक्त्रं चण्डि भूयोऽपि नाम 

इति न हृद्यं रणितमासीन्मञ्जु चित्रं च तत्र इति तकारमकारयोरसाजात्यं 
सकारमकारयोश्च संस्थानत्वमिति |

कान्तिमाह - यन्मनः श्रोत्रविषयमिति | यन्मनोविषयमाह्लादयति यथा 
शृङ्गारविभावरूपं लीलादिचेष्टालङ्कारसुन्दरं काव्यार्थरूपं 
तत्कान्तिगुणयुक्तं तदेव दीप्तरसत्वमित्युक्तमन्यैः | विभावादीनां 
दीप्तत्वमिति यावत् | यथा -


प्. ३४४)

एवमेते ह्यलङ्कारा गुणा दोषाश्च कीर्तिताः |
प्रयोगमेषां च पुनर्वक्ष्यामि रससंश्रयम् || ११३ ||

लघ्वक्षरप्रायकृतमुपमारूपकाश्रयम् |
काव्यं कार्यं तु नाट्यज्ञैर्वीररौद्राद्भुताश्रयम् || ११४ ||

गुर्वक्षरप्रायकृतं बीभत्से करुणे तथा |
कदाचिद्वीररौद्राभ्यां यदाघर्षणजं भवेत् || ११५ ||

रूपदीपकसंयुक्तमार्यावृत्तसमाश्रयम् |
शृङ्गारे तु रसे कार्यं मृदुवृत्तं तथैव च || ११६ ||


प्रेयान् सायमपाकृतः सशपथं पादानतः कान्तया 
द्वित्राण्येव पदानि वासभवनाद्यावन्न यात्यात्मना |
तावत्प्रत्युत पाणिसंपुटलसन्निवीनिबन्धं धृतो
धारित्वैव कृतप्रणामकमहो प्रेम्णो विचित्रा गतिः ||

अत्र हीर्ष्यानुभावस्य रत्यनुभावस्य औत्सुक्यानुभावस्य 
दीप्तत्वमित्यर्थगुणः श्रोत्रविषयीभूतमिव यदाहादि काव्यं 
तत्कान्तिर्नाम शब्दगुणः |

कुरङ्गीनेत्रालीस्तवकितवनालीपरिसरः -

अत्र हि समासवत्यपि रचना (न) श्रोत्रेन्द्रियैकतानतागावहति | तदेतल्लोके 
मधुरकाव्यमिति प्रसिद्धम् | माधुर्यमभ्यस्तपदत्वमुक्तम् | अन्ये 
त्वौदार्यकान्त्योर्लक्षणद्वयं विपर्यासेन पठन्ति |

एतदुपसंहरति - एवमेत इति | चकाराच्छन्दांसि वृत्तानि जातयश्च | एषामिति 
(नि) वृत्तच्छन्दः प्रभृतीनां दोषान्तानाम् | अनित्यदोषा हि 
विनियुज्यन्तेऽपीत्युक्तम् |

लघ्वक्षरप्रायेति यत्र अतनुवाही चितवृत्तिपरिस्पन्दः तत्र 
लघ्वक्षरप्रधानं वृत्तं वीरादावुपमारूपके मसृणवाहिनि तु 
हृदयस्पन्दे गुर्वक्षरप्रायं करुणादौ | रौद्रादावापि कदाचित्तद्भवति | 
यदा विलम्ब्य परखलीकारं


प्. ३४५)

उत्तरोत्तरसंयुक्तं वीरे पाठ्यं तु यद्भवेत् |
जगत्यातिजगत्या तु संकृत्या चैव योजयेत् || ११७ ||

युद्धसंफेटयोस्तज्ज्ञैरुत्कृतिः संप्रकीर्तिता |
करुणे शक्करी चैव तथा चातिधृतिर्भवेत् || ११८ ||

यद्वीरे कीर्तितं छन्दस्तद्रौद्रेऽपि प्रयोजयेत् |
शेषाणामर्थयोगेन छन्दः कार्यं प्रयोक्तृभिः || ११९ ||

यच्छन्दः पूर्वमेवोक्तं विषमार्धसमे समम् |
उदारमधुरैः शब्दैस्तत्कार्यं तु रसानुगम् || १२० ||

शब्दानुदारमधुरान् प्रमदाभिधेयान् 
नाट्याश्रयासु कृतिषु प्रयतेत कर्तुम् |
तैर्भषिता भुवि विभान्ति हि काव्यबन्धाः
पद्माकरा विकसिता इव राजहंसैः || १२१ ||


स्मृत्वा ब्रवीति कर्ता द्यूतच्छलानां इति तथा यो यः शस्त्रम् विभर्ति इत्यादौ | 
अत एव भयानके हास्ये शान्ते वा यथायोगं 
संवेदनरपन्दताचर्व्यमाणस्वाद्यताश्चर्यकृतो विभागो वृत्तानां 
मन्तव्यः | उदारमधुरैरिति | औदार्यं शब्दगुणो दीप्तेषु प्राधान्येन 
तदनुयायि च गुणान्तरं माधुर्यं स्वानुयायिगुणसंहितमसृणेषु 
रमेषु | अर्थगुणास्तु यथायोगं सर्वत्र तदाह प्रमदाभिधेयै-


प्. ३४६)

त्रिविधं ह्यक्षरं कार्यं कविभिर्नाटकाश्रयम् |
ह्रस्वं दीर्घं प्लुतं चैव पदबन्धसमाश्रयम् || १२२ ||

एकमात्रं भवेद्ध्रस्वं द्विमात्रं दीर्घमुच्यते |
प्लुतं चैव त्रिमात्रं स्यादक्षरं वर्णसंश्रयम् || १२३ ||

स्मृते चासूयिते चैव तथा च परिदेविते |
पठतां ब्राह्मणानां च प्लुतमक्षरमिष्यते || १२४ ||

आकारस्तु स्मृते कार्य ऊकारश्चाभ्यसूयिते |
परिदेविते च हाकार ओंकारोऽध्ययने तथा || १२५ ||

ह्रस्वदीर्घप्लुतानीह यथाभावं यथारसम् |
काव्यबन्धेष्वशेषेषु ह्यक्षराणि प्रयोजयेत् || १२६ ||

चेक्रीडितप्रभृतिभिर्विकृतैश्च शब्दै-
र्युक्ता न भान्ति ललिता भरतप्रयोगाः |
यज्ञक्रियेव रुरुचर्मधरैर्घृताक्तै-
र्वेश्या द्विजैरिव कमण्डलुदण्डहस्तैः || १२७ ||


रिति | प्रमदो हर्षः हर्षजनको गुणसाकल्यवानभिधेयोऽर्थो येषां 
भावार्यो हृदयगतोऽभिप्रायः क्रियाविशेषश्च तं दर्शयति स्मृते चेत्यादि | 
एतदेव च क्रमेण विभजति आकार इत्यादि | द्वावेतावनुस्वारेणानुनासिक्येन 
वा युक्तौ कार्यौ आण्डदण्डादि | ह्रस्वदीर्घप्लुतानीह यथाभावं 
यथारसम् | काव्यबन्धेष्वपेशेष्विति वचनादन्यत्र विषये दूराहूत्यादिषु 
प्लुत उक्तः ततासौ प्रयोज्य एवेति दर्शितम् | चेक्रीडितं यङन्तम् | 
आदिग्रहणेन ण्यन्तसमन्ताः (सन्नन्ताः?) |


प्. ३४७)

मृदुललितपदार्थं गूढशब्दार्थहीनं
जनपदसुखभोग्यं युक्तिमन्नृत्तयोज्यम् |
बहुकृतरसमार्गं सन्धिसन्धानयुक्तं
भवति जगतियोग्यं नाटकं प्रेक्षकाणाम् ||) १२८ ||

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे वागभिनये काव्यलक्षणो नाम 
षोडशोऽध्यायः ||


एते नटोचिताः प्रयोगाः न भान्ति | ते यतो ललिता यथा वेश्यापरिग्रहे 
द्विजैर्यज्ञक्रिया मृगाजिनदण्डकमण्डलुघृताभ्यङ्गादि संभवद्भिरपि 
न भाति | एवं तद्व्याख्याने रौद्रादिस्वविषये यत्पुरुषस्याभ्यनुज्ञानं 
तद्वियुक्तं स्यादितीत्थं व्याख्या- ललिताः सुकुमारप्रयोगास्ते परुषैः 
पदैर्न भान्तीति विशेषनिषेधः शेषाभ्यनुज्ञापक इति न्यायादन्यत्र 
तत्प्रयोग इत्युक्तं भवति | तथा हि - वयोद्वितीयाः सरिति सगेश्चम (?) 
इत्येवमादिरपि विधिप्रयोज्य एव आख्यातामर्पतर्ष्य इत्यादौ | एतदेव 
साधर्म्यवैधर्म्यद्वारेणोपपादयति वेश्या यथा 
मृगचर्मघृताभ्यङ्गदण्डादियुक्तैर्द्विजैर्न शोभते | वैधर्म्येण 
दृष्टान्तमाह यथा तैरेव यज्ञक्रिया भाति न तथा वेश्या तदङ्गत्वात् | 
बहुव्रीहेर्वा यज्ञक्रियापत्न्यप्युच्यत इति शिवम् ||

इति षोडशमध्यायं ग्रन्थनिर्ग्रन्थिकं व्यधात् |
यशोराशेर्यशोरागनाम्नो दौहित्रदेहजः ||

इति श्रीमहामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायाम् 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां लक्षणालङ्कारदोषगुणाध्यायः 
षोडशः समाप्तः ||

नाट्यशास्त्रम्

षोडशोऽध्यायः |

अनुबन्धः |

भूषणाक्षरसङ्घातौ शोभोदाहरणे तथा |
हेतुसंशयदृष्टान्ताः प्राप्त्यभिप्राय एव च || १ ||


समस्तार्थालङ्कारवर्गस्य बीजभूतश्चमत्काराः 
कथाशरीरवैचित्र्यदायिनो वक्रोक्तिरूपा लक्षणशब्देन व्यवह्रियन्ते | 
लक्षणानि गुणालयाग्गहिमानमनपेक्ष्य स्वसौभाग्येनैव शोभन्ते | 
लक्षणं महापुरुषस्य पद्मादिरेखादिवत्काव्यशरीरस्य सौन्दर्यदायि | 
अलङ्कारस्तु रयाभरणादिवदेव येन विनापि स्वसौन्दर्येणैव पुरुषः 
प्रविभासते | गुणस्तु प्रवृत्तिद्योनितो धैर्यादिवत्काव्यस्य 
शब्दार्थरचनामाश्रयति | यथा लक्षणरहितः पुरुषो न 
सुन्दरशब्दवाच्यस्तथालक्षणवर्जं कथाशरीरं गुणालङ्कारोज्ज्वलमपि 
नीरसत्वं भजत्प्रौढकाव्याभिधानं नार्हति | कथाशरीरसंपन्नेषु 
काव्येष्वेत लक्षणानि निर्वत्यन्ते न तु मुक्तकादिषु खण्डकाव्येषु अत एव 
काव्यबन्धास्तु कर्तव्या इति मुनिनैव *? क्तकादिवारणपरमुक्तम् | 
लक्षणान्यसंख्येयानि तेषां चमत्कृतिविशेषगरि *? णि षट्त्रिंशदेव 
मुनिना संगृहीतानि | कोहलादिभिस्तच्छिष्यैः प्रकीर्तितान्यपराणि 
कानिचिल्लक्षणत्वेन प्रसिद्धिमुपगतानि कालप्रवाहे भरतग्रन्थ एव 
पाठान्तरनिबन्धरूपेण प्रक्षिप्तानि स्युः | सौन्दर्यजनकत्वकारणेन 
भोजादिभिरुभयपाठगतान्यपि लक्सणानि स्वीकृत्यान्यैरपि 
कैश्चिच्चमत्कृतिभूतैर्लक्षणैः सह चतुःषष्टित्वेन प्रकटितानि |

यद्विवेचितमतिगम्भीरप्रौढवाचा भगवता वृत्तिकारेण 
लक्षणान्यसंख्यानीति तदुपष्टभ्यैव भिन्नपाठोऽपि बालानां 
समुपतेद्य इत्यभ्युह्य तन्मध्य एव संक्षेपेण प्रकाशितः |

भूषणं लक्षयति - लङ्कारैरिति भरतोक्तैरुपमादिभिर्गुणैश्च यत्र 
कथाशरीररचना समुल्लासिता तद्भूषणं नाम लक्षणम् | चित्रार्थैरिति 
विभावादि-


प्. ३४९)

निदर्शनं निरुक्तं च सिद्धिश्चाथ विशेषणम् |
गुणातिपातातिशयौ तुल्यतर्कः पदोच्चयः || २ ||

दिष्टं चैवोपदिष्ट च विचारोऽथ विपर्ययः |
भ्रंशश्चानुनयो माला दाक्षिण्यं गर्हणं तथा || ३ ||

अर्थापत्तिः प्रसिद्धिश्च पृच्छा सारूप्यमेव च |
मनोरथश्च लेशश्च संक्षोभो गुणकीर्तनम् || ४ ||


सामग्रीप्रत्यायकतया रसोद्द्योतकैरर्थविशेषैः मतान्तरे वक्रोक्तिरूपैः | 
यथा कृत्यारावणे सप्तमेऽङ्के कञ्चुकिनं दृष्ट्वा लक्ष्मणविभीषणौ - 
आर्य कथय कथय |

काञ्चु - का गतिः श्रूयतां - आर्या खलु सीता रावणाज्ञया 
किङ्करोपनीतं भर्तुर्मायाशिरोऽवलोक्य सखीभिराश्वास्यमानापि 
निवृत्तप्रयोजनापि नाहमात्मानं क्लेशयामि इति (इत्यर्धोक्तौ तिष्ठति) |

सर्वे किं कृतवती

काञ्चु - यन्न शक्यते वक्तुम् |

शशिन इव कला दिनावसाने कमलवनोदरमुत्सुकेव हंसी |
पतिमरणरसेन राजपुत्री स्फुरितकरालशिखं विवेश वह्निम् || इति |

यथा वा रत्नावल्यां प्रथमेऽङ्के यौगन्धरायणस्य वचनं 
विश्रान्तविग्रहेति श्लोकः | भूषणाख्यलक्षणेन काव्यं सामान्यवचसो 
भिद्यते तात्पर्यमेव वचसि ध्वनिरेव काव्ये यत्रालङ्कारवर्गोअयं 
सर्वोऽप्यन्तर्भविस्यति शब्दप्राधान्यमाश्रित्य तत्र शास्त्रं पृथग्विदुः | 
द्वयोर्गुणत्वे व्यापारप्राधान्येकाव्यगीर्भवेत् द्वे वर्त्मनी गिरो देव्याः 
शास्त्रं च कविकर्म च | प्रज्ञोपज्ञन्तयोराद्यं प्रतिभोद्भवमन्तिमम् 
इत्यादिना भोजकुन्तलक भट्टनायकतोतादिभिरुक्तरीत्या गुणालङ्कारवर्गः 
सर्व एव लक्षणशब्देन परिगृहीतः | गुणालङ्कारैरेव यत्र कथारूपा 
वक्रोक्तिरतिशयिता तत्र भूषणम् | अक्षरसंघातो विविधश्लेषोक्त्या वा 
अक्षरविपर्यासेन वोक्तिप्रत्युक्तिवैचित्र्यं यथा उभयाभिसारिकायां विटः - 
भगवति वैशिकाचलोऽहमभिवादये |


प्. ३५०)

ज्ञेयाभ्यनुक्तसिद्धिश्च प्रियं वचनमेव च |
षट्त्रिंशल्लक्षणान्येवं काव्यबन्धेषु निर्दिशेत् || ५ ||

अलङ्कारैर्गुणैश्चैव बहुभिः समलङ्कृतम् |
भूषणैरिव चित्रार्थैस्तद्भूषणमिति स्मृतम् || ६ ||

यत्राल्पैरक्षरैः श्लिष्टैर्विचित्रमुपवर्ण्यते |
तमप्यक्षरसङ्घातं विद्याल्लक्षणसंज्ञितम् || ७ ||

सिद्धैरर्थेः समं कृत्वा ह्यसिद्धोऽर्थः प्रयुज्यते |
यत्र श्लिष्टा विचित्रार्था सा शोभेति विधीयते || ८ ||


परिव्राजिका - न वैशिकाचलेन प्रयोजनं भवेद्वैशेषिकाचलेन |

विटः - अस्त्येतत्कारणं

परि - षट्पदार्थबहिष्कृतैः सह संभाषणमस्मद्गुरुभिर्निरुद्धम् |

विटः - युक्तमेवैतत् | कुतः -

द्रव्यं ते तनुरायताक्षि दयिता रुपादयस्ते गुणाः 
सामान्यं तव यौवनं युवजनः संस्तौति कर्माणि ते |
त्वययार्ये समवायमिच्छति जनो यस्माद्विशेषोऽस्ति ते
योगस्ते तरुणैर्मनोऽभिलषितैर्मोक्षोऽप्यनिष्टाज्जनात् ||

परि - साख्यमस्माभिर्जायते अलेपको निर्गुणः क्षेत्रज्ञः पुरुषः |
विटः - हन्त निरुत्तराः स्मः |
यथा वा शाकुन्तले सप्तमेऽङ्के तापसी - सर्वदमन शकुन्तलावण्यं 
पश्य इत्यत्र शकुन्तलाशब्दः सूचितः ||

शोभा - सिद्धैः प्रयोजनैरसिद्धस्य शुभसंघटनं यत्र निर्णीयते 
सूच्यते वा श्लेषवक्रोक्तिध्वनिनिवेशषमहिम्ना चमत्कृतोऽर्थः | 
केचित्स्वभावस्य प्रकटनमित्याहुः अपरे तु यूनोः 
प्रभावप्रकटनमित्याचक्षते | अर्थप्रधाने वस्तुन्येषापरं शोभते | 
यथा रत्नावल्यां प्रथमेऽङ्के यौगन्धरायणः (द्वीपादि त्यादिपठित्वा) 
कः सन्देहः |


प्. ३५१)

यत्र तुल्यार्थयुक्तेन वाक्येनाभिप्रदर्शनात् |
साध्यते निपुणैरर्थस्तदुदाहरणं स्मृतम् || ९ ||


प्रारम्भेऽस्मिन् स्वामिना वृद्धिहेतौ दैवेनेत्थं दत्तहस्तावलम्बे |
सिद्धे भ्रान्तिर्नास्ति सत्यं तथापि स्वेच्छारी भीत एवास्मिभर्तुः ||

यथा वा कथाशरीरसंघटनवैचित्र्यरूपशोभाया 
अभिज्ञानशकुन्तलायां मधुररप्रसक्तिः |

परेषां दुर्भेद्यपरमार्थेन तुल्यार्थप्रयुक्तेन वाक्येन निगूढाशय 
कस्मैचिन्निपुणैर्यत्र प्रकाश्यते तदुदाहरणं यथा देवीचन्द्रगुप्ते 
प्रावेशिकी ध्रुवा कुमारचन्द्रगुप्तस्य संशयाकुलमानसस्य 
प्रवेशावसरसूचकमर्थमुद्द्योतयति -

एसो सि अकरवित्थरपणासि आसेसवेरितिमिरोहो |
नि अविहवरोणचन्दो ग अणगिहं लंघि उं विस इ ||

यथा वा प्रद्युम्नाभ्युदये तृतीयेऽङ्केऽन्तर्नाटिकायं सूत्रधारवचनं 
-

देव दनुजाधिप त्वां त्रिभुवनलक्ष्मीरिव स्वयंरागात् |
अभिरूपमभिसृतवती नलकूवरमत्र नाटके रम्भा ||

सामाजिकीभूतयोः सखीप्रभावत्योः सखी पि असहि एसो एव्व मग्गो म 
अणपरवसाणं इत्थि आणं इत्युपदिशति | अत्राभिसरणमेव 
प्रद्युम्नसङ्गमोपाय इत्यर्थः साध्यते |

हेतुः - फलसाधनशक्तियुक्तं मितशब्दार्थं विचित्रभङ्ग्युक्तं वचनम् | 
यथा तापसवत्सराजे षष्ठेऽङ्के कृतमरणनिश्चयां वासवदत्तं 
परिबोधयन्यौगन्धरायण आह - देवि प्रसीद 

आसृष्टेः प्रतिपार्थिवं युवतयो जाता मनोवल्लभाः
मग्नास्ते व्यसनार्णवे च बहवस्ताभिः सहैवेश्वराः |
देव्या यत्तु कृतं तदाविकलतामुत्सृज्य लोकोत्तरं
तस्यैषा कृपणोचितेन विधिना किं ग्लानिरुत्पद्यते || इति |

देव्यायत्कृतं तदिष्टार्थसाधनमेव अचिरेणैव शुभफलमनुभवसीति |

संशयोऽसमाप्तवाक्यत्वात्साधनीयविषयस्वरूपे सन्दिग्धावस्था | 
एषोऽर्थकामप्रधानेषु रूपकेषु निपुणं प्रयुज्यते | यथा 
कुन्दमालायां षष्ठेऽङ्के रामायणकथावाचकौ कुशलवौ 
सीतावृत्तन्तं पठन्तौ -


प्. ३५२)

यत्प्रयोजनसामर्थ्याद्वाक्यमिष्टार्थसाधनम् |
समासोक्तं मनोग्राहि स हेतुरिति संज्ञितः || १० ||

अपरिज्ञाततत्त्वार्थं वाक्यं यत्र समाप्यते |
अनेकत्वाद्विचाराणां ससंशय इति स्मृतः || ११ ||

सर्वलोकमनोग्राही यस्तु पक्षार्थसाधकः |
हेतोर्निदर्शनकृतः स दृष्टान्त इति स्मृतः || १२ ||


सीतां निर्जनसंपाते चण्डश्वापदसङ्कुले |
परित्यज्य महारण्ये लक्स्मणोऽपि न्यवर्तत ||

ततः प्राणैः परित्यक्ता निराशा जनकात्मजा |

इति तूष्णीभवतः |

रामलक्ष्मणौ -

अप्रियाख्यानभीतेन कविना संहता कथा |

किमितः कल्याणमावेदयति | एवं तावदनुयोक्ष्ये (इति पृच्छतः) | 
संशयालङ्कारस्तु संशयाख्यलक्षणाद्भिन्नचमत्कारतया भिद्यते |

संक्रुद्धस्य ललाटलोचनभुवा सप्तार्चिषा धूर्जटे-
र्निर्दग्धे मकरध्वजे रतिरसौ किं स्याद्गृहीतव्रता |
संवादाद्वनदेवता मुनिवधुवेषप्रपञ्चे मनः
कृत्वेत्थं रमतेऽत्र विग्रहवती किं वा तपश्श्रीरियम् ||

इत्यादिषु संशयोऽलङ्कार एव न तु संशयाख्यलक्षणम् ||

धर्माविरुद्धतया सर्वलोकमनोग्राहि वचनं निदर्शनोषष्ठम्भं 
दृष्टान्तसंज्ञकं लक्षणम् | यथा धूर्तविटे - स्त्रीषु प्रसङ्गो न 
कर्तव्यः इत्यत्र भावः किं पश्यतीत्युक्ते विटः - भोः उपदेशमात्रं 
खल्वेतत् | तमहं न पश्यामि यः स्त्रीषु प्रसङ्गं न गच्छेत् श्रूयन्ते हि 
महेन्द्रादयोऽप्यहल्याद्यासु विकृतिमापन्नाः इति |

यथा वा पद्मप्राभृतके स्वसोदरीप्रेयसोऽनुयोगे संदिग्धमानसां 
देवसेनामाह शशः -


प्. ३५३)

दृष्ट्वैवावयवान् कांश्चिद्भावो यत्रानुमीयते |
प्राप्तिं तामभिजानीयाल्लक्षणं नाटकाश्रयम् || १३ ||

अभूतपूर्वो यो ह्यर्थः सादृश्यात्परिकल्पितः |
लोकस्य हृदयग्राही सोऽभिप्राय इति स्मृतः || १४ ||


दक्षात्मजाः सुन्दरि योगताराः किं नैकजाताः शशिनं भजन्ते |
आरुह्यते वा सहकारवृक्षः किं नैकमूलेन लताद्वेयेन || इति |

प्राप्तिर्यथाकुन्दमालायां तृतीयेऽङ्के लक्ष्मणः कानिचित्पदाचिह्नानि 
सैकते दृष्ट्वा राममाह -

विलासयोगेन परिश्रमेण वा स्वभावतो वा निभृतानि मन्थरम् |
पदानि कस्याश्चिदिमानि सैकते प्रयान्ति तुल्यं कलहंसविभ्रमम् ||

रामः - (निर्वर्ण्य सहर्ष) किमुच्यते कस्याश्चिदिति ननु वक्तव्यं सीतायाः 
पदानीति | पश्य -

समानं संस्थानं निभृतललिता सैव रचना
तदेवैतद्रेखा कमलरचितं चारुतिलकम् |
यथा चेयं दृष्ट्वा हरति हृदयं शोकविधुरं
तथा ह्यस्मिन् देव्या सपदि पदपङ्क्तिर्विनिहिता || इति |

अभिप्रायः -

अभूतपूर्व इत्यसत्पदार्थः केवलकल्पितः | केचित्स्वाद्यवस्तुन्यभिमान 
इत्याहुः तद्वैचित्र्यरहितत्वादुपेक्ष्यम् | यथा तापसवत्सराजे चतुर्थेऽङ्के 
सांकृत्यायनी यौगन्धरायणोद्योगं विमृश्य प्रणिधिं प्राह -

दूरमुदीर्णे च रिपा वेवमकिञ्चित्करे च विजिगीषौ |
भवता तु नयगुणशतिअः सोऽयमसूत्रः पटः क्रियते || इति |

यथा वा वत्सराजचरिते द्वितीयेऽङ्के चोरः -

भूमिः कराग्रेण विपर्तिताद्य श्वासेन भग्नो हिमवान्महाद्रिः |
आसारवृष्ट्या शमितोऽग्निरौर्वो विनिर्हतः कीटशतैरनन्तः || इति |


प्. ३५४)

यत्रार्थानां प्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम् |
परापेक्षाव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते || १५ ||

निरवद्यस्य वाक्यस्य पूर्वोक्तार्थप्रसिद्धये |
यदुच्यते तु वचनं निरुक्तं तदुदाहृतम् || १६ ||

बहूनां तु प्रधानानां नाम यत्राभिकीर्त्यते |
अभिप्रेतार्थसिद्ध्यर्थं सा सिद्धिरभिधीयते || १७ ||


निदर्शनं - यथा उभयाभिसारिकायां -

शान्तिं याति शनेर्महौषधिवलादाशीविषाणां विषं
शक्यो मोचयितुं मदोत्कटकटादात्मा गजेन्द्राद्वने |
ग्राहस्यापि मुखान्महार्णवजले मोक्षः कदाचिद्भवेद् 
वेशस्त्रीवडवामुखानलगतो नैवोत्थितो दृश्यते ||

निरुक्तं - यथा वत्सराजचरिते प्रथमेऽङ्के भरतरोहकः राजानमाह - 
प्रसह्य हरणे केवलं प्रमादिता ख्यातिः |

राजा - किमेतत् |

भर - सदोषेषु कार्येषु यदल्पदोषं तत्प्रारब्धव्यम् |
वसुवर्मा - स्वामिन तत्राप्यहं वाच्यदोषं न पश्यामि | कुतः -

नीता बलात्प्रकृतिभद्रतरा सुभद्रा यद्वासुभद्रभगिनी कपिकेतनेन |
देवस्य तेन रामभूद्वचनीयता किं तेजःप्रकाशयशसा यदुदन्तिनां वा 
||

शालं - साधु निरुक्तमभिहितं वसुवर्मणा |

सिद्धिः - प्रधानानां स्पृहणीयानां 
प्रयोजनान्तराणामतर्कितोपलब्धानां परिकीर्तनम् | यथा 
कौमुदीमहोत्सवे चतुर्थेऽङ्के मन्त्रगुप्तवचनं -

सङ्गतिशिच्रमचिन्तितपूर्वा निर्वृतप्रणयिनी मिथुनानाम् |
आधिराज्यमधिरोहति तस्याः षोडशीमपि कलां न मघोनः || इति |


प्. ३५५)

सिद्धान् बहून् प्रधानार्थानुक्त्वा यत्र प्रयुज्यते |
विशेषयुक्तं वचनं विज्ञेयं तद्विशेषणम् || १८ ||

गुणाभिधानैर्विविधैर्विपरीतार्थयोजितैः |
गुणातिपातो मधुरैर्निष्ठुरार्थैर्भवेद्यथा || १९ ||

बहून् गुणान् कीर्तयित्वा सामान्यजनसम्भवान् |
विशेषः कीर्त्यते यस्तु ज्ञेयः सोऽतिशयो बुधैः || २० ||


विशेषणं - यथा तापसवत्सराजे तृतीयेऽङ्के राजा विदूषकमाह - अयि 
मूढ -

वृत्तिरूलफलादिभिः क्षितितले शयया जटाधारणं
वासो वल्कलमीदृशं कृतमिदं सामान्यमन्यैरपि |
संवेगाभिभवे विमूढमनसा यन्नानुयाता प्रिया
तन्मिथ्यापरिबोधितेन न कृत स्नेहानुरूपं मया || इति |

गुणातिपातो - यथा धूर्तविटे विटः -

जात्यन्धां सुरतेषु दीनवदनामन्तर्मुखाभाषिणीं
हृष्टस्यापि जनस्य शोकजननी लज्जापटेनावृताम् |
निर्व्याजं स्वयमप्यदृष्टजघनां स्त्रीरूपबद्धां पशुं
कर्तव्यं खलु नैव भोः कुलवधूकारां प्रवेष्टुं मनः ||

अत्र कुलस्त्रीसमुचिता विनयलज्जादयो गुणा विपरीतार्थयोजिताः |

अतिशयो विलक्षकुरुपतौ धृतराष्ट्रं प्रति भीष्मः -

एतत्ते हृदयं स्पृशामि यदि वा साक्षी तवैवात्मजः
संप्रत्येव तु गोग्रहे यदभवत्तत्तावदाकर्ण्यताम् |
एकः पूर्वमुदायुधैः स बहुभिर्दृष्टस्ततोऽनन्तरं
यावन्तो वयमाहवप्रणयिनस्तावन्त एवार्जुनाः || इति |

तुल्यतर्को - यथा वत्सराजचरितेऽष्टमेऽङ्के राजा -

नवार्कभापल्लवितामलोदरे सुगन्धिरे.ऊत्करकेसरोज्ज्वले |
रसामृतज्ञो भ्रमरः सरोरुहे किमर्कपुष्पे प्रणयं करिष्यति || इति |


प्. ३५६)

रूपकैरुपमाभिर्वा तुल्यार्थाभिः प्रयोजितः |
अप्रत्यक्षार्थसंस्पर्शरतुल्यतर्कः प्रकीर्तितः || २१ ||

बहूनां तु प्रयुक्तानां पदानां बहुभिः पदैः |
उच्चयः सदृशार्थो यः स विज्ञेयः पदोच्चयः || २२ ||

यथादेशं यथाकालं यथारूपं च वर्ण्यते |
यत्प्रत्यक्षं परोक्षं वा दृष्टं तद्वर्णतोऽपि वा || २३ ||


पदोच्चयो यथा वत्सराजचरिते षष्ठेऽङ्के राजोत्तमसचिवं वर्णयति -

खड्गो रक्षान्धकारे रविररितिभिरे कार्यभारेषु धुर्यः
दीपो मन्त्रान्धकारे सुरगुरुरनये सङ्कृगो व्यापदोघे |
उत्कण्ठायां सभागी गतिरनवसरे चन्दनं शोकनाषे
संक्षेपान्मानुषाभो हितशिववसुखदो भव्यचिन्तामणिर्मे ||

दृष्टं प्रत्यक्षंयथा मालविकाग्निमित्रे -

वामं सन्धिस्तिमितवलयं न्यस्य हस्तं नितम्बे
कृत्वा श्यामाविटपसदृशं सस्तमुक्तं द्वितीयम् |
पादाङ्गुष्ठालुलितकुसुमे कुट्टिमे पानिताक्षं
नृत्तादस्याः स्थितमतितरां कान्तमृज्यायताक्षम् || इति |

परोक्षं यथा पादताडितके मदनसेनाया वर्णनं -

उत्क्षिप्तालकमीक्षणान्तगलितं कोपाञ्चितान्तभ्रुवा
दष्टार्धोष्ठमधीरदन्तकिरणं प्रोत्कम्पयन्त्या मुखम् |
शिञ्जन्नूपुरया विकृष्य विगलद्रक्तांशुकं पाणिना
मूर्धन्यस्य सनूपुरः स मदया पादोऽर्पितः कान्तया || इति |


प्. ३५७)

परिगृह्य तु शास्त्रार्थं यद्वाक्यमभिधीयते |
विद्वन्मनोहरं स्वन्तमुपदिष्टं तदुच्यते || २४ ||

पूर्वाशयसमानार्थैरप्रत्यक्षार्थसाधनैः |
अनेकोपाधिसंयुक्तो विचारः परिकीर्तितः || २५ ||

विचारस्यान्यथाभावस्तथादृष्टोपदिष्टयोः |
सन्देहाज्जायते यत्र स विज्ञेयो विपर्ययः || २६ ||


उपदिष्टं यथाविमारके प्रथमेऽङ्के राजा -

धर्मः प्रागेव चिन्त्यः सचिवमतिगतिः प्रेक्षितव्या स्वबुध्या
प्रच्छाद्यौ रागरोषौ मृदुपरुपगुणौ कालयोगेन कार्यौ |
ज्ञेयं लोकानुवृत्तं परचरनयनैर्मण्डलं प्रेक्षितव्यं
रक्ष्यो यत्रादिहात्मा रणशिरसि पुनः सोऽपि नावेक्षितव्यः || इति |

यथा वा तन्त्रान्तरविषये धूर्तविटे -

शून्ये वासं प्रमर्द्य द्विरद इव लता यो हरत्याशु नारीं
मत्तां वा यो विदित्वा ह्यभिभवति शनै रञ्जयन्वाक्यलेशैः |
अन्यं कृत्वोपधिं वा छलयति कुरुते भावसङ्गूहनं वा
तस्यैतच्चेष्टितं भो न भवति विफलं वामशीला हि नार्यः || इति |

प्रवृत्तार्थानुसारि परोक्षार्थसाधकं बहूपायोपाधिदर्शनं वाक्यं 
विचारः -

यथा मुद्राराक्षसे पञ्चमेऽङ्के राक्षसवाक्यं -

साध्ये निश्चितमन्वयेन घटितं विभ्रत्सपक्षे स्थितिं
व्यावृत्तं च विपक्षतो भवति यत्तत्साधनं सिद्धये |
यत्साध्यं स्वयमेव तुल्यमुभयोः पक्षे विरुद्धं च य-
त्तस्याङ्गीकरणेन वादिन इव स्यात्स्वामिनो निग्रहः ||

अथवा विज्ञातापरागहेतुभिः प्राक्परिगृहीतोपजापैरापूर्णमिति न 
विकल्पितुमर्हामि || इति |


प्. ३५८)

वाच्यमर्थं परित्यज्य दृष्टादिभिरनेकधा |
अन्यस्मिन्नेव पतनादाशुभ्रंशः स इष्यते || २७ ||

उभयोः प्रीतिजननो विरुद्धाभिनिवेशयोः |
अर्थस्य साधकश्चैव विज्ञेयोऽनुनयो बुधैः || २८ ||


विपर्ययो यथा रावणं प्रति सचिवः -

उदकसिद्धिमिच्छद्भिः सद्भिर्न खलु दृश्यते |
चतुर्थीचन्द्रलेखेव परस्त्रीफालपट्टिका ||

रावणः - परस्त्रीकुचकुम्भेषु कुम्भेषु वरदन्तिनाम् |
निपतन्ति न भीरूणां दृष्टयः शरवृष्टयः ||

यथा वा मत्तविलासे शाक्यभिक्षुः - परमकारुणि एण भ अवदा तहाग एण 
पासादेसु वासो पज्जंकेषु स अणं पुव्वण्हे भो अणं एदेद्दिं उवदेसेहिं 
भिक्सुसतस्स अणुग्गहं करन्तेण किं णु हु इत्थि आपरिग्गहो 
सुरापाणविहाणं अणादिहं | अहवा सव्वञ्चो एदं उणपेक्खदि | अवस्सं 
एदेहि दुट्टबुद्धत्थविरेहि णिरुच्छा एहि अह्माणं तरुणजणाणं मच्छरेण 
पिड अपुत्थ एसु इत्थि आसुरापाणविहाणाणि पलामुद्वाणि इति तक्केमि ||

भ्रंशो यथा वेणीसंहारे द्वितीयेऽङ्के कञ्चुकिनमाह दुर्योधन -

सहभृत्यगणं सबान्धवं सहमितं ससुतं सहानुजम् |
स्वबलेन निहन्ति संयुगे न चिरात्पाण्डुसुतह् सुयोधनम् ||

कञ्चु - (कर्णौ पिधाय सभयं) शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलम् || इति |

अनुनयो यथा रामाभ्युदये द्वितीयेऽङ्के रामपराक्रमस्तुतिव्यग्रं 
मारीचमाह रावणः - आप्रतिपक्षपक्षपातिन् क्षुद्र राक्स्ऽसापशद ! किं 
बहुना -

तवैव रुधिराम्बुभिः क्षतकठोरकण्ठस्तुतैः
रिपुस्तुतिभवो मम प्रशममेतु कोपानलः |
सुरद्विपशिरस्स्थलीदलनदष्टमुक्ताफलः
स्वसुः परिभवोचितं पुनरसौ विधास्यत्यसिः ||


प्. ३५९)

अभिप्रेतार्थसिद्ध्यर्थं कीर्त्यन्ते यत्र सूरिभिः |
प्रयोजनान्यनेकानि सा मालेत्यभिसंज्ञिता || २९ ||

हृष्टैः प्रसन्नवदनैर्यत्परस्यानुवर्तनम् |
क्रियते वाक्यचेष्टाभिस्तद्दाक्षिण्यमुदाहृतम् || ३० ||

यत्र संकीर्तयन्दोषं गुणमर्थेन दर्शयेत् |
गुणातिपाताद्दोषान्वा गर्हणं नाम तद्भवेत् || ३१ ||


इति खड्गमाकर्षति | तदा प्रहस्तः (उभयोर्मध्ये निपत्य) - प्रसीदतु प्रसीदतु 
महाराजः नेदमनुरूपं स्वामिनः | देव -

लोकत्रयक्षयोद्वृत्तप्रकोपाग्रेसरस्य ते |
ईदृशश्चन्द्रहासस्य भृत्येष्वनुचितः क्रमः || इति |

माला यथा तापसवत्सराजे राजा -

दृष्टा यूयं निर्जिता विद्विषन्तः प्राप्ता देवी भूतधात्री च भूयः |
संबन्धोऽभूद्दर्शकेनापि सार्थं किं दुष्प्रापं यन्न लब्धं 
भवद्भ्यः || इति |

दाक्षिण्यं यथा रत्नावल्यां द्वितीयेऽङ्के शीर्षवेदनव्याजेन 
गन्तुमुद्यतां वासवदत्तां पटान्तेन गृहीत्वा निरुन्धन् वत्सराजः प्रिये 
प्रसीदेति व्रूयाम् इत्यादि वदन्निष्क्रान्तायां प्रेयस्यां अलमरण्यरुदितेन इति 
व्रुवन्तं विदूषकमाह - मूढ ! न लक्षितस्त्वया देव्याः कोपः तत्सर्वथा 
देवीप्रसादनं मुक्त्वा नान्यमत्रोपायकलयामि | तदेहि देवीं 
प्रसादयितुमभ्यन्तरमेवप्रविशावः इति | 

अत्र राज्ञोऽनुवर्तनं दाक्षिण्यम् |

गर्हणं दोषस्य गुणीकृतत्वं यथा धूर्तविटे -

प्रणष्टा न व्यक्तिर्भवति वचसः सैव मृदुता
न रागो नेत्राब्जे त्यजति न च लज्जा व्यपगता |
स्मृतिः प्रत्यायाता परिहृषितमद्यापि च मुखं
मदो दोषांस्त्यक्त्वा त्वयि परिणतस्तिष्ठति गुणैः ||


प्. ३६०)

अर्थान्तरस्य कथने यत्रान्योऽर्थः प्रतीयते |
वाक्यमाधुर्यसंपन्ना सार्थापत्तिरुदाहृता || ३२ ||

वाक्यैः सातिशयैरुक्ता वाक्यार्थस्य प्रसाधकैः |
लोकप्रसिद्धैर्बहुभिः प्रसिद्धिरिति कीर्तिता || ३३ ||


गुणातिपाते दोषो यथा वत्सराजचरिते द्वितीयेऽङ्के विष्णुतातः -

नृपाः प्रभुत्वात्प्रतिषेधवामा जिभो विधिस्तद्रशवर्ति कार्यम् |
साचिव्यतो नापरमस्ति पुंसा विषाददुःखायशसां निदानम् ||

यथा वा तापसवत्सराजे तृतीयेऽङ्के लाभकायनः -

पूर्वाह्ने कृतभोजनव्यतिकरान्नित्यैव निरोगता
कण्डुतिर्वपनादपैति शिरः स्नानं यदा रोचते |
जात्याचारकदर्थनाविरहितं ब्राह्मण्यमात्मेच्छया 
धूर्तैः सत्त्वहिताय कैरपि कृतं साधुव्रतं सौगतम् ||

अर्थापत्तिर्यथा धूर्तविटे -

आदष्टस्फुरिताधरे भवति यो वक्तारविन्दे रसः 
प्रीतिर्या च हृतांशुके च जघने काञ्चीप्रभोद्यो?तिते |
लक्ष्मीर्या च नखक्षताकुरधरे पीने कपोले स्त्रियो
रक्तं तेन विरज्यते न हृदयं जालन्तरेऽपि ध्रुवम् ||

अत्र जन्मान्तरेऽपि तस्या अनुरक्तिरनुर्वतत एवेत्युक्ते जन्मान्तरेष्वपि विरागो न 
प्रभवति तस्माद्भवबन्धविमुक्तिर्न स्यादित्यर्थापत्तिर्नाम लक्षणम् |

प्रसिद्धिः - प्रसाधकैः प्रकृष्टसाधकैः प्रसिद्धैः पूर्वमेव सिद्धैः | 
यथा गदायुद्धे बलदेवः दुर्योधनमाह - भीमसेन इदानीं तव 
युद्धवञ्चनामुत्पाद्य स्थास्यति | 

दुर्यो - किं चाहं भीमसेनेन वञ्चितः |
वल - अथ केन भवानेन्वंविधः कृतः |

प्. ३६१)

यत्राकारोद्भवैर्वाक्यैरात्मानमथवा परम् |
पृच्छन्निवाभिधत्तेऽर्थं सा पृच्छेत्यभिसंज्ञिता || ३४ ||

दृष्टश्रुतानुभूतार्थ कथनादि समुद्भवम् |
सादृश्यं क्षोभजननं सारूप्यमिति संज्ञितम् || ३५ ||


दुर्यो - श्रूयतां

येनेन्द्रस्य च पारिजातकतरुर्मानेन तुल्यं हृतो
दिव्यं वर्षसहस्रमर्णवजले सुप्तश्च यो लीलया |
दीप्त्या भीमगदां प्रविश्य सहसा निर्व्याजयुद्धप्रियः
तेनाहं जगतां प्रियेण हरिणा मृत्योः प्रतिग्राहितः ||

अत्र वाक्यार्थस्य साधका एव भगवतो विष्णोः 
पारिजाताहरणलीलावटपत्रशयनादयः | अन्ये तु प्रसादकैरलङ्कारिभिरिति 
गृह्णन्ति |

पृच्छा शोकादिपरवशतयात्मानं वा परं वा परोक्षे संबोध्य 
पृच्छन्निवाभिधानम् | तन्नोत्तरमपेक्षते तस्यैव प्रत्यायकत्वात् |

यथा रामचरिते हनुमान् सीतां दृट्वाह -

स्थानेऽवसीदसि रघूद्वह किं विधातः
अस्यास्त्वयेक्षितमलक्षणमङ्गकेषु |
अद्यापि जीवसि दशानन हे हनूमन्
केयं तवाभिमुखवर्ति रिपोः प्रतीक्षा || इति |

सारूप्यं - आदिशब्देन दर्शनश्रवणानुभवनान्युपलक्षितानि | अत्र 
रूपविभ्रान्त्या न क्षोभजननमेव लक्षणस्य चमत्कृतिः | यथा छलितरामे 
लक्ष्मणेन बध्वानीतो लवो रामयज्ञशालायां हिरण्मयीं सीतां 
दृष्ट्वाह - अये कथमियमम्बा राजद्वारमागता इति सहसोत्थाय प्रणम्य 
तदनन्तरं काञ्चनमयीति निर्वर्ण्योपसृत्योपविशति ||

यथा वा वेणीसंहारे - दुर्योधनं हत्वागच्छन्तं भीमसेनं 
दुर्योधनमिति चार्वाकवार्तयैव भ्रान्त्वा धर्मसूनुस्तं गाढं 
गृहीत्वाह 

आशैशवादनुदिनं जनितापराधो
मत्तो बलेन भुजयोर्हतराजपुत्रः |
आसाद्य मेऽन्तरमिदं भुजपञ्जरस्य
जीवन्प्रयासि न पदात्पदमद्य पापः || इति 


प्. ३६२)

हृदयस्थस्य वाक्यस्य गूढार्थस्य विभावकम् |
अन्यापदेशैः कथनं मनोरथ इति स्मृतः || ३६ ||

यद्वाक्यं वाक्यकुशलैरुपायेनाभिधीयते |
सदृशार्थाभिनिष्पत्त्या स लेश इति कीर्तितः || ३७ ||


मनोरथओ यथा विकटनितम्माप्रहसने विकटनितम्बाह

अन्यासु तावदुपमर्दसहासु भृङ्ग
लोलं विनोदय मनः सुमनोलतासु |
मुग्धाननामरजसं कलिकामकाले
वालां कदर्थयसि किं नवमालिकायाः ||

अत्रात्मानमेव सुमनोलतात्वेनापदिशति ||

लेशो यथाविमारके द्वितीयेऽङ्के धात्री नायकमाह - अयय किं चिंती अदि 
अविमारकः - भवति शास्त्रं चिन्त्यते |

धात्री - किं णाम एदं रमणिज्जं सत्थं चिंती अदि |

अवि - भवति योगशास्त्रं चिन्त्यते |

धात्री - (सस्मितं) पडिग्गहीदं मंगलव-अणं जो-असत्थं एव्व होदु |

अवि - को नु खलु वाक्यार्थः | अन्यदप्यभिलापवशादन्यथा संकल्पयामि | 
इत्यादि |

अन्ये तु लेख इति पठन्निङ्गितज्ञानाभिधानमिति च लक्षयन्ति |

क्षोभो यथा रत्नावल्यां तृतीयेऽङ्के सागरिकैवेति मत्वा 
वासवदत्तमुपलालयतो राज्ञः सा स्वावकुण्ठनमपनीय 
वैलक्ष्यमुत्पादितवती |

राजा (अञ्जलिं बध्वा) - प्रिये वासवदत्ते प्रसीद प्रसीद |


प्. ३६३)

परदोषैर्विचित्रार्थैर्यत्रात्मा परिकीर्त्यते |
अदृष्टोऽन्योऽपि वा कश्चित्स तु क्षोभ इति स्मृतः ||

लोके गुणातिरिक्तानां गुणानां यत्र नामभिः |
एको हि शब्द्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् || ३९ ||

प्रस्तावेनैव शेषोऽर्थः कृत्स्नो यत्र प्रतीयते |


वास (अश्रु निपातयन्ती) मा एव्वं भण | अण्नगदा इ एदा इ अक्खरा इ | 

विदू - भोदि महाणुभावा खु तुमं ता क्खमी अदु दाव एक्को अवराहो पि अव 
अस्सस्स |

वास - णं पुढमसंगमे विग्घं करन्ती ए म ए जेव्व एदस्स अवरद्धं ण 
अज्जपुत्तस्स |

अन्ये तु आत्मन्यभूत तद्भावभावन मिति परे त्वन्यगते हेतावन्यस्मिन् 
कार्यकल्पन मिति च लक्षयन्ति ||

गुणकीर्तनं यथा वत्सराजचरिते चतुर्थेऽङ्के शालङ्कायनः - 
नीलनागव्यपदेशेन समन्ततः शस्त्रप्रभाभासुरैरस्मद्योधैः परीतेन 
महति भयस्थाने विगतसंभ्रमं -

तेन प्रोक्तं धैर्यगाम्भीर्यशौर्यप्रज्ञातेजोनीतिदाक्षिण्यगर्भम् |
वाक्यं सामाद्यं सोर्जितं श्रोत्ररम्यं शास्त्रीकर्तव्यं तद्बुधैः 
स्वार्थकामैः ||

भरतरोहकः - एष संक्षिप्तविस्तरो नाम |

राजा - ततस्ततः -

शाल - देव यस्तस्य युद्धे महति प्रवृत्ते पराक्रमः साहसलाञ्चनः सः 
प्रद्युम्नरामार्जुनभीमकर्णसाम्बाभिमन्युष्वविचिन्त्य एव || इत्यादि

राजा - अहो तु खलु स्वभावसिद्धानां गुणानामव्यभिचारिता | कुतः -

अविदित इति नैकधा प्रयत्नाद्बहुदिवसं बहुधापरीक्षमाणः |
द्विगुणमभिविराजते गुणैः स्वैर्मणिरिव जातिविशेषवान्महार्हः ||


प्. ३६४)

वचनेन विनानुक्तसिद्धिः सा परिकीर्तिता || ४० ||

यत्प्रसन्नेन मनसा पूज्यं पूजयितुं वचः |
हर्षप्रकाशनार्थं तु सा प्रियोक्तिरुदाहृता || ४१ ||

एतानि काव्यस्य च लक्षणानि षट्त्रिंशदुद्देशनिदर्शनानि 
प्रबन्धशोभाकरणानि तज्ज्ञैः सम्यक्प्रयोज्यानियथारसानि


सिद्धिर्थथा तापसवत्सराजे यौगन्धरायणो डोलायितचित्तां 
वासवदत्तामाह -

कौशाम्बीं परिभूय नः कृपणकैर्विद्वेषिभिः स्वीकृता 
जानास्येव तथा र्पमादपरतां पत्युर्नयद्वेषिणः |
स्त्रीणां च प्रियविप्रयोगविधुरं चेतः सदैवात्र मे
वक्तुं नोत्सहते मनः परमतो जानातु देवी स्वयम् ||

यथा वा तत्रैव द्वितीयेऽङ्के विनीतभद्रो देवीप्रस्थानं वर्णयन्नाह -

मामुद्धिश्य तथा देव्या वाष्पसंरुद्धकण्ठया |
आर्यपुत्रं प्रतीत्युक्तं वक्तव्यं न समाहितम् ||

प्रियोक्तिर्यथा वत्सराजचरिते सप्तमेऽङ्के भरतरोहको वत्सराजाय 
वासवदत्तां वीणाभ्यासार्थमर्पयितुकामस्तं दृष्ट्वाह -

या शेते कौस्तुभस्य द्युतिकिसलयिते शारदव्योमनीले
विष्णोर्वक्षस्युदारे रजनिकरकराकारहारोपहारे |
साभ्येत्यालिङ्गतु त्वां प्रशिथिलगलितेनोत्तरीयेण लक्ष्मी-
र्हर्पादापीडयन्ती नवकमलरजोरोचनाभ्यां स्तनाभ्याम् || इति 

(एवमेव श्रव्यप्रबन्धेष्वपि 
कथाशरीरसंविधानसंभाषणवैदग्ध्यरूपः कविव्यापारो 
लक्षणाख्यो द्रष्टव्यः |)

इति षोडशाध्यायानुबन्धः समाप्तः |
श्री

नाट्यशास्त्रम्

सप्तदशोऽध्यायः

एवं तु संस्कृतं पाठ्यं मया प्रोक्तं समासतः |
प्राकृतस्य तु पाठ्यस्य संप्रवक्ष्यामि लक्षणम् || १ ||


चतुर्दशाध्याये वाचिकोक्तक्रमे संस्कृतं प्राकृतं च वाक्यमित्युक्तम् | 
तत्र संस्कृतप्रसङ्गेन छन्दोवृत्तलक्षणादि निरूपितम् | अनेन त्वध्यायेन 
प्राकुतस्य स्वरूपं निरूप्यते | 
शास्त्रप्रसिद्धसंकृतविपरीतप्राकृतप्रसङ्गेन 
नामधेयिभागरूपरूपणं शास्त्राविहितानां विपरीतरूपत्वात् 
नाट्यसमयपातिनो भावमारिस्.आदिनामसमूहस्य पठनधर्माश्च 
प्राकृतेऽपि किमन्यथा संस्कृतवद्वेति चिन्तायां प्रसङ्गेन कार्यस्वरूपं 
निरूपितम् | दशरूपकनिर्णयानन्तरं समुचितनिर्णयमपि तथा -

अलङ्कारा विरामाश्च ये पाठ्ये संस्कृते मताः |
त एव यत्नतः कार्याः स्त्रीपाठ्येऽपि च संस्कृते || (१७-१३३)

इत्यध्यायोपान्ते प्राकृतपाठ्यमेवोपसंहरिष्यामीत्यध्यायसङ्गतिः | 
एतामवे दर्शयति एवं तु संस्कृतमित्यादि | पाठविशेषमर्हति यत्नेन वा 
पठनीयं विशिष्टेन रूपेण वा पठनार्हं आन्तरचित्तवृत्तिवशादेव वा 
तथा पठितुं शक्यं


प्. ३६६)

एतदेव विपर्यस्तं संस्कारगुणवर्जितम् |
विज्ञेयं प्राकृतं पाठ्यं नानावस्थान्तरात्मकम् || २ ||

त्रिविधं तच्च विज्ञेयं नाट्ययोगे समासतः |
समानशब्दं विभ्रष्टं देशीगतमथापि च || ३ ||

पाठ्यमेकं तु विज्ञेयं संस्कृतं प्राकृतं यथा |
कमलामलरे.उतरङ्गलोलसलिलादिवाक्यसंपन्नम् ||

प्राकृतबन्धेष्वेवं संस्कृतमपि योगमुपयाति |
ये वर्णाः संयोगस्वरवर्णान्यत्वमूनतां चापि || ५ ||


आचार्ययत्नेन वा पठनीयमिति पाठ्यम् | तत्र प्राकृतस्य 
सामान्यलक्षणमाह (संस्कारेति) संस्कृतमेव संस्कारगुणेन यत्नेन 
परिरक्षारूपेण वर्जितं प्राकृतं प्रकृतेसंस्काररूपाया आगतम् |

नन्वपभ्रंशानां को नियम इत्याह नाना यान्यवस्थान्तराणि 
देशविशेषास्तेष्वात्मा नियतसभावो यस्यां देशविशेषेषु प्रसिद्ध्या 
नियमितमित्येव संस्कृता एव वाचकाः अनुमानात्त्वन्ये ते त्वन्यत्वे प्रसिद्धिं 
गता इत्युक्तम् | अवतिष्ठन्तेऽन्यस्मिन्नित्यवस्थाः देशाः | संस्कृते समेऽपि 
प्रातिपदिके विभक्तौ भवितव्यं विपर्यासेन स्वरेण वा देशीपदमपि 
स्वरस्यैव प्रयोगावसरे प्रयुज्यत इति तदपि प्राकृतमेव 
अव्युत्पादितप्रकृतेस्तज्जनप्रयोज्यत्वात् प्राक्र्तमिति केचित् | संस्कृतेन 
समानशब्दानुदाहरति कमलामलेति | विभक्तौ लिङ्गस्य प्राकृते 
स्वातन्त्र्यादवश्यं भेदेन भाव्यमित्याह वाक्ये समासोपपन्नं योजितम् | 
एतत्परिज्ञानस्य फलमाह एवं संस्कृतमपि योगमिति | भाषाश्लेषे 
पताकास्थानकादौ चास्य पयोग उक्तः | अपि शब्देनेदमाह प्राकृतप्रयोगे 
समासेऽपि न संस्कृतसमतेति कमल अमल इन्दु इत्यादौ |


प्. ३६७)

यान्त्यपदादौ प्रायो विभ्रष्टांस्तान् विदुर्विप्राः |
ये वर्णा वर्णगता व्यञ्जनयुक्ताश्च ये स्वरा नियताः || ६ ||

तानपरस्परवृत्ते प्राकृतयुक्त्या प्रवक्ष्यामि |

यथा -

ए ओ आरपराणि अ अं आरपरं अ प अ ए णत्थि |
वस आरमज्झिमा इ अ कचवग्गतवग्गणिहणा इं ||


विभ्रष्टमाह ये वर्णा इत्यादि | एतदेव प्रपञ्च्यते ए ओ आरपराणि अ इत्यादिना | 
एकारात्परः ऐ ओकारात्पराः औ ऐकारैकारौ च येभ्यस्तानि (च) | कियन्ति आह 
पा अ ए पादसंख्यया चत्वारीत्यर्थः ऋ ॠ ऌ ॡ | अंकारपरो विसर्जनीयः | 
वसकारयोर्मध्ये शषौ | (कचवग्गोति) कचतवर्गाणां


प्. ३६८)

वच्चंति कगतदयवा लोपं अत्थं च से वहंति सरा |
खघथधभा उण हत्तं उवेंति अत्थं अ मुंचंता || ८ ||

उप्परहुत्तर आरो हेटाहुत्तौ अ पा अ ए णत्थि |
मोत्तूण भद्रवोद्रह पद्रह्रदचन्द्रजा ईसु || ९ ||


अन्त्यवर्णाः ङ ञ न इति द्वादशवर्णा न सन्ति | (कगेति) कगादयो लुप्यन्ते 
तदीयश्चार्धंः स्वराणामेव | (खघेति) खादीनां हत्वं खेट परिघ 
अथ धान्य (भाव्यादीनां) व्यञ्जनस्य न भवति |


ए ओ आर इत्यादिगाथानां छाया -

अ ओकारपगणि च अंकारपर च पादसंख्यया प्राकृते ? नास्ति |
वसकारमध्ये च कचवर्ग तवर्ग निधनानि ||

प्राप्नुवन्ति कगतदयवा लोप अर्धं च तेषां वहन्तिं स्वराः |
खघथधभाः पुनः हत्वमुपेयन्ति अर्धं च मुञ्चमाना ||


प्. ३६९)

खघथधभाण ह-आरो मुहमेहकहावहूपहू-एसु |
कगतदयवाण णिच्चं वीयम्मि ठि-ओ सरो हो इ || १० ||

छ इति षकारो नित्यं बोद्धव्यः षट्पदादियोगेषु |
किलशब्दान्त्यो रेफो भवति तथा खुत्ति खलुशब्दः ||

ड इति च भवति टकारो भटकटककुटीतटाद्येषु |
सत्वं च भवति शषयोः सर्वत्र यथा विसं संका || १२ ||


उपरिस्थोऽधःस्थो वा रकारः प्राकृते नास्ति (?) |
मुक्त्वा भद्र चाद्रेह ह्रद द्रह चन्द्र धात्री शब्देषु |
खघथधभानां हकारो (यथा) मुख मेघ कथा वधू प्रभूतेषु |
कगतदयवानां नित्यं द्वितीये स्थितः स्वरो भवति ||


प्. ३७०)

अस्पष्टश्च दकारो भवत्यनादौ तकार इतराद्यः |
बडबातडागतुल्यो भवति डकारोऽपि च ककारः || १३ ||

वर्धनगते च भावे धकारवर्णोऽपि ढत्वमुपयाति |
सर्वत्र च प्रयोगे भवति नकारोऽपि च णकारः || १४ ||

आपानं आवाणं भवति पकारेण वत्वयुक्तेन |
अयथातथादिकेषु तु भकारवर्णो व्रजति धत्वम् || १५ ||

परुषं फरुसं विद्यात्पकारवर्णोऽपि फत्वमुपयाति |
यस्तु मृतः सोऽपि म ओ यश्च मृगः सोऽपि हि तथैव 
ओकारत्वं गच्छेदौकारश्चौषधादिषु नियुक्तः |
प्रचलाचिराचलादिषु भवति चकारोऽपि तु यकारः ||


भद्रादिषु न भवति | अपिच चोद्रहहृददुःखादीनामिति | अत्रोदाहर णानि 
मुखं मुहं इत्यादिकानि | अनादौ स्थाने टकारो डकारश्च अस्पष्टो 
लघुप्रयत्न उच्चार्यः येन क्रमाद्दकारश्च लकाराच्छयौ भवतः | यथा 
उदरं उदलं तथैवेति |


प्. ३७१)

अपरस्परनिष्पन्ना ह्येवं प्राकृतसमाश्रया वर्णाः |
संयज्तानां तु पुनर्वक्ष्ये परिवृत्तिसंयोगम् || १८ ||

श्चप्सत्सथ्याः छ इति तथा भ्यह्यध्या भवन्ति तु झकाराः |
ष्टः ट्थः स्तः त्थः स्ंओ म्ह क्ष्णो ह्णः ष्नो ण्हः क्षः 
खकाररूपोऽपि || १९ ||

आश्चर्यं अच्छरियं निश्चयमिच्छन्ति णिच्छयं च यथा 
वत्सं वच्छं च यथा अप्सरसं तद्वदच्छर-अं || २० ||

उत्साहो उच्छाहो पथ्यं पच्छं च विज्ञेयम् |
तुभ्यं तुज्झं मह्यं मज्झं विन्ध्यश्च भवति विंज्झोत्ति || २१ ||

दष्टो दट्ठोत्ति तहा हस्तोऽपि च भवति हत्थोत्ति |
ग्रीष्मो गिम्होत्ति तथा श्लक्ष्णं सह्णं सदा तु विज्ञेयम् ||


अपरस्परनिष्पन्ना इत्यन्योन्यमाश्लिष्टा असंयोगरूपा इत्यर्थः | 
यत्रसंयुक्तास्तेषामिति षष्ठीबहुवचनम् | क्रमेण स्वयमुदाहरति वच्छो 
इत्यादि | (विपरीत इति) ब्रह्मा वम्हावत् हत्वमिति उपरिगतोऽधस्तादिति शक्रं 
अर्कः (इति) द्वितीयं संयुज्यमानमपास्य स उपरिगत एव चादेशः क्रियते 
सक्को अक्को | मुनिना च दिग्दर्शिता विस्तारविजिज्ञासुः प्राकृतदीपिकादिकमव-


प्. ३७२)

उष्णं उह्णं यक्षो जक्खो पल्लंकु भवति पर्यङ्को |
विपरीतं हमयोगे ब्रह्मादौ स्याद् बृहस्पतौ फत्वम् ||

यज्ञो भवति च जन्नो भीष्मो भिम्होत्ति विज्ञेयः |
उपरिगतोऽधस्ताद्वा भवेत्ककारादिकस्तु यो वर्णः || २४ ||

स हि संयोगविहीनः शुद्धः कार्यः प्रयोगेऽस्मिन् |
एममेतत्तु विज्ञेयं प्राकृतं संस्कृतं तथा || २५ ||

अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि देशभाषाविकल्पनम् |
भाषाचतुर्विधा ज्ञेया दशरूपे प्रयोगतः || २६ ||

संस्कृतं प्राकृतं चैव यत्र पाठ्यं प्रयुज्यते |
अतिभाषार्यभाषा च जातिभाषा तथैव च || २७ ||

तथा योन्यन्तरी चैव भाषा नाट्ये प्रकीर्तिता |


लोकयेत् | उत्पलविरचिताया च मूलवृत्तौ पद्धतौ च स्फुटं पूर्ण च 
सर्वमस्तीति तत्रादरः कार्यः |

संस्कृतप्राकृतरूपैव भाषा वक्तुभेदाच्चतुर्धा संपन्नेति दर्शयति 
संस्कृतं प्राकृतं च पाठ्यमिति | संस्कृतैव भाषा 
स्वरभेदादिपूर्णसंस्कारोपेता संस्कृतभाषा भाषाभेदानामुक्ता 
वैदिकशब्दबाहुल्यादार्यभाषातो विलक्षणत्वमस्या इत्यन्ये |


प्. ३७३)

अतिभाषा तु देवानामार्यभाषा तु भूभुजाम् || २८ ||

संस्कारपाठ्यसंयुक्ता सम्यङ्न्याययप्रतिष्ठिता |
द्विविधा जातिभाषा च प्रयोगे समुदाहृता || २९ ||

म्लेच्छशब्दोपचारा च भारतं वर्षमाश्रिता |
अथ योन्यन्तरीभाषा ग्राम्यारण्यपशूद्भवा || ३० ||

नानाविहङ्गजा चैव नाट्यधर्मीप्रतिष्ठिता |
जातिभाषाश्रयं पाठ्यं द्विविधं समुदाहृतम् || ३१ ||

प्राकृतं संस्कृतं चैव चातुर्वर्ण्यसमाश्रयम् |
धीरोद्धते सललिते धीरोदात्ते तथैव च || ३२ ||

धीरप्रशान्ते च तथा पाठ्यं योज्यं तु संस्कृतम् |
एतेषामपि सर्वेषां नायकाना प्रयोगजम् || ३३ ||

कारणव्यपदेशेन प्राकृतं संप्रयोजयेत् |


पशुपक्षिप्रभृतीनां यद्रुतं तत् नाट्यप्रयोगे कुत्राप्यवसरे 
संभाव्यमित्याह नाट्यधर्मीति | उपचारो व्यवहारः | कारणव्यपदेशेनेति 
अवस्थादिवशात् यथा - अर्जुनस्य बृहन्नलारूपेण प्रच्छन्नस्य 
कारणान्याहरते |


प्. ३७४)

दारिद्र्याध्ययनाभावयदृच्छादिभिरेव च || ३४ ||

ऐश्वर्येण प्रमत्तानां दारिद्र्येण प्लुतात्मनाम् |
अनधीतोत्तमानां च संस्कृतं न प्रयोजयेत् || ३५ ||

व्याजलिङ्गप्रविष्टानां श्रमणानां तपस्विनाम् |
भिक्षुचक्रचराणां च प्राकृतं संप्रयोजयेत् || ३६ ||

भागवततापसोन्मत्तबालनीचग्रहोपसृष्टेषु |
स्त्रीनीचजातिषु तथा नपुंसके प्राकृतं योज्यम् || ३७ ||

परिव्राण्मुनिशाक्येषु चोक्षेषु श्रोत्रियेषु च |
शिष्टा ये चैव लिङ्गस्थाः संस्कृतं तेषु योजयेत् || ३८ ||

राज्ञ्याश्च गणिकायाश्च शिल्पकार्यास्तथैव च |
कलावस्थान्तरकृतं योज्यं पाठ्यं तु संस्कृतम् || ३९ ||


ऐश्वर्येणेति श्रुताध्ययनशून्यत्वमनेन लक्ष्यते | क्रीडापीत्यन्ये | 
व्याजलिङ्गं ये प्रविष्टा जीविकाद्यर्थम् | चक्रचरा ये चक्रेण जीवन्ति | 
भागवता इह देवलकाः | उत्तमग्रहैः देवगन्धर्वादिभिराक्रान्तानां 
संस्कृतभाषेत्यभिप्रायेणाह नीचग्नहेति | नीचग्रहैः 
पिशाचादिभिरुपसृष्टेषु स्वीकृतेष्विति | नीचजातयश्चण्डालाद्याः | चोक्षा 
भागवतविशेषा ये एकायना इति प्रसिद्धाः | लिङ्गस्था यतिप्रभृतयः | 
शिल्पकारिकाः कलासु विदग्धाः | राज्ञः स्त्री म *? देवीरूपा 
उपचाराद्राजशब्दवाच्येति अन उपधा लोपिन इति डीपि राज्ञी


प्. ३७५)

सन्धिविग्रहसंबन्धं तथा च प्राप्तवाग्गतिम् |
ग्रहनक्षत्रचरितं खगानां रुतमेव च || ४० ||

सर्वमेतत्तु विज्ञेयं काव्यबन्धे शुभाशुभम् |
नृपपत्न्या स्मृतं तस्मात्काले पाठ्यं तु संस्कृतम् || ४१ ||

क्रीडार्थं सर्वलोकस्य प्रयोगे च सुखाश्रयम् |
कलाभ्यासाश्रयं चैव पाठ्यं वेश्यासु संस्कृतम् || ४२ ||

कलोपचारज्ञानार्थं क्रीडार्थं पार्थिवस्य च |
निर्दिष्टं शिल्पकार्यास्तु नाटके संस्कृतं वचः || ४३ ||

आम्नायसिद्धं सर्वासां शुभमप्सरसां वचः |
संसर्गाद्देवतानां च तद्धि लोकोऽनुवर्तते || ४४ ||

छन्दतः प्राकृतं पाठ्यं स्मृतमप्सरसां भुवि |
मानुषाणां च कर्तव्यं कारणार्थव्यपेक्षया || ४५ ||


यदि पुंयोगादित्यत्र अत इति वर्तते | राज्ञ्याः संस्कृते निमित्तं दर्शयति 
सन्धिविग्रहेति यस्माद्राज्ञः सन्धिविग्रहसंबन्धं षाड्गुण्यादि 
तथाग्रहनक्षत्रचेष्टितं शुभाशुभरूपं पक्षिरुतं च 
शुभाशुभमितीयत्सर्वं नृपपत्न्या ज्ञेयं तस्माद्राज्ञः सा 
प्रतिशरीरकल्पा कदाचित्संस्कृतयोग्यापि भवति |

सुखाश्रयमिति | अनेन विशेषलक्षणप्रयोगादि निरस्यति | आम्नायः 
पुराणादिः लोकोऽनुवर्तते अनुमन्यत इति यावत् | भुवीति अवतीर्णानामिति


प्. ३७६)

न बर्बरकिरातान्घ्र द्रमिलाद्यासु जातिषु |
नाट्यप्रयोगे कर्तव्यं पाठ्यं भाषासमाश्रयम् || ४६ ||

सर्वास्वेव हि शुद्धासु जातिषु द्विजसत्तमाः |
शौरसेनीं समाश्रित्य भाषां काव्येषु योजयेत् || ४७ ||

अथवा छन्दतः कार्या देशभाषा प्रयोक्तृभिः |
नानादेशसमुत्थं हि काव्यं भवति नाटके || ४८ ||

मागध्यवन्तिजा प्राच्या शौरसेन्यर्धमागधी |
बाह्लिका दाक्षिणात्या च सप्त भाषाः प्रकीर्तिताः || ४९ ||

शकाराभीरचण्डाल शबरद्रमिलान्घ्रजाः |
हीना वनेचराणां च विभाषा नाटके स्मृता || ५० ||

मागधी तु नरेन्द्राणामन्तःपुरसमाश्रया |
चेटानां राजपुत्राणां श्रेष्ठिनां चार्धमागधी || ५१ ||

प्राच्या विदूषकादीनां धूर्तानामप्यवन्तिजा |
नायिकानां सखीनां च शूरसेन्यविरोधिनी || ५२ ||


शेषः | शुद्धास्विति अनुलोमवशेन संस्कारवत्सु जातिष्वपीति पाठः |

देशभाषां संक्षिप्याह मागधीत्यादि | भाषा संस्कृतापभ्रंशः 
भाषापभ्रंशस्तु विभाषा सा तत्तद्देश एव गह्वरवासिनां 
प्राकृतवासिनांच एता 


प्. ३७७)

यौधनागरकादीनां दाक्षिणात्याथ दीव्यताम् |
बाह्लीकभाषोदीच्यानां खसानां च स्वदेशजा || ५३ ||

शकारघोषकादीनां तत्स्वभावश्च यो गणः |
शकारभाषा योक्तव्या चाण्डाली पुल्कसादिषु || ५४ ||

अङ्गारकारकव्याधकाष्ठ यन्त्रोपजीविनाम् |
योज्या शकारभाषा तु किंचिद्वानौकसी तथा || ५५ ||

जगाश्वाजाविकोष्ट्रादिघोषस्थाननिवासिनाम् |
आभीरोक्तिः शाबरी वा द्रामिडी वनचारिषु || ५६ ||

सुरङ्गाखनकादीनां सन्धिकाराश्वरक्षताम् |
व्यसने नायकानां चाप्यात्मरक्षासु मागधी || ५७ ||


एव नाट्ये तु | अन्ये तु निदर्शनार्थत्वादस्य पैशाच्यादयोऽपि प्रयोज्या 
इत्याहुः | नरेन्द्राणां यदन्तःपुरं तन्निवासिनामिति संबन्धः | 
दीव्यतामिति कितवानाम् | शकारा नीचाभिजनाः आर्थीभूतत्वेन सदर्पाः | 
शकाराबहुला भाषा शकारभाषा | पुल्कसो डोम्बः मृतप इत्यन्ये | 
वनौकसामियं वनेचरीत्यर्थः | सुरङ्गाखनकाः सन्धिच्छेदकृतः | कारा 
बन्धनगृहम् | व्यसनं कस्यांचिदापदि जातायां मा मां लोको 
ज्ञास्यतीतित्यभिप्रायेणात्मनो रक्षार्थं नायकोऽपि मागध्या व्यवहरेत् | 
द्रमिडकादि पूर्वविधानादिनिषेधो विशिष्टेष्विति पर्यन्तवा-


प्. ३७८)

न बर्बरकिरातान्द्घ्र द्रमिलाद्यासु जातिषु |
नाट्यप्रयोगे कर्तव्यं काव्यं भाषासमाश्रितम् || ५८ ||

गङ्गासागरमध्ये तु ये देशाः संप्रकीर्तिताः |
एकारबहुलां भाषां तेषु तज्ज्ञः प्रयोजयेत् || ५९ ||

विन्ध्यसागरमध्ये तु ये देशाः श्रुतिमागताः |
नकारबहुलां तेषु भाषां तज्ज्ञः प्रयोजयेत् || ६० ||

सुराष्ट्रावन्तिदेशेषु वेत्रवत्युत्तरेषु च |
ये देशास्तेषु कुर्वीत चकारप्रायसंश्रयाम् || ६१ ||

हिमवत्सिन्दुसौवीरान्ये जनाः समुपाश्रिताः |
उकारबहुला तज्ज्ञस्तेषु भाषां प्रयोजयेत् || ६२ ||

चर्मण्वतीनदीतीरे ये चार्बुदसमाश्रयाः |
ओकारबहुलां नित्यं तेषु भाषां प्रयोजयेत् || ६३ ||

एवं भाषाविधानं तु कर्तव्यं नाटकाश्रयम् |
अत्र नोक्तं मया यत्तु लोकाद् ग्राह्यं बुधैस्तु तत् || ६४ ||


सिपु द्रमिडेषु द्रष्टव्यो बर्बरान्द्र्हादिसाहचर्याद् भाङ्गेलदेशादिगतेषु | 
गङ्गासागरमध्य इति पूर्वदेश उपलक्षितः |

विन्ध्यसागरमध्य इति दक्षिणसौराष्ट्राः | सुराष्ट्रावन्तिदेशेष्विति 
पश्चिमः वेत्रवत्यादिनोत्तरः | वाक्यविधानमित्येकेनापि पदेन सकलो 
वाक्यार्थः स्फुटी-


प्. ३७९)

एवं भाषाविधानं तु मया प्रोक्तं द्विजोत्तमाः |
पुनर्वाक्यविधानं तु लौकिकं संनिबोधत || ६५ ||

उत्तमैर्मध्यमैर्नीचैर्ये संभाष्या यथा नराः |
समानोत्कृष्टहीनाश्च नाटके तान्निबोधत || ६६ ||

देवानामपि ये देवा महात्मानो महर्षयः |
भगवन्निति ते वाच्या यास्तेषां योषितस्तथा || ६७ ||

देवाश्च लिङ्गिनश्चैव नानाश्रुतधराश्च ये |
भगवन्निति ते वाच्याः पुरुषैः स्त्रीभिरेव च || ६८ ||

आर्येति ब्राह्मणं ब्रूयान्महाराजेति पार्थिवम् |
उपाध्यायेति चाचार्यं वृद्धं तातेति चैव हि || ६९ ||

नाम्ना राजेति वा वाच्या ब्राह्मणैस्तु नराधिपाः |
तत्क्षाम्यं हि महीपालैर्यस्मात्पूज्या द्विजाः स्मृताः ||

ब्राह्मणैः सचिवो वाच्यो ह्यमात्य सचिवेति वा |
शेषैरन्यैर्जनैर्वाच्यो हीनरार्येति नित्यशः || ७१ ||


क्रियते अन्योन्यरूपता नीयत इत्यभिप्रायेण वाक्यग्रहणं पदविधानं हि 
भविष्यति | देवानां देवाः स्तुत्याः | तथेति स्त्रीत्वेन भगवतीति | 
नानश्रुतधराः बहुश्रुताः | क्षाम्यमित्यङ्गिकर्तव्यम् | सचिव इति राज्ञो 
मन्त्री |


प्. ३८०)

समैः संभाषणं कार्यं येन नाम्ना स संज्ञितः |
हीनैः सपरिवारं तु नाम्ना संभाष्य उत्तमः || ७२ ||

नियोगाधिकृताश्चैव पुरुषा योषितस्तथा |
कारुकाः शिल्पिनश्चैव संभाष्यास्ते तथैव हि || ७३ ||

मार्षो भावेति वक्तव्यः किंचिदूनस्तु मार्षकः |
समानोऽथ वयस्येति हं हो हण्डेति वाधमः || ७४ ||

आयुष्मन्निति वाच्यस्तु रथी सूतेन सर्वदा |
तपस्वीति प्रशान्तस्तु साधो इति च शब्द्यते || ७५ ||

स्वामीति युवराजस्तु कुमारो भर्तृदारकः |
सोम्य भद्रमुखेत्येवं हे पूर्वं चाधमं वदेत् || ७६ ||


सपरिवारं नाम्नेति उत्तमो राजा हीनैः स्वनाम परिगृह्य यद्यन्नाम 
वत्सराज सोमवंशमौक्तिकमणे इत्यादि तेन भाष्यः | सपरिहासमिति वा 
पाठः परिहासः परितोषोपलक्षणं तेन चाटुकारादि परितोषावसरे 
हीनैरपि राजा नाम्ना संभाष्य | उदयने महीं शासति को 
विपदामवकाशः इत्यादौ | कारुकाः स्तूपकारादयः 
शिल्पिनश्चित्रकारादयः | भावेत्यामन्त्रणं विवक्षितमित्यन्यविभक्त्यन्तो न 
प्रयोज्य इत्येतत्त्वयुक्तम् | वयस्येत्येवमादावपि 
प्रसङ्गात्संभाषणापक्रमकृताद्यामन्त्रणविभक्तिः सर्वत्र विवक्षितैव | 
अधमैर्जनैः समानोऽधम एव हंहो हण्डे इति वा संभाष्यः | चकाराद् 
विनापि


प्. ३८१)

यद्यस्य कर्म शिल्पं वा विद्या वा जातिरेववा |
स तेन नाम्ना भाष्यो हि नाटकादौ प्रयोक्तृभिः || ७७ ||

वत्स पुत्रक तातेति नाम्ना गोत्रेण वा पुनः |
वाच्यः शिष्यः सुतो वापि पित्रा वा गुरुणापि वा || ७८ ||

संभाष्या शाक्यनिर्ग्रन्था भदन्तेति प्रयोक्तृभिः |
आमन्त्रणैस्तु पाषण्डाः शेषाः स्वसमयाश्रितैः || ७९ ||

देवेति नृपतिर्वाच्यो भृत्यैः प्रकृतिभिस्तथा |
भट्टेति सार्वभौमस्तु नित्यं परिजनेन तु || ८० ||

राजन्नित्यृषिभिर्वाच्यो ह्यपत्यप्रत्ययेन वा |
वयस्य राजन्निति वा भवेद्वाच्यो महीपतिः || ८१ ||

विदूषकेण राज्ञी च चेटी च भवतीत्यपि |
नाम्ना वयस्येत्यपि वा राज्ञा वाच्यो विदूषकः || ८२ ||

सर्वस्त्रीभिः पतिर्वाच्य आर्यपुत्र्ति यौवने |
अन्यदा पुनरार्येति महाराजेति भूपतिः || ८३ ||


हेशब्देन | कर्म पाकादि विद्या त्रययादि | जातिर्गोत्रं देशो वा | शाक्याः 
सौगताः निर्ग्रन्थाः क्षपणकाः | शेषाः पाषण्डा इति पाशुपतादयः | 
स्वसमयो यथा पाशुपतानां भापुषन् भासर्वज्ञ इत्यादि संभाषणम् 
तथा क्वचिद्वाक्यादिशब्देन | अपत्यप्रत्ययेनेति कौरवेत्यादिना महाराजेति | 
यौवनादन्यत्रार्यपुत्रेति श्वशुरेण व्यपदेशः तस्य यौवनं 
शृङ्गारोचितमुक्तं भवति |


प्. ३८२)

आर्येति पूर्वजो भ्राता वाच्यः पुत्र इवानुजः |
(योपिद्भिरथ काम्येति राजपुत्रेति योधनैः ||) ८४ ||

पुरुषाभाषणं ह्येवं कार्यं नाट्ये प्रयोक्तृभिः |
पुनः स्त्रीणा प्रवक्ष्यामि यथाभाष्यास्तु नाटके || ८५ ||

तपस्विन्यो देवताश्च वाच्या भगवतीति च |
गुरुभार्या तु वक्तव्या स्थानीया भवतीति च || ८६ ||

गम्या भद्रेति वाच्या वै वृद्धाम्वेति च नाटके |
राजपत्न्यस्तु संभाष्याः सर्वाः परिजनेन वै || ८७ ||

भट्टिनी स्वामिनी देवी त्येवं वै नाटके बुधैः |
देवीति महिषी वाच्या राज्ञा परिजनेन वा || ८८ ||

भोगिन्यः परिशिष्टास्तु स्वामिन्य इति वा पुनः |
कुमार्यश्चैव वक्तव्याः प्रेष्याभिर्भर्तृदारिकाः || ८९ ||

स्वसेति भगिनी वाच्या वत्सेति च यवीयसी |
ब्राह्मण्यार्येति वक्तव्या लिङ्गस्था व्रतिनी च या || ९० ||


अनुजो ज्येष्ठेन पुत्रवत् वत्स तात पुत्रकेति संभाष्यः | पुरुषाभाषणमिति 
भूयस्त्वाक्षेप उपसंहारः | स्त्रीसंभाषण. त्वपि मध्ये निरूपितं 
तपस्विन्य इति पूर्वं तेषां योषित इति अत्र स्वयमतपस्विन्योऽपीत्युक्तमिति न 
पुनरुक्तम् | गुरुभार्या मान्या अन्या वा स्त्री स्थानीया पूज्या ईषद्धृद्धा | 
पत्नीति सहधर्म-


प्. ३८३)

पत्नी चार्येति संभाष्या पितृनाम्ना सुतस्य वा |
समानाभिस्तथा सख्यः हलेति स्यात्परस्परम् || ९१ ||

प्रेष्या हञ्जेति वक्तव्या स्त्रिया यतूत्तमा भवेत् |
अज्जुकेति च वक्तव्या वेश्या परिजनेन च || ९२ ||

अत्तेति गणिकामाता वाच्या परिजनेन हि |
प्रियेति भार्या शृङ्गारे वाच्या राज्ञेतरेण वा || ९३ ||

पुरोधःसार्थवाहानां भार्यास्त्वार्येति सर्वदा |
तल्लिङ्गार्थानि नामानि कार्याणि कविभिः सदा || ९४ ||

औत्पत्तिकानि यानि स्युरप्रख्यातानि नाटके |
ब्रह्मक्षत्रस्यनामानि गोत्र कर्मानुरूपतः || ९५ ||

काव्ये कार्याणि कविभिः शर्मवर्मकृतानि हि |
दत्तप्रायाणि नामानि वणिजां संप्रयोजयेत् || ९६ ||

(कापालिकास्तु घण्टान्तनामानः समुदाहृताः) |


चारिणी अत एव नटी नाट्यवेदमहासत्रदीक्षितेन सूत्रधारेणार्येणार्ये 
इत्यामन्त्यते | पितृनाम्नेति माठरपुत्री | सुतस्येति सोमशर्मजननी | वेश्या 
स्वेन परिजनेन अज्जुके इति संभाष्या |

सर्वदेति यौवनेऽपि पुरोहितादिभिरार्येति भार्या वाच्या | औत्पत्तिकानीति स्वयं 
वा येन कल्प्यन्ते अत एवाख्यातानि तल्लिङ्गार्थानि 
प्रकृतार्थसूचकाभिधेययुक्तानि कार्याणि | एतदेव निदर्शनेन स्फुटयति 
ब्रह्मक्षत्रस्येत्यादिना |


प्. ३८४)

शौर्यादात्तानि नामानि तथा शूरेषु योजयेत् || ९७ ||

विजयार्थानि नामानि राजस्त्रीणां तु नित्यशः |
दत्ता मित्रा च सेना च वेश्यानामानि योजयेत् || ९८ ||

नानाकुसुमनामानः प्रेष्याः कार्यास्तु नाटके |
मङ्गलार्थानि नामानि चेटानामपि योजयेत् || ९९ ||

गम्भीरार्थानि नामानि ह्युत्तमानां प्रयोजयेत् |
यस्मान्नामानुसदृशं कर्म तेषां भविष्यति || १०० ||

जातिचेष्टानुरूपाणि शेषाणामपि योजयेत् |
नामानि पुरुषाणां तु स्त्रीणां चोक्तानि तत्त्वतः || १०१ ||

एवं नामविधानं तु कर्तव्यं कविभिः सदा |


शौर्योदात्तानीति भीमपराक्रम इति यथा | विजयार्थानीति 
शुभलक्षणविजयवतीत्यादीनि | देवदत्तावसन्तसेनाविदग्धमित्रेत्यादि 
वेश्यानाम् | नानाकुसुमनामानीति मालतीमल्लिकेत्यादि कुसुमग्रहणं 
तन्मञ्जर्याषुपलक्षणं चूतलतिकेत्याद्यपि हि दृश्यते नाम | 
मङ्गलार्थानीति सिद्धार्थका इत्यादीनि | गम्भीरार्थानि अक्षोभ्य इत्यादीनि | 
नास्ति संकेतको भार इत्याशयेन पृच्छति अत्रोत्तरं नामानुरूपमिति | नाम 
किलेश्वरेच्छावशात्स्वरूपक्रोडीकारेणैव जायते | तथा हि नामाक्षरे 
ग्रहाभिचारयन्त्रकर्मादिपीडिते शान्तिकपौष्टिकाद्युपचारभाजि वा तहैव 
पुरुषस्य फलोदय इत्यभिप्रायः | कवित्वयुक्तो नट


प्. ३८५)

एवं भाषाविधानं तु ज्ञात्वा कर्माण्यशेषतः ||

ततः पाठ्यं प्रयुञ्जीत षडलङ्कारसंयुतम् |
पाठ्यगुणानिदानीं वक्ष्यामः | तद्यथा सप्तस्वराः त्रीणि स्थानानि 
चत्वारो वर्णाः द्विविधा काकुः षडलङ्काराः षडङ्गानीति | 
एषामिदानीं लक्षणमभिव्याख्यास्यामः तत्र 


इत्येभिप्रायेणाह भाषाविधानं ज्ञात्वा तत इति तत्परिज्ञातपूर्वकं 
काव्यं कृत्वा प्रयोगे पाठ्यं प्रयुञ्जीतेत्यर्थः | यदि त्वन्यः कविस्तदा 
पाठ्यस्य संज्ञा च मूलभूतत्वात् प्रयोक्तृत्वेनोक्तो द्रष्टव्यः | 
षडलङ्कारसंयुतमिति स्वरस्थानवर्णकाकलङ्काराङ्गानि षट् 
अत्रालङ्कारशब्देन विवक्षितानि एतैर्हि भूषितं काव्यं पाठ्यमुच्यते |

एवं हि वक्तव्यत्वमुपादानस्य यदि 
सकलस्वविवक्षाविशिष्टार्थप्रतिपादकत्वं पठनार्हं च पाठ्यं 
तत्स्वराद्यायत्तं सर्वमिति | अत एवाह पाठ्यगुणानिति गुणाः उपकारकाः 
यदुपकृतं पाठ्यं भवतीत्यर्थः |

उद्देशक्रमेण व्याचष्टे तत्रेत्यादि | स्वरगतं वितत्य गेयाधिकारे 
प्रकटयिष्यामः | इह काकुषु स्वरा एव वस्तुत उपकारिणः | तत्परिकरभूतं 
तु स्थानादि स्वरेषु प्रकृतिभूतेषु काकुरूपता जन्यते | तत्र 
स्थानशब्देनैषां स्वरूपनिष्पत्तेराश्रयो दर्शितः | 
उदात्तानुदात्तस्वरितकम्पितरूअपतया स्वराणां 
यद्रक्तिप्रधानत्वमनुरणनमयं 
तत्त्यागेनोच्चनीचमध्यमस्थानस्पर्शित्वमात्रं पाठ्योपयोगीति दर्शितम् | 
यदि हि स्वरगता रक्तिः पाठ्ये प्राधान्येनावलम्ब्येत तदा गानक्रियासौ 
स्यात् न पाठः | पूर्णस्वरत्वाभावादङ्गानां भेद इति चेत् 


प्. ३८६)

सप्तस्वरा नाम - 
षड्जर्षभगान्धारमध्यमपञ्चमधैवतनिषादाः | त एते 
रसेषूपपाद्याः | यथा -


न अपूर्णस्वरत्वेऽपि गानत्वप्रतिज्ञानात् षाडवौडुवितयोः 
त्रिचतुरस्वरत्वेऽपि गानप्रतीतिर्भवत्येव यथा कृत्रिमवंशिकायां त्रैस्वर्ये 
भिन्नषड्रजभाषायां च कालिन्द्यां चातुस्स्वर्ये | 
तस्माद्गानवैलक्षण्याय रक्तिलक्षणं धर्ममनादृत्योच्चादिस्थानस्पर्श 
एवात्र प्रधानमिति वक्तुं वर्णोपादानम् | अन्यथा 
स्वरसप्तकातिरिक्तस्योदात्तादेर्भावादनर्थकं तदुपादानम् |

यत्तु किंचिदुदात्तादिधर्माणां गात्रस्य निग्रहः कण्ठविवरस्य 
संवृतेत्यादिशिक्षापठितोदात्तादिधर्मप्राप्तेरुच्चाद्यलङ्कारेषु यथा 
स्यादिति प्रयोजनमुक्तं तत्राप्यस्मदुक्तं चेन्न प्रयोजनं किं 
तद्धर्मप्राप्त्या कृत्यमिति न विद्मः ||

नन्वेवं स्वराभिधाने किं प्रयोजनं उच्यते - प्राणभूतं 
तावद्धुवागानं प्रयोगस्य तत्र जात्यंशकविनियोगो भविष्यति तदिदानां 
पाठावसरे किं सर्वथैव त्यक्तव्यमित्याशङ्काशमनाय 
तत्स्थायिस्वराश्रयणं प्रमुखीकृत्य पाठः कर्तव्य 
इत्येतत्स्वराभिधानस्येह प्रयोजनम् |

एवमुपगानवैलक्षण्ये संपन्ने वाह्यार्थसमर्पणेन 
चित्तवृत्तिसमर्पणया वाभिनयानुभावरूपतालाभाय 
काकुरर्थरसभेदेनाभिधीयते | तत एव काकुरूपत्वमेव सर्वत्रानुयायि 
अतिशायित्वे मुख्योपयोगात् | तथा चोच्चदीप्ताद्यलङ्कारेष्वप्युत्तरत्र 
काकुशब्देनैव मुनिर्व्यवहरिष्यति | काकोरेवोपकारसंपादकाः 
परिपूर्णतायायिनोऽलङ्काराः अलमिति पर्याप्त्यर्थः इह न भूषणार्थः | 
अङ्गानि तु विच्छेदादीनि रसमर्थं शोभादि कर्म च पोषयितुं 
काकोरेवोपकारीणीति एवं परमार्थतः काकुरेवायं पञ्चमी रूपान्तरै 
पूर्णीक्रियते | काका च पठ्यमानस्य स्वोचितचिज्जडस्वरूपार्थाभिमुख्येन 
नयनेनाभिनयता नीयत इति काकुरेवात्र प्रधानम् | तथा चैतदध्यायान्ते 
चोपसंहरिष्यति उक्तं काकुविधानमिति | 
अन्यथाङ्गषट्कमध्यपतितस्योपसंहारोऽन्याङ्गनिरूपणं 
चाभिधानमिति सर्वमसमञ्जसं स्यात् | तस्मात्काकुरेवात्र प्रधानमिति 
उपाध्याया हि वचनस्य सङ्केतितमर्थमनथाकारं समर्थयन्ति |

ननु श्रुतमर्थमनादृत्य कथं काकुरेवं कुर्यात् | तत्रोक्तमन्यैः 
वस्तुस्वभावोऽत्र द्रष्टव्यो न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नामेति | वयं तु 
ब्रूमः - इह येयं प्रथमेन 


प्. ३८७)

हास्यशृङ्गारयोः कार्यौ स्वरौ मध्यमपञ्चमौ || १०३ ||

षड्जर्षभौ तथा चैव वीररौद्राद्भुतेष्वथ |
गान्धारश्च निषादश्च कर्तव्यौ करुणे रसे || १०४ ||

धैवतश्चैव कर्तव्यो बीभत्से सभयानके |
त्रीणि स्थानानि - उरः कण्ठः शिर इति | भवत्यपि च -


संवित्स्पन्देन प्राणोल्लासनया वर्णादिरूपविशेषहीना वाग् जन्यते सा 
नादरूपा सती हर्षशोकादिचित्तवृत्तिं विधिनिषेधाद्यभिप्रायं वा 
तत्कार्यलिङ्गतया वा तादात्म्येन वा श्रुत्यन्तादि गममतीति तावत्स्थितम् | 
तथा च प्रान्यन्तरस्य मृगसारमेयादेरपि नादमाकर्ण्य भयरोषशोकादि 
प्रतिपद्यते तदयं नादाच्चित्तवृत्त्याद्यवगमोऽनुमानं तावत् | ये त्वेते 
वर्णविशेषास्ते तन्नादरूपसामान्यात्मकपदतन्नुग्रन्थिमया इव 
प्राच्यप्रयात्नातिरिक्तनिमित्तान्तरपिक्षाः तत एवान्यत्रानभिप्रेतेऽन्यथापि 
प्रयोक्तुं शक्याः अत एव दृष्टव्यभिचाराः | नादस्तु 
झटित्युद्भिन्नमुखरागपुलकस्थानीयो नान्यथासिद्धोऽन्यथासिद्धं 
शब्दार्थं वाधत एव वा | यथोक्तं भीरु न मे भयं इति ब्रुवन्नाशयते 
भयमित्यन्यप्रकारतां वा वाक्यार्थस्य विशेषार्पणेन विधत्ते | एतच्च 
वक्ष्यामोऽग्न इत्यास्तां तावत् | सर्वथा पाठ्ये काकुः प्रधानमिति स्थितम् | 
अत्र हास्यशृङ्गारयोरित्यादिना जात्यंशकवीयोगं 
भविष्यन्तमनुवदंस्तद् द्रुतस्थायिस्वरानुसारेण काकोः प्रयोग इति दर्शयति 
|

अथैषां स्वराणामाश्रयान् दर्शयति त्रीणि स्थानानीति | ननु पाठावसरे 
वर्णा यत्र मूर्धन्यास्तत्र कथमुरः स्थानस्वरनिष्पत्तिः एवमन्यत्र 
वाच्यम् | उक्तं मन्द्रनादात्मिकाया वाचः स्वरसप्तकं रूपं सा 
चोरःस्थाननिष्पन्ना सती मूर्धानमभिघ्नन्ती मूर्धन्यं वर्णं 
तद्रूपं मन्द्रस्वरानुविद्धं दर्शयति | न च मूर्धस्थानत्वेऽपि 
तस्योच्चताकृतं तारत्वमापद्यते | अन्यदेव हि वर्णनिष्पत्तिस्थानं 
मूर्धान्तर्वर्त्यनुविवरमात्रं स्थानान्तरम् | स्वरनिष्पत्तिस्तु विततवितते 
मूर्ध-


प्. ३८८)

शारीर्यामथ वीणायां त्रिभ्यः स्थानेभ्य एव तु 
उरसः शिरसः कण्ठात्स्वरः काकुः प्रवर्तते || १०६ ||


काये निष्पद्यमाना तारत्वं संपदयन्ती एवं तारमन्द्रमध्यता 
सवर्णानां सर्व(स्वर?) स्थानभेदसंपाद्यमानवपुषामप्युपपद्यते | 
तत्र स्वरग्रहणादेवाक्षिप्ते स्थानभेदे पुनः स्थानोपादानं 
षट्षष्टिस्थानभेदनिवृत्त्यर्थम् | तथा पुरःस्थाने द्वाविंशाति स्यानानि 
यत्र श्रुतयः स्वराश्च | एवं कण्ठे मूर्ध्नि च | तावतां च स्पर्शे 
स्फुटं गानमेव स्यात् न पाठ्यमित्यवोचाम | अत एव गुणशब्दो न 
धर्मवचनः पाठ्यगुणानिति किं तु उपकरणवचनस्थानं च 
यदेवोपकरणं भवति | अपि च शारीर्यामथ वीणायामित्यादि केचिद् 
व्याचक्षते - इहार्थकाकुस्तावद्विधिनिषेधाद्यर्थावगमिका स्वरकाकुस्तृ 
चित्तवृत्तिसूचिका | 
एदद्व्यापारद्वयशून्यान्नेपथ्यपाठवैतालीयपाठादिविषया 
दूरस्थाभाषणादिविषया च शोभासंपादनदूरश्रवणादिप्रयोजना 
स्वरकाकुः सा तेन वक्ष्यत इति | एवं प्रष्टव्यस्तावत् - योऽयं 
स्वरकाकोर्विषय उक्तस्तत यद्यर्थरूपं किंचिदभिधेयं 
तत्रावश्यमर्थंकाकोर्वा पृथक्स्वरकाकुः | तथा हि नेपथ्यपाठेऽपि 
कञ्चुकी पठति वीरोऽयमङ्गदः पठति यौगन्धरायणः पठति इति 
एवंभूतवृत्तिचित्तवृत्त्यादिविशेषप्रतिपादकेनैव पाठेन भवितव्यम् | 
वैतालीयपाठेऽपि समुचितावसरावेदनप्रधानेऽवश्यमर्थ आदातव्य एव | 
उक्तं चैतत् - अर्थानपेक्षया किमभिनयनमन्यचिन्तया पुस्तकवाचकपाठो 
ह्यनुक्रियमाणोऽभिनयतामवलम्बते | 
अन्यथाभिनयरूपत्वाभावेतदुपकरणधर्म्यादितत्फलरसादिव्यतिरिक्तत्वे 
स्वरातोद्यगानादिवैलक्षण्ये च चिन्तयैव किं प्रयोजनमिति | न 
स्यात्काकुसामान्यलक्षणमेतेन किं घटत इत्यन्ये | एवमपि 
भवतीत्यसमर्थितं स्यात् तद्धि पूर्वप्रक्रान्तवस्तुसमर्थनेन प्रयुज्यत इति 
मुनेः शैली | तस्मात्पूर्वोक्तस्थानत्रयसमर्थनार्थोऽयं श्लोकः | 
तदयमर्थः - शारीर्यां वीणायां केवलमुरःशिरःकण्ठलक्षणेभ्यः 
त्रिभ्य एव स्थानेभ्यो न तु 
षट्षष्टिस्वरपरिव्यक्तरञ्जनात्मकगानोपयोगिव्यापारः काकुभूतः 
सूचकरूपः संप्रवर्तते |

अथशब्दोऽवधारणे | बाह्यायां हि र्पतिबिम्बितायां वीणायां 
रञ्जनात्मकखरस्वरूपव्यतिरेकेण न काकुसंपत्तिः | वीणाग्रहणं 
शरीरगतविवृतमध्या-


प्. ३८९)

अभाषणं च दूरस्थे शिरसा संप्रयोजयेत् |
नातिदूरे च कण्ठेन ह्युरसा चैव पार्श्वतः || १०७ ||

उरसोदाहृतं वाक्यं शिरसा दीपयेद्बुधः |
कण्ठेन शमनं कुर्यात्पाठ्ययोगेषु सर्वदा || १०८ ||


काशदेशपरिग्रहार्थं न शरीरमात्रे स्वरनिष्पत्तिः अपि तु तत्रैव | येयं 
बाह्यवीणादण्डस्थानीया उत्तरोत्तरस्थानपरम्पराविशिष्टा सा 
स्थानसोपानपङ्क्तिः स्वरनिष्पत्तिस्थानम् अत एव काकुस्वरमपि लक्षितम् - कक 
लौल्ये लौल्यं च साकांक्षते यथा स्वरवैचित्र्यं लक्ष्यते ईषद्यतो 
वाच्यभूमिः संपद्यते सा काकुः ईषदर्थे कुशब्दस्य कादेशः | काकुर्वा 
जिह्वा तद्व्यापारसंपाद्यत्वा काकुः |

एवं स्थानस्वरूपं विभज्य तस्य विषयभेदमादर्शयितुमाह 
आभाषणं च दूरस्थ इत्यादि | शिरसेति शिरोनिष्पन्नेन तारेण नादेनेत्यर्थः 
| नातिदूरे कण्ठेनेति मध्येन उरसा समीपे मन्द्रेणेति यावत् |

एवं स्थानत्रयस्य पृथगुपयोगमभिधाय युगपद्दर्शयति उरसोदाहृतं 
वाक्यमित्यादिना | मन्द्रस्वरेण वा पाठमारभ्य क्रमेण तारं गत्वा 
मध्येन परिसमाप्नुयादिति श्लोकार्थः | यदा हि न दीप्तेन क्रोधादिना नापि 
मन्द्ररूपेण शोकादिनाविष्टहृदयो भवति तदा क्रमेण 
वक्तव्यवस्तुविषयोत्साहविस्फारणात् तारान्तं गच्छन्नुपसंहारे मध्य 
एव विश्राम्यतीत्यनवशिष्टस्यायं सामान्येन पाठधर्मः | अत एव शान्ते 
व्यभिचारिवलावेशशून्यतायामयमेव पाठधर्मः | वैतालीयपाठे 
चायमपि सामान्यधर्मोऽस्तु | न तद्विषये स्वरकाकुः | कस्तर्हि तस्या विषयः 
उच्यते - कदाचिदर्थस्य धर्मपुञ्जवाच्यस्य धर्मान्तराधानं 
काकुरुच्यते कदाचित्स्वरजनकचित्तवृत्त्यर्पणं करोति | यत्र रसस्वर-


प्. ३९०)

उदात्तश्चानुदात्तश्च स्वरितः कम्पितस्तथा |
वर्णाश्चत्वार एव स्युः पाठ्ययोगे तपोधनाः || १०९ ||

तत्र हास्यशृङ्गारयोः स्वरितोदत्तैर्वर्णैः पाठ्यमुपपाद्यं 
वीररौद्राद्भुतेषूदात्तकम्पितैः करुणबीभत्स भयानकेष्व-


काकुव्यवहारः कदाचिद्वा नादात्मनि स्वात्मसूत्रे सुगुम्भितस्य 
स्वग्रन्थ्यात्मनो वर्णराशेर्दूरश्रवणं किंचिच्छ्रवणमश्रवणं 
वेत्यस्मिन्नर्थे व्याप्रियते | तत्रापि स्वरकाकुरुच्यते | यत्रोक्तमाभाषणं 
दूरस्थमित्यादि तदेवं व्यतिरिक्ते स्वसेवा व्यापाराद् व्यतिरिक्तजडचिद्भेदेन 
भेदात् तदर्थरसस्वरभेदात् त्रिधैव काकुः |

एवं स्थानभेदमुक्त्वा क्रमप्राप्तं वर्णस्वरूपमाह उदात्तश्चेति | 
उच्चता नीचता मध्यमता उच्चनीचोभयडोलावलम्बनमिति चत्वारः 
स्वरधर्माः | वर्णा गुणा यदि वा पाठक्रियाविस्तारका विवृण्वते 
प्रकटयन्ति स्वार्थविशेषमिति वा |

पाठ्ययोगे काव्ये स्वरस्य रक्तिभागमपहाय वर्णा एव वक्तव्याः | 
रक्तिभागाभिन्वेशे तु गानयोगो न पाठ्ययोगः स्यादित्यवादिषुः | 
तत्रान्वयव्यतिरेकाभ्यां रक्तिभागेऽनुदात्तादिवर्णभागः 
कादिवर्णभागः | तस्य स्फुटतास्फुटत्वमित्याह यो 
धर्मस्तन्त्र्यामनुरणनप्रधानायामरक्तकण्ठे गातरि 
यथाकथंचिद्वक्तुं प्रवृत्ते हुडुक्कामुरजादौ च पृथग्लक्ष्यत एव | एवं 
प्रधानतया धर्मान्तराणि मग्नत्वेन तत्रापि सन्त्येव | अत एवाह तपोधनाः 
सूक्ष्मवेदिनो यूयमत्राधिकृता विचार इत्याशयः | एषां वर्णानां 
विषयमाह - हास्यशृङ्गारयोरित्यादि | मध्यमपञ्चमावित्यादौ प्रकरणे 
यथासंख्यं न विवक्षितमित्येवं हास्ये मध्यमायाः पञ्चम्या वा 
जातेः स्थायिस्वरत्वं गृहीत्वा तत्रैवोच्चमध्यमस्थानस्पर्शेन पठेत् | 
एवं शृङ्गारवीरादिषु त्रिषु षाड्ज्या आर्षभ्या वा स्वांशं गृहीत्वा 
तत्रैवोदात्तकम्पितैः पाठः करुणे निषादवत्या गान्धार्या वा 
स्थायिनमालम्ब्यानुदात्तेन पाठः वीभत्से धैवत्यंशस्वराश्रयेण 
स्वरितकृतः (पाठः) | भयानके तत्स्वरावलम्बनेनैव (धैवतांश) 
कम्पितप्रधानः (पाठः) - इत्येवं भविष्यत् (अ-२९) 
जातिविनियोगानुसारिस्वरानुवादेन वर्णेषूदात्ता-


प्. ३९१)

नुदात्तस्वरितकम्पितैरिति | द्विविधा काकुः साकांक्षा निराकांक्षा 
चेति वाक्यस्य साकांक्षनिराकांक्षत्वात् |

अनियुक्तार्थकं वाक्यं साकांक्षमिति संज्ञितम् |
नियुक्तार्थं तु यद्वाक्यं निराकांक्षं तदुच्यते || १११ ||

तत्र साकांक्षं नाम 
तारादिमन्द्रान्तमनियुक्तार्थमनिर्यातितवर्णालङ्कारं 
कण्ठोरःस्थानगतम् | निराकांक्षं


दिषु तात्पर्यं न तु स्वरेषु | तेषां तु पृथगुद्देशप्रयोजनं षष्ठे 
दर्शितमन्तरालापपरिग्रहमिति |

एवं काकोः स्वरूपोत्पत्तिं प्रतिपाद्य तस्या अर्थविषये व्यापारं 
दर्शयन्नुद्देशक्रममप्यनुसर्तुमाह - द्विविधा काकुरिति | वाक्यस्येति 
साकांक्षं यत्र वाक्यं तत्र काकुः तथा वक्तृगता वाकांक्षा वाक्य 
उपचर्यते | सा च प्रकरणादिबलान्निश्चीयते | विशिष्टविषयत्वं 
चाकांक्षायास्तत एवावगम्यते | तदाह - अनियुक्तार्थकं वाक्यमिति | 
यादृशो वाक्यात्सङ्केतबलेनार्थः प्रतीयते तादृश एव यत्र न्यूनाधिकः 
प्रमाणबलेन निर्णययोग्यस्तद्वाक्यं निराकांक्षं तद्विपरीतं 
साकाङ्क्षम् |

एवं वाक्यस्य स्वरूपं प्रतिपाद्य तन्निष्ठां काकुमभिधातुमाह तत्र 
साकाङ्क्षमित्यादि | अनियुक्तार्थं यत्साकांक्षमुक्तं तन्मन्द्रोपक्रमं 
तारसमाप्तिकं पठनीयमिति | सर्वाणि क्रियाविशेषणानि कियन्ति तत्र 
तारतेत्याह कण्ठोरःस्थान(गत) मिति | तथा वर्णा 
उदात्तादयोऽलङ्काराश्चोच्चनीचदीप्तादयोऽपरिसमाप्ता अर्धस्पृष्टतयैव 
त्यक्ता यत्रेति क्रियाविशेषणम् | एवंभूतो यः क्रियाविशेषणत्वेन वाक्ये 
पठ्यमाने ध्वनिधर्मविशेषः सा काकुः | यदि वा सामानाधिकरण्येनैव 
व्याख्येयम् | धर्मो हि न स्वतन्त्रो भात्यपि तु धर्मिनिष्ठ एवेति | 
तत्राकांक्षार्थान्त एवातदर्थगत एव वा विशेषे तदर्थाभावे वा | तथा 
च -


प्. ३९२)

नाम नियुक्तार्थं निर्यातितवर्णालङ्कारं शिरःस्थानगतं 
मन्द्रादितारान्तमिति |

अथ षडलङ्कारा नाम -

उच्चो दीप्तश्च मन्द्रश्च नीचो द्रुतविलम्बितौ |
पाठ्यस्यैते ह्यलङ्कारा लक्षणं च निबोधत || ११३ ||

उच्चो नाम शिरःस्थानगतस्तारस्वरः स च 
दूरस्थाभाषणविस्मयोत्तरोत्तरसंजल्पदूराह्वानत्रासनाबाधाद्
येषु | दीप्तो नाम शिरःस्थानगतस्तारतरः स चाक्षेप-


यद्रामेण कृतं तदेव कुरुते द्रोणात्मजः क्रोधनः || इति 

अत्र काकुः कृत इत्युदात्तकम्पितवर्णस्योच्चदीप्तालङ्कारस्य चासमाप्त्या 
अतोऽप्यधिकं कुरुत इति काकुप्रभावादर्थान्तरे गतिः | स एष दशकन्धर 
मिति श्लोके तदात्मज इहाङ्गद इत्यत्र साकांक्षा काकुः स्वगतान् 
वालिपुत्रोचितान्विशेषानर्पयति | स्वस्था भवन्ति मयि जीवति | इत्यत्र साकांक्षा 
काकुर्भावनाभावमाह वचनोच्चारणं त्वर्थे संभावनां 
विदधतावश्यनिषेधात्मनो विषयमर्पयति | 
तदियमर्थाभिप्रायसमर्पकाभिनयरूपार्थकाकुः साकांक्षा | 
एतद्विपरीता निराकांक्षा तस्याः शिरःस्थान एव मन्द्रः 
तारताप्रतिस्थानं ह्युत्तरोत्तरतारत्वमधराधरमन्द्रत्वं च वक्ष्यामः 
| अलं पर्याप्तं काकोः स्वरूपं येन संपाद्यते सोऽलङ्कारः | 
तत्स्वरूपं च स्थानत्रयस्य प्रत्येकमूर्ध्वाधोमध्य-


प्. ३९३)

कलहविवादामर्षक्रुष्टाधर्षणक्रोधशौर्यदर्पतीक्ष्णरूक्षाभि
धाननिर्भर्त्सनाक्रन्दितादिषु | मन्द्रो नाम उरःस्थानगतो 
निर्वेदग्लानि चिन्तौत्सुक्यदैन्यव्याधि 
क्रीडागाढशस्त्रक्षतमूर्छामदगुह्यार्थवचनादिषु | नीचो नाम 
उरःस्थानस्थो मन्द्रतरः स च स्वभावाभाषण 
व्याधिशमश्रमार्तत्रस्तपतितमूर्छितादिषु | द्रुतो नाम कण्ठगतः 
स च त्वरितः लल्लनमन्मनभयशीतज्वर 
त्रासायस्तात्ययिककार्यावेदनादिषु | विलम्बितो नाम कण्ठस्थानगत-


कल्पनया उदात्तानुदात्तस्वरितकम्पितनिर्वाहात् | तत्र मध्यो 
भामस्तावदनोवेशे सर्वत्र स्थित एव | इत्यावेशेनोर्ध्वमधरं वा 
स्थानत्रयस्य प्रत्येकमवलम्ब्यत इति षडलङ्कारा भवन्ति | तत्र 
शिरस्यधोभागे तार उच्यते दुरस्थाभाषणादौ स विषयोऽत्र 
स्वरकाकोरित्युक्तम् | विस्मयावगतौ तु सैव रसकाकुः परस्य 
त्रासनाभिप्रायेण तु सैव विभावकाकुः | स्वरकाकोरेव श्रुतिकाकुश्चेति 
भेदेन शिरस्येव ऊर्ध्वस्तारतम आक्षेपादौ तारशब्दः प्रकर्षोपल्क्षणम् | 
अत्र ह्याक्षेपादौ यथावस्थं श्रुतिविभावरसकाकुभेदत्रयं विभजनीयम् 
| उरस्यूर्ध्वभागे स मन्द्रः उरस्येव नीचभागे मन्द्रतमो नीचः | दैन्ये 
काकुर्द्विरूपतामेति - स्वचित्तवृत्त्यर्पणाद्रसकाकुः परस्य 
रूपोत्पादनाद्विभावकाकुः | उभय-


प्. ३९४)

स्तनुमन्द्रः स च 
शृङ्गारकरुणवितर्कितविचारामर्षासूयिताव्यक्तार्थप्रवादलज्जाचिन्
तातर्जन विस्मयदोषानुकीर्तनदीर्घरोग निपीडनादिषु | 
अत्रानुवंश्या श्लोका भवन्ति || ११४ ||

उत्तरोत्तरसंजल्पपरुषाक्षेपणेषु च |
तीक्ष्णरूक्षाभिनयने आवेगे क्रन्दिते तथा || ११५ ||

परोक्षस्य समाह्वाने तर्जने त्रासने तथा |
दूरस्थाभाषणे चैव तथा निर्भर्त्सनेषु च || ११६ ||

भावेष्वेतेषु नित्यं हि नानारससमाश्रया |
उच्चा दीप्ता द्रुत चैव काकुः कार्या प्रयोक्तृभिः ||

व्याधिते च ज्वरार्ते च भयार्ते शीतविप्लुते |
नियमस्थे वितर्के च गाढशस्त्रक्षतेषु च || ११८ ||


स्यापि तत्र प्राधान्येनादरणात् अन्यत्र 
तूभयस्यानादरणात्प्रधानांशेनैव व्यपदेशः | स्वभावाभाषणं 
यत्र कश्चिदावृत्तकण्ठस्वर एव वक्ता भवति त्रासने पतितः त्रस्तपतितः 
त्रासावसरे तु दीप्तैव काकुर्भवति | कण्ठगत इति कण्ठस्थाने ऊर्ध्वभागे 
निष्पन्नः तेन स्थानभेद एवालङ्कारत्वे प्रयोजकः | अत एव त्वरित इत्यनेन 
पुनर्लयविधानम् | लल्लं सविलासं लडं विलासं लातीति क्विवन्ते 
कर्मल्युपपद लडयरैक्यमिति | मन्म * * * * * * *? मेव मत्तोमन्ता यत्रति 
अनेना-


प्. ३९५)

गुह्यार्थवचने चैव चिन्तायां तपसि स्थिते |
मन्द्रा नीचा च कर्तव्या काकुर्नाट्यप्रयोक्तृभिः ||

लल्ले च मन्मने चैव भयार्ते शीतविप्लुते |
मन्द्रा द्रुताच कर्तव्या काकुर्नाट्यप्रयोक्तृभिः || १२० ||

दृष्टनष्टानुसरणे इष्टानिष्टश्रुते तथा |
इष्टार्थख्यापने चैव चिन्ताध्याने तथैव च || १२१ ||

उन्मादेऽसूयिते चैव उपालम्भे तथैव हि |
अव्यक्तार्थप्रवादे च कथायोगे तथैव च || १२२ ||

उत्तरोत्तरसंजल्पे कार्येऽतिशयसंयुते |
विकृते व्याधिते क्रोधे दुःखे शोके तथैव च || १२३ ||

विस्मयामर्षयोश्चैव प्रहर्षे परिदेविते |
विलम्बिता च दीप्ता च काकुर्मन्द्रा च वै भवेत् ||


श्रूयमाणमनुनासिकोपलक्षितमित्यपरे | लल्लमन्मनौ नायिकागतौ 
बालविनोदनसान्त्वनादौ मुञ्चेत्येवं प्रायपराभियोगानङ्गीकरणादौ च 
इत्युपाध्यायाः | मन्द्रापि काकुश्चात्र भवतीति संग्रहश्लोके वक्ष्यते | 
आत्ययिकं शीघ्रसंपाद्यं यत्कार्यम् | आयस्तमावेगः | कण्ठस्थाने तु 
नीचभागे निष्पन्नो विलम्बितः | लल्लत्वमविवक्षितमेव | अव्यक्तार्थः प्रवादः 
- अन्तरङ्गत इति लोके प्रसिद्धो यत्र | परे बुध्यतां च न बुध्यतां चेति 
वक्तुरभिप्रायो भवति यन्न स्वगतं न परगतमत्रेति | अलङ्कारेषूच्चा 
दीप्ता द्रुता चेति यथायोगं स्थानत्रयमत्र स्वीकृतमित्यर्थः |


प्. ३९६)

लघ्वक्षरप्रायकृते गुर्वक्षरकृते तथा |
उच्चा दीप्ता च कर्तव्या काकुस्तत्र प्रयोक्तृभिः || १२५ ||

यानि सौम्यार्थयुक्तानि सुखभावकृतानि च |
मन्द्रा विलम्बिता चैव तत्र काकुर्विधीयते || १२६ ||

यानि स्युस्तीक्ष्णरूक्षाणि दीप्ता चोच्चा च तेष्वपि |
एवं नानाश्रयोपेतं पाठ्यं योज्यं प्रयोक्तृभिः || १२७ ||

हास्यशृङ्गारकरुणेष्विष्टा काकुर्विलम्बिता |
वीररौद्राद्भुतेषूच्चा दीप्ता वापि प्रशस्यते || १२८ ||

भयानके सबीभत्से द्रुता निचा च कीर्तिता |
एवं भावरसोपेता काकुः कार्या प्रयोक्तृभिः || १२९ ||

अथाङ्गानि षट् - विच्छेदोऽर्पणं विसर्गोऽनुबन्धो दीपनं 
प्रसमनमिति | तत्र विच्छेदो नाम विरामकृतः | 


अथ सर्वसंग्रहार्थमाह यानि सौम्यार्थयुक्तानीति | सोम इव ह्लादकः 
सौम्यः शाखादित्वाद्यः | सुखस्य हेतवः कार्यश्चेति 
सुखभावकृतशब्देन समासभेदात्संगृहीतम् | नानाश्रयोपेतमिति 
नानास्थाननिविष्टं कृत्वेत्यर्थः स्थानभेदः काकुनां 
पर्याप्तताकारीत्युक्तम् | अतः काकोरेव प्राधान्यात्तामेवोपसंहरति 
अथाङ्गानीत्यादिना |

प्रस्तावान्तरं दर्शयति तत्र वर्णोच्चारणे वर्णध्वनिशून्यो यः 
कालस्तदाश्रयोऽङ्गव्यवहार इति वृद्धाः स हि षोढा कालः ततश्च 
भूयान् पुनरादिमध्यौ भूयान् पुनरित्ययं हि विच्छेदः | आदौ मध्यः 
स्वल्पो मध्यान्ते चार्षणं 


प्. ३९७)

अर्पणं नाम लीलायमानमधुरवल्गुना स्वरेण पूरयतेव रङ्ग 
यत्पठ्यते तदर्पणम् | विसर्गो नाम वाक्यन्यासः | अनुबन्धो नाम 
पदान्तरेष्वपि विच्छेदः अनुच्छ्वसनं वा | दीपनं नाम 
त्रिस्थानशोभि वर्धमानस्वरं चेति | प्रशमनं नाम 
तारगतानां स्वराणां प्रशाम्यतामवैस्वर्येणावताअणमिति | 
एषां च रसगतः 


वाक्ये पूर्व भूयान्मध्ये द्रुतश्च विपरीतको यः स विसर्गः | बहुषु 
द्रुतोऽथ मध्यो मनाग्द्रुतोऽन्तेऽनुबन्धः स्यात् | त्रिस्थाने 
द्रुतमध्यविलम्बितयुग् दीपनं सदारोहि विपरीतं प्रशमनं स्यात् 
लयत्रयं चैकरूपनिर्वाहादिति संग्रहकारः |

एतन्मतेनैव लक्षणानि व्याचक्षते | एतच्चासत् | 
द्रुतमध्यादिलयैरेवास्यार्थस्य न तत्त्वान्न च लयव्यवहारसाम्ये कालस्येति 
नियमकारणमस्ति | किं च लयवैषम्यस्य वाक्यचैतन्यापेक्षया न 
भागत्रयकल्पनयैव भेदा उक्ताः 
भुजङ्गविजृम्भितादिवाक्येऽनन्तभागसंभावनात् | भागत्रये च 
द्रुतमध्यविलम्बितानां द्विभेदत्रिभेदत्वानन्त्ये 
षट्संख्यानियमविप्लवः | क्वाकार्यं इति हि श्लोकप्रथमखण्डेषु 
मध्यमलयो भूयोऽपि दृश्यते | सेत्यादिषु पाश्चात्यखण्डेषु 
तत्स्मरणजनितसुखविश्रान्तिदायिषु विलम्बित इति द्विलयभेदः प्रयोगः | 
भागत्रयकलनायामपि साम्येन वैषम्येण चानन्तप्रकारता भवतीति 
कथं स्यात् | कस्मादेतत्सर्वं लयाभिधानेनैव न संगृहीतम् | 
तस्मात्सूत्रस्थानीयपदरत्नानां पाठकाले 
त्वादावुक्ततद्धर्मषट्कमङ्गषट्कमुच्यते | तथा च मध्ये 
त्रुटितत्वमत्रुटितत्वं वा तावतो विच्छेदानुबन्धौ पीवरत्वमपीवरत्वं वा 
इमावर्पणविसर्गौ आरोहणमवरोहणं वा ते दीपनप्रशमने | एवं 
भावाभावतः उपचयापचयतः आरोहावरोहतश्च षड्भेदो नादः | 
वाक्य-


प्. ३९८)

प्रयोगः - तत्र 
हास्यशृङ्गारयोराकांक्षायामर्पणविच्छेददीपनप्रशमनयुक्त
ं पाठ्यं कार्यम् | दीपनप्रशमनयुक्तं करुणे | 
विच्छेदप्रशमनदीपनानुबन्धबहुलं वीररौद्राद्भुतेषु 
विसर्गविच्छेदयुक्तं बीभत्सभयानकयोरिति | सर्वेषामप्येषां 
मन्द्रमध्य तारकृतः प्रयोगस्त्रिस्थानगतः | तत्र दूरस्थाभाषणे 
तारं शिरसा नातिदूरे मध्यं कण्ठेन पार्श्वतो मन्द्रमुरसा 
प्रयोजयेत्पाठ्यमिति | मन्द्रात्तारं न गच्छेत् ताराद्वा मन्द्रमिति |


स्य न्यासं त्यजनमनादरणं तनादस्येति यावत् | वैस्वर्य स्वरत्वेन विहितेषु 
अन्तरालश्रुतिविशेषेषु ध्वनि (वि)संवादनाद्भवतीति सर्वत्राभ्यूह्यम् | 
हास्यादयः शब्दास्तद्व्यभिचारिणोऽपि स्वीकुर्वते | ततश्च 
तद्व्यभिचारिणोऽन्यरसान् रसान्तरेऽपि तदा व्यभिचार्याश्रये वा काकुरिति 
मन्तव्यम् | सर्वेषामित्यादिनाङ्गानां मूलभूतं स्थानभेदं 
स्मारयति | तत्र दूरस्थ इत्यादिना विनियोगवाक्यानां लक्ष्ये एकवाक्यतां 
सूचयति | तथा हि शृङ्गारे 
यदुदात्तस्वरितमुक्तमर्पणविच्छेदाद्यङ्गजातं विलम्बितं चालङ्कारः 
तद्दूरस्थाभाषणे कर्तव्ये शिरःस्थाने 
.
स.जपञ्चमयोरन्यतरस्थायिस्वराश्रयेणांशस्वरविभागचतुश्चतुष्कसम्
मिश्रं कर्तव्यमित्येवं तात्पर्येणेदं व्याख्येयम् | अन्यथाभाषणं 
दूरस्थे शिरसेत्यादिना पौनरुक्त्यं स्यात् |

अथ दीपनप्रशमनयोर्वक्तव्यशेषमाह मन्द्रात्तारं न गच्छेदित्यादि | 
मन्द्रतरात्तारं तारतमान्मन्द्रं चेत्यर्थः |

उद्देशग्रन्थ एव केचिल्लया विरामाश्चेत्यभिधीयन्ते |


प्. ३९९)

एषां च द्रुतमध्यविलम्बितास्त्रयो लया रसेषूपपाद्याः | तत्र 
हास्यशृङ्गारयोर्मध्यलयः करुणे विलम्बितो 
वीररौद्राद्भुतबीभत्सभयानकेषु द्रुत इति || १३१ ||

अथ विरामः अर्थसमाप्तौ कार्यवशान्न छन्दोवशात् | कस्मात् 
दृश्यन्ते ह्येकद्वित्रिचतुरक्षरा विरामाः | यथा -

किं गच्छ मा विश सुदुर्जन वारितोऽसि
कार्यं त्वया न मम सर्वजनोपभुक्तम् |
सूचासु चाङ्कुरगते च तथोपचारे-
ष्वल्पाक्षराणि हि पदानि भवन्ति काव्ये || १३२ ||


अन्ये त्वाहुः - कालस्य सर्वस्यापरिभाव्यत्वान्नोद्देशेन प्रयोजनं 
मतिमन्तस्तु मन्यन्ते | विच्छेदेनैव च लयमेतत्स्वीकृतम् | विच्छेदो विरामः स च 
कियन्तं कालमिति लयोऽपि तेनैव स्वीकृतः | तेन विच्छेदस्य परीक्षेयं कथितेति | 
तत्रेति विच्छेदे अर्थसमाप्तिनिमित्तं विरामो वास्य कार्यः | 
अर्थोऽवान्तरवाक्यार्थः | न च्छन्दोवशादित्यनेन कविना प्रयोगपरतन्त्रेण 
तदा स तदवसरोचितविरामवति वृत्ते ग्रहणप्रयत्नः कार्यः | प्रयोक्त्रापि 
कविपरतन्त्रेण न भाव्यमित्यत्नापि तेनार्थवशाद्विरामः कार्य 
इत्याख्यातम् | संख्यात्र नियमोपलक्षणं एकद्वित्रीति | 
किमित्येतावत्यवान्तरवाक्यार्थे विच्छेदः किं गच्छेति |

नन्वेवमेकवाक्यत्वाभावो दूषणामित्याशंक्य प्रत्युत 
भूषणमेतदित्युपपादयन्नाह - सूचासु चाङ्कुरगते च 
तथोपचारेष्वल्पाक्षराणि हि पदानि भवन्ति काव्ये इति | बहुप्रकारैः 
सूचाभिनयैः अङ्कुरप्रकारैश्च युक्तमित्थं काव्यं भवति 


प्. ४००)

एवं विरामे प्रयत्नोऽनुष्ठेयः | कस्मात् विरामो ह्यर्थानुदर्शकः | 
अत्र श्लोकः -

विरामेषु प्रयत्नो हि नित्यं कार्यः प्रयोक्तृभिः | 
कस्मादभिनयो ह्यस्मिन्नर्थापेक्षी यतः स्मृतः ||

यत्र व्यग्रावुभौ हस्तौ तत्र दृष्टिसमन्वितः |
वाचिकाभिनयः कार्यो विरामैरर्थदर्शकैः || १३४ ||


यदि स्वल्पाक्षराणि पदान्यसमस्तानि भवन्ति | बह्वक्षरपदे दरिद्राश्च किं 
यस्ते (?) इत्यादौ न मध्ये सूचाङ्कुरयोरुपपत्तिः |

तस्यास्तन्मुखमस्ति सौम्यसुभगं किं पार्वणेनेन्दुना 

इत्यादौ तु नस्या इत्युक्त्वा मध्ये सूचया तदित्यसाधारणविशेषस्मरणं 
स्वात्मनि तच्चावलोकने तथाकर्णने च प्रच्छन्नस्थिताया नायिकाया 
निवृत्त्यङ्कुरे वैचित्र्यं पुनः परिचुम्बनाभिलाषसूचायोगपूर्वकं 
मुखमिति पाठस्तत्कृतो नायिकाया रणरणकादरदर्शको निवृत्त्यङ्कुर 
इत्यादिवैचित्र्ये उत्प्रेक्षनीयम् | अङ्कुरस्त्वनिर्वचन एवेति निवृत्त्यङ्कुर एवात्र 
मन्तव्यः | यत्राङ्कुरो भविष्यति तद्विषयमेतदिति त्वसत् पुष्पापचयनाटने 
यदोचितपरिक्रमणादौ पूर्वभाविना स्वल्पाक्षरेण पदयोगेन 
वैचित्र्याभावात् |

अथास्य विच्छेदस्याङ्गस्य प्राधान्यं दर्शयति - एवं विराम इत्यादि | 
अस्मिन्निति विरामे सत्यभिनयस्थितो यथाविषयं प्रयोक्तुं शक्यः | स च 
विरामाद्गम्यते | विरामे सत्यर्थं दर्शयति अभिनयेऽन्यथा असमञ्जसत्वं 
स्यादिति तात्पर्यम् | यदि वाभिनयो विरामे स्थित इत्यभिनयकार्यं विराम 
एवोद्व*?तीति तात्पर्यम् | तदाह तत्र व्यग्राविति | पूर्वं 
दृष्टिप्राधान्यतात्पर्येणेत्य-


प्. ४०१)

प्रायो वीरे च रौद्रे च करौ प्रहरणाकुलौ |
बीभत्से कुत्सितत्वाच्च भवतः कुञ्चितौ करौ || १३५ ||

हास्ये चोद्देशमात्रेण करुणे च प्रलम्बितौ |
अद्भुते विस्मयात्स्तब्धौ भयाच्चैव भयानके || १३६ ||

एवमादिषु चान्येषु प्रविचारेऽथ हस्तयोः |
अलङ्कारविरामाभ्यां साध्यते ह्यर्थनिश्चयः || १३७ ||

ये विरामाः स्मृता वृत्ते तेष्वलङ्कार इष्यते |
समाप्तेऽर्थे पदे वापि तथा प्राणवशेन वा || १३८ ||

पदवर्णसमासे च द्रुते बह्वर्थसंकटे |
कार्यो विरामः पादान्ते तथा प्राणवशेन वा || १३९ ||

शेषमर्थवशेनैव विरामं संप्रयोजयेत् |


पौनरुक्त्यम् | व्यापकत्वमस्या दर्शयति प्रायो वीरे च रौद्रे चेति | कुञ्चिताविति 
संकोचवन्तावित्यर्थः |

भयाच्चेति श्लथावेव | उच्चदीप्तादिरलङ्कारः | स च वृत्तविरामेषु यथा 
योऽयं शस्त्र विभर्ति इत्यत्रोच्चदीप्तकाकुः पदान्तेन वीररौद्रयोरपि 
स्रग्धरादिवृत्ते अर्धादौ विरामो न कार्यः अपि तु पादान्ते पठितस्तावत् 
प्राणसंवेदाभावात् | प्राणवशेन वेत्यगतिकागतिरिति वृद्धाः | तच्चासत् | 
शिक्षावशेनाहरणीयो हि तत्राविच्छेदः | तस्मादयमर्थः - पदान्ते 
विच्छेदः कार्यो यदि वा प्राणवशेन प्राणा रसभावाद्याः तदौचित्येन 
छेदः | पादादावपि तावदनेनानुबन्धोऽपि विच्छेद उपयोगीति दर्शितम् | 
शेषमिति न यत्र चित्रवृत्तेः


प्. ४०२)

अत्र च भावगतानि रसगतानि च कृष्याक्षराणि बोद्धव्यानि तद्यथा -

आकारैकारसंयुक्तमैकारौकारसंयुतम् |
व्यञ्जनं यद्भवेद्दीर्घं कृष्यं तत्तु विधीयते || १४० ||

विषादे च वितर्के च प्रश्नेऽथामर्ष एव च |
कलाकालप्रमाणेन पाठ्यं कार्यं प्रयोक्तृभिः || १४१ ||

शेषाणामर्थयोगेन विरामे विरमेदिह |
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषट्कलं च विलम्बितम् || १४२ ||

विलम्बिते विरामे हि सदा गुर्वक्षरं भवेत् |
षण्णां कलानां परतो विलम्बो न विधीयते || १४३ ||

अथवा कारनोपेतं प्रयोगं कार्यमेव च |


प्राधान्यं अपि तु विभावादेः ततार्थवशेनैव विरामः | कृष्याक्षराणीति 
कृषतीति कृषो विलम्बितो लयः तत्र साधूनि कृष्याणि सन्ध्यक्षराणि यथा आ ई 
ऊ इति दीर्घाः | कलालक्षणो यः कालः तत्प्रमाणेन विलम्बितेन पाठ्यं 
कार्यमिति विच्छेदस्यैव प्रमाणं दर्शितम् | शेषाणामिति ह्रस्वानाम् | 
अर्थयोगेनेति यथा स्फुटा प्रतीतिर्भवति तथा विच्छेदः कार्यो न त्वति 
विलम्बितं पठेदित्यर्थः |

ननु कियत्कलाप्रमाणमित्याह विलम्बितमिति | गुर्वक्षरमिति कृष्यं | वा 
शब्दादधिकमनुजानाति कारणोपेतमिति कारणं दीर्घकालं स्मरणमिति 


प्. ४०३)

समीक्ष्य वृत्ते कर्तव्यो विरामो रसभावतः ||

ये विरामाः स्मृताः पाठ्ये वृत्तपादसमुद्भवाः |
उत्क्रम्यापि क्रमं तज्ज्ञैः कार्यास्तेऽर्थवशानुगाः || १४५ ||

नापशब्दं पठेत्तज्ज्ञो भिन्नवृत्तं तथैव हि |
विश्रमेन्नाविरामेषु दैन्ये काकुं न दीपयेत् || १४६ ||


चिन्तनादिभिः व्याध्यपस्मारादिभिर्वा कारणैरुपेतं 
स्पष्टास्पष्टादिभिरित्यन्ये | वृत्तविरामादर्थविरामः प्रथममिति 
दर्शयितुमाह ये विरामा इति | तज्ज्ञैस्तद्विरामात्मकं वृत्तगतं वस्तु 
उत्क्रम्यापीति विशेषोपक्रमोऽपीति सामान्योपसंहारः | तादृशा विरामेण न 
पठेत् येनावगतो विवक्षितः शब्दो भवति वरदं ध्यायति इत्यत्र 
वर(द)शब्देन यदा विच्छेदः क्रियते तदा मध्य इति शब्दान्तरप्रतिभया 
ध्यायति शब्दोऽवगच्छतीति | भिन्नवृत्तं च कृत्वा न पठेत् यथा विच्छेदं 
न कुर्याद्येनान्यवृत्तभ्रान्तिर्भवति | तथा हि - भव शङ्करभाजनं ये 
जगतीह भवन्ति केचन इत्यत्र ये इति शब्दस्य पूर्वपादेन सह पाठे 
औपवेदवृत्तभेदो यद्यपि भवति तथापि द्वितीयपादे वृत्तभङ्गः | तेन 
वृत्तं न पठेदिति विच्छेदस्यैव प्राधान्यज्ञापनार्थमेतद्युक्तमिति | 
शब्दच्युतभिन्नवृत्तदोषाभिधाने न पौनरुक्त्यम् | इह वस्तुतस्तदभावेऽपि 
विच्छेदवशेन तत्प्रतिभोदयात् |

एतदेव तात्पर्येण - विश्रमेन्नाविरामेष्विति | एवं विच्छेदस्य 
भूयोविषयव्यापकत्वमभिधाय तन्न्यूनां दीप्तां दर्शयितुमाह दैन्ये 
काकुं न दीपयेदिति शोकादिकमग्नचित्तवृत्तिं विमुच्यान्यत्र दीपनं सर्वत्र 
शोभावहमिति भावः |

एवं स्वराः क्रमो मर्यादा स्थानत्रयमाश्रयः उदात्तादयः स्वरूपं 
अलङ्काराः स्वरूपपरिपूरकाः इतिकर्तव्यतारूपाण्यङ्गानि | स्वरभेदाच्च 
काको-


प्. ४०४)

वर्जितं काव्यदोषैस्तु लक्षणाढ्यं गुणान्वितम् |
स्वरालङ्कारसंयुक्तं पठेत्पाठ्यं यथाविधि || १४७ ||

अलङ्कारा विरमाश्च ये पाठ्ये संस्कृते स्मृताः |
त एव सर्वे कर्तव्याः स्त्रीणां पाठ्ये त्वसंस्कृते ||

एवमेतत्स्वरकृतं कला काललयान्वितम् |
दशरूपविधाने तु पाठ्यं योज्यं प्रयोक्तृभिः ||

उक्तं काकुविधानं तु यथावदनुपूर्वशः |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दशरूपविकल्पनम् || १५० ||


र्विशेषः स्वरभेदो हितस्यामेव काकौ विवक्षिताया राभावादि 
धर्मान्तरोदयो न हि स्वराणां स्थानभेदोऽलङ्कारोऽङ्गादिकृतः | वर्जितं 
काव्यदोषैरित्यादिना प्राक्तनाध्यायार्थेन सह सङ्गतिमस्याध्यायस्य 
दर्शयति |

एवं संस्कृते काकुविधानं प्राकृताध्यायप्रमेयभूते 
प्राकृतेऽप्यतिदिशति अलङ्कारा विरामाश्चेत्यादिना | अध्यायार्थमुपसंहरन् 
भाविनोऽध्यायस्यार्थमासूत्रयति दशरूपेति दशरूपविधाने 
यत्पाठ्यं तदनेन त्रिप्रकारेण योज्यमित्युपसंहारः | तुशब्दो व्युत्क्रमं 
सूचयति | प्रसङ्गादक्रमप्राप्तमपि काकुविधानमुक्तम् | अनुपूर्वश इत्यादि 
यत्तु क्रमपन्नं तदृशरूपं विकल्प्यमानं वक्ष्यामीति शिवम् ||

इति काकुविकल्पलक्षणेऽस्मि-
न्नध्याये मुनिदिक्समर्थितेऽर्थम् |
प्रकटीकुरुते स्म चन्द्रमौले-
रभिनवगुप्तसमाख्य एकदेशम् ||


प्. ४०५)

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे वागभिनये काकुस्वरव्यञ्जनो नाम 
सप्तदशोऽध्यायः |


इति श्रीमन्महामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्या काकुविधानं नाम सप्तदशोऽध्यायः 
||
श्रीः

नाट्यशास्त्रम्

अष्टादशोऽध्यायः

वर्तयिष्याम्यहं विप्रा दशरूपविकल्पनम् |
नामतः कर्मतश्चैव तथा चैव प्रयोगतः || १ ||


रूपं यदेतद्बहुधा चकास्ति तद्येन भावी भविता न जातु |
तच्चक्षुरकात्मकमीश्वरस्य वन्दे वपुस्तैजससारधाम्नः ||

दशरूपोपकारिकाकादियोजनमिति तत्स्वरूपं वक्तव्यमिति सङ्गतिरुक्तैव 
तद्वर्तयिष्यामीति किमनेनोच्यते तदस्य प्रयोजन प्रदर्श्यते | 
कश्चिद्वमाशङ्कते रसा भावा (अ-६.१०) इत्यादि सृवसारसङ्ग्रहे 
दशरूपशब्दस्य नामापि न श्रुत तत्कथमुक्तं दशरूपविधाने 
पाठ्यमिति तं प्रत्याह वर्तयिष्यामीति | रूप्यते प्रत्यक्षीक्रियते योऽर्थः 
तद्वाचकत्वात्काव्यानि रूपाणि दशानां रूपाणां विभागः कल्प्यते 
अस्मादिति दशरूपविकल्पनं सूत्रं तेनायं षष्ठीसमासः दशरूपमिति | 
तेन बहुव्रीहौ दशरूपं काव्यमिति भेदान्तरापाकरणं 
स्यादित्याशंक्य द्विगुः पात्रादिप्रक्षेपश्च यो 
व्याख्यातस्तत्प्रयासमात्रमेव | तदयमर्थः - यतः सूत्रादाङ्गिको 
वाचिकशब्दे प्रकृतिप्रत्ययार्थविभागः कल्प्यते तत्र वाग्भाग एवायं 
वितत्य वर्ण्यते तेन तदेव सूत्रं वर्णितम् विवरणेन प्रपञ्चितं भवतीति 
नानिर्दिष्टं निरूप्यते किञ्चिदिति | नामत इत्युद्देशेन कर्मत इति लक्ष-


प्. ४०७)

नाटकं सप्रकणमङ्को व्यायोग एव च |
भाणः समवकारश्च वीथी प्रहसनं डिमः || २ ||

ईहामृगश्च विज्ञेयो दशमो नाट्यलक्षणे |
एतेषां लक्षणमहं व्याख्यास्याम्यनुपूर्वशः || ३ ||

सर्वेषामेव काव्यानां मातृका वृत्तयः स्मृताः |


णेन क्रियते तेन विजातीयाद्व्यावृत्तिः कर्मलक्षणं प्रकृष्टः उचितो योगः 
परस्परसंबन्धो यथा प्रकरणनाटकलक्षणयोगात् 
नाटिकेतिवृत्तिविभागस्तु लक्षण एवानुप्रविष्ट इति | नासौ प्रयोगः तथा चेति 
तेनैव प्रयोगप्रकारेणान्योऽपि परस्परसंबन्धवैचित्र्यकृतो भेदः 
उत्प्रेक्ष्य इत्यर्थः | प्रयोगाय प्रयोगत इति व्याख्याने प्रयोगत इति विफलमेव | 
उक्तव्याख्याने तु कोहलादिलक्षिततोटकसट्टकरासकादिसङ्ग्रहः फलं 
नाटिकायाः उदाहरणत्वादिति | तत्रोद्देशं तावदाह नाटकमित्यादि | 
सप्रकरणमिति सहशब्देनाङ्कप्रवेशकसन्ध्यादिसाम्यं नाटकेन 
प्रकरणस्याह | नाम्नामर्थो लक्षण एव व्याख्यास्यते | सत्यपि च 
पुराणादावुपदेशदायिनि कर्मफलसंबन्धप्रदर्शके 
तत्रोच्चावचमनियतकविकन्थाप्रायमिह तु किञ्चित्प्रयोज्यं किञ्चित् सूच्यं 
किञ्चिदूह्यं किञ्चिदुपेक्ष्यमित्येवं वैचित्र्ययोगः | सन्ध्यादिव्यवस्थेति 
दशरूपं सप्रोजनमिति - एतत्तु फल्गुप्रायं फलं तत्पूर्वमेवोक्तम् | 
प्रत्यक्षभावनोदितरसावेशजनितनिर्वृतिसारत्वादस्येतिहासादेर्विशेष 
इत्यूह्यम् | सूच्यादिविभागस्त्वितिहासादावप्यस्त्येवेति न च पाठफलं 
दशरूपकमपि तु प्रयोगपर्यन्तमेतदित्युक्तप्रायम् | तत्र 
महासामान्यरूपं काव्यलक्षणेऽध्याये 
कृतमित्यवान्तरसामान्यलक्षणमुद्देशानन्तरं वक्तव्यमिति दर्शयति | 
प्राक् च सामान्यलक्षणं ततो विशेषलक्षणानि उद्देशक्रमेणेति 
चानुपूर्व्यार्थः ||

तत्र सामान्यलक्षणमाह सर्वेषामेव काव्यानां मातृका इति |

तत्र केचिदाहुः - वृत्तिप्रभवत्वं दशरूपकस्य सामान्यलक्षणं 
वृत्तीनां तदङ्गानां चाभिनयो न काव्येष्वसंभवात् | एतच्चासत् | आस्तां 
काव्यार्थः | सर्वो हि संसारो वृत्तिचतुष्केण व्याप्त इत्युक्तं प्रथम 
एवाध्यायेऽस्माभिः | 


प्. ४०८)

आभ्यो विनिस्सृतं ह्येतद्दशरूपं प्रयोगतः || ४ ||


यदि चाभिनेयविषय एव वृत्तिव्यवहारस्तदा वृत्त्यध्याये यद्वृत्तीनां 
समुत्थाननिरूपणं यां यां वृत्तिषु संश्रिता (२०-१५) 
मित्यादितत्सर्वमसङ्गतं भगवतो हि नाभिनेतृता किन्तु 
स्वचेष्टावेशमात्रम् | सर्वशब्दे च प्रकृतनाटकादिविषये वर्ण्यमाने 
प्रथमश्लोकार्धं पुनरुक्तार्थमेव | यत्तु स्वनामधेयैर्भरतैः (२०-१५) 
इति बहुगीतनृत्तवाद्ये ति (२०-४७) वागङ्गाभिनयवतीति (२०-३९) च 
भरतव्यवहारो गीताभिनयाभियोगश्च नानाभिनेय इति तदप्यकिञ्चित्करम् | 
तावद्धि वृत्तीनां लक्षणं या वाक्प्रधाना (अ-२०) इत्येतावदेव भारत्या 
लक्षणम् | अन्यत्त प्रयोगप्रदर्शनमिति तत्रैव व्याख्यास्यामः | 
वृत्त्यङ्गान्यपि सर्वकाव्येषु सन्त्येव |

नन्वेवं वृत्तिजत्वं कथं दशरूपकलक्षणम् उच्यते प्रयोगत 
इत्येतदर्थकमेव | तदयमर्थः - यद्यपि सर्वेषामभिनेयानभिनेयानां च 
काव्यानां वृत्तय इष्टा मातर इव ताभ्योऽपि वाच्यरूपत्वेन कविहृदये 
व्यवस्थिताभ्यः काव्यमुत्पद्यते | तथापि प्रयोगं 
प्रयुज्यमानत्वात्प्रयोगयोग्यत्वमभिसन्धाय वृत्तिभ्यो 
विनिस्सृतमभिनेयकाव्यं 
प्रत्यक्षभावनायोग्यवृत्तिचतुष्टयाभिधायकस्त्वं 
दशरूपसामान्यलक्षणमित्यर्थः | दशानां नाटकादीनां रूपमिति 
षष्ठीसमासः |

अन्ये त्वाहुः | एकैकस्य रूपकस्य दश दश रूपाणि संभवन्ति | तथा च 
वीथ्यङ्गानां सर्वत्र संभवः | 
परगतवचनानुरूपभाषणरूपभाणयोगश्च किं 
ब्रवीषीत्याकाशभाषिते | एवमन्यदपि | तेन दश रूपाणि यस्य 
तादृशरूपं काव्यमित्यर्थः | अत एव न सकलः प्रबन्धो नाटकम् अपितु 
प्रबन्धस्य किञ्चिद्रूपं तल्लक्षणांशबाहुल्यात्तु तद्व्यपदेशयोगः | अत 
एव न दशसंख्याविभागार्थो येन सट्टकादीनां त्यागः स्यात् | तत्रापि हि 
दशरूपलक्षणयोगोऽस्त्येव | एतच्च स्वावसरेषु वितनिष्यामः |

ननु प्रयोगयोग्यचेष्टाप्रतिपादकत्वं चेत् सामान्यलक्षणं तर्हि 
चेष्टातिरिक्तस्य कस्यचिदसंभाव्यत्वान्नास्त्येव 
विशेषलक्षणमेषामित्याशङ्काशमनं विशेष


प्. ४०९)

जातिभिः श्रुतिभिश्चैव स्वरा ग्रामत्वमागताः |
यथा तथा वृत्तिभेदैः काव्यबन्धा भवन्ति हि || ५ ||

ग्रामौ पूर्णस्वरौ द्वौ तु यथा वै षड्जमध्यमौ |
सर्ववृत्तिविनिष्पन्नौ काव्यबन्धौ तथा त्विमौ || ६ ||


लक्षणावकाशं दर्शयितुमाह जातिभिः श्रुतिभिश्चेत्यादि | दृष्टान्तेन 
प्रकृतं घटयन् व्युत्पादनीयमपि व्युत्पादयतीति समानतन्त्रसिद्धमेव 
दृष्टान्तमदीदृशत् | स्वरेषु ग्रहादिदशकविभागनियता जातिः | रक्तोऽरक्तो 
वा ध्वनिः ध्वनिः स्थानं तदन्तरालं च श्रुतिः 
कर्माधिकरणकरणव्युत्पत्त्याश्रयात् | स्त्रियाः खलनाविति हि नादृतं लक्ष्ये 
| तत्र षाड्जीप्रभृतयो जातयः सप्त पञ्चमस्य चतस्रः श्रुतयो धैवतस्य 
तिस्रः इति षड्जग्रामः | गान्धार्याद्या एकादश जातयः पञ्चमस्त्रिश्रुतिः 
धौवतस्तु चतुःश्रुतिरिति मध्यमग्रामः |

वस्तुतस्तु षड्जादिस्वरसमुदायो ग्रामः | तत्र स्वरा इति श्रुतिपक्षे बहुवचनं 
लक्ष्यविदः समर्थयन्ति - मध्यमग्रामे पञ्चमपरित्यक्तां श्रुतिं 
धैवत एवोपभु *? इत्यत्र प्रमाणाभावात् सर्व एव 
द्वित्रिश्रुतिकाः(श्रुत्युत्कृष्टत)या समधिकश्रुतयः क्रियन्ते 
काकल्यन्तराभ्यां च चतुस्त्रिश्रुतयो न्यूनश्रुतय इति सर्वस्वराणां 
श्रुतिकृतं वैचित्र्यमस्तीति | एतच्च स्वावसरे वक्ष्याम इत्यास्ताम् | इह त्वनेन 
दृष्टान्तेनैतदुक्तं भवति - स्वरसमुदायरूपत्वाविशेषेऽपि स्वराणां 
पर्यायतः 
प्राथम्यप्राधान्याल्पत्वभूयस्त्वपूर्णत्वापूर्णत्वारोहान्त्यत्वमध्यत्व्
आदि प्रविभागभेदैः यथान्यः षज्ग्रामोऽन्यो मध्यमग्रामः तथैव 
वृत्तीनां स्वरस्थानीयानां प्राथम्यप्राधान्यादिना दशकेन रूपकं 
रूपकान्तराद्भिद्यते | यथा चतुःश्रुतिः पञ्चमस्त्रिश्रुतिश्च भवन् 
ग्रामान्यत्वं करोति तथा सैव वृत्तिः श्रुतिस्थानीयैरङ्गैः क्वचित्संपूर्णा 
क्वचिन्न्यूनेत्येवमपि रूपकविभाग इत्येतज्जातिभिः श्रुतिभिरिति द्वयेन दर्शितम् 
|

अथ वृत्तिविभागं संक्षेपतोऽभिधत्ते ग्रामौ पूर्णस्वराविति | 
जात्याश्रययोर्जातिद्वारेण षाडवौडुविकांशकयोगे न्यूनस्वरताप्यस्तीति 
षडजग्रामरागो


प्. ४१०)

ज्ञेयं प्रकरणं चैव तथा नाटकमेव च |
सर्ववृत्तिविनिष्पन्नं नानाबन्धसमाश्रयम् || ७ ||

वीथी समवकारश्च तथेहामृग एव च |
उत्सृष्टिकाङ्को व्यायोगो भाणः प्रहसनं डिमः || ८ ||


मध्यमग्रामरागश्चेह ग्रामशब्देन व्यपदिष्ट इति केचित् | तदसत् इह हि 
ग्रामशब्देन जातिसमुदायोऽभिधीयते | तत्र यद्यप्यंशके न्यूनस्वरतापि 
भवति तथापि समुदायस्य पूर्णतायाः का हानिः | तस्मादयमत्रार्थः - 
यथा विचित्रसन्निवेशतालम्बनसुन्दरतमसंपूर्णस्वरसमुदायरूपान् 
ग्रामद्वयाद्रिभागकल्पनया जात्यंशकानां 
पूर्णापूर्णादिस्वरभेदभाजां प्रसवः एवं नाटकप्रकरणाभ्यां 
पूर्णवृत्तिवृत्त्यङ्गाभ्यां वृत्तिन्यूनानां च रूपकभेदानां 
परिकल्पनम् | तत वृत्तिन्यूनानि रूपकाण्याह वीथीत्यादि | शेषाणि रूपानीति 
वक्तव्ये प्रतिपदं नामग्रहणं ज्ञापयति | एतदनुक्तान्यपि रूपकाणि 
संभवन्ति अत एव रूपकविशेषगणनमाभ्यो विनिस्सृतमिति 
लक्षणस्योदाहरणमातम् | तेन वृत्तीना विनियोगविकल्पसमुच्चयैः 
वृत्त्यङ्गानां च बहवो रूपकभेदा भवन्ति | तेषां परं 
कोहलादिभिर्नाममात्रं प्रणीतम् | लक्षणेन त्विह सङ्ग्रहीता एव ते | तत 
नाटकप्रकरणे एव सर्ववृत्तिपूर्ण इति नियमः न तु विपर्ययः | 
मुद्राराक्षसस्य कैशिकीहीनस्य कृत्यारावणस्य च नाटकस्य दर्शनात् 
वेणीसंहारे च सात्त्वत्याम्भटीमात्रं दृश्यत इति केचित् |

अन्ये तु तत्राप्यवश्यं वृत्त्यन्तरानुप्रवेशोऽस्ति | यदि परिमितवृत्तिव्यापकत्वात् 
लक्ष्यते अपूर्णवृत्तित्वेऽपि विरूपकतैव स्यात् | 
सकलाङ्गप्रक्रियापरिपूर्णत्वादेव नाटकात्प्रकरणं च प्रधानम् | तथा 
हि कैश्चिद्विनेयः प्रसिद्धिमनुरुध्यमानो दृष्ट इति सप्रसिद्धेतिवृत्ते नाटके 
विनेयः | कश्चित्तु किमेतदपूर्वमिति प्रसिद्धे वस्तुनि रूपकान्तरमेव तु 
तदाभासं तत्सर्व विनेयोऽभिनववस्तुवृत्तकौतुकपरतन्त्र इति 
समुत्पाद्यवस्तुना प्रकरणेन विनीयते | विनयश्चास्य धर्माथकामेषु 
सर्वपुरुषार्थेष्वपवर्गेऽपि च तथा भवति यदि सकलं तदुपयोगिव्यापा-


प्. ४११)

कैशिकीवृतीहीनानि रूपाण्येतानि कारयेत् |
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि काव्यबन्धविकल्पनम् || ९ ||

प्रख्यातवस्तुविषयं प्रख्यातोदात्तनायकं चैव |


राश्रयणं सर्वव्यापाराक्षिप्तं पूर्णवृत्तिकत्वमिति | 
द्विवृत्तित्रिवृत्त्यादिकं न नाटकं भवति | रूपान्तरमेव तु तदाभासं 
तत्कैशिकीविहीनत्वऽपि यथा शृङ्गारयोगस्तथा समवकारे तथा तल्लक्षणं 
वर्णयिष्यामः |

ननु पूर्णवृत्तिकत्वाविशेषे नाटकप्रकरणयोः को भेदः कैशिकीहीनत्वे 
चाविशिष्टे वीथ्यादेः मिथः को विशेष इत्याशङ्कां वारयन् कर्म(श्लो 
१)शब्दाक्षिप्तविशेषलक्षणार्थ दर्शयति अत ऊर्ध्वमित्यादिना काव्यस्य 
बन्धनं परस्पराश्रयसंबन्धेनैव एकवाक्यतारकरणसंबन्धः स 
विकल्प्यते येन तद्विशेषलक्षणं वक्ष्यामीति | नाटकं प्रकरणादपि 
प्रधानं प्रसिद्ध्युपजीविनी हि कल्पनावस्तुसंभावना अनुभवमूलत्वात् 
तस्या उत्प्रेक्षा अपि हि प्रमाणागतेष्वेव वस्तुषु स्वातन्त्र्येण योजनामात्रेण 
व्याप्रियन्ते षड्दन्तो हस्ती खे धावतीति | 
तेनेतिहासादिप्रमाणवस्तुसिद्धप्रदर्शकं नाटकं तावल्लक्षयितुमाह 
प्रख्यातवस्तुविषयमित्यादि | प्रख्याते भारतादौ यद्वस्तु तद्विषयोऽस्य 
तत्रापि किञ्चिदप्रसिद्धं भवति तन्निराकरणाय प्रख्यातोदात्तेति 
श्रीशङ्कुकः | एतत्तु प्रख्यातवस्तु विषयोऽस्येति इयता गतार्थमित्युपाध्याया 
इत्थमाहुः इह त्रिविधया र्पसिद्ध्या प्रसिद्धत्वं भवति अमुक एवंकारी 
अमुत्रदेश इति | तत्र प्रकर्षेण ख्यातं वस्तु तथा विषयो 
मालवपाञ्चालादिदेशो यस्मिन् चक्रवर्तिनोऽपि हि वत्सराजस्य 
कौशाम्बीव्यतिरिक्ते विषये कार्यान्तरोपक्षेपेण विना यन्निरन्तरं 
निर्वर्णनं तद्वैरस्याय भवति तत्र प्रसिद्धिखण्डनेन प्रतीतिविघातात् का 
कथा रसचर्वणायाः | एवं तावद् द्वे प्रसिद्धी उक्तेः प्रख्यातोदात्तेत्यनेन 
तृतीया प्रसिद्धिरुक्ता | उदात्त इति वीररसयोग्य उक्तः | तेन 
धीरललितधीरप्रशान्तधीरोद्धतधीरोदात्ताः चत्वा-


प्. ४१२)

राजर्षिवंश्यचरितं तथैव दिव्याश्रयोपेतम् || १० ||

नाना विभूतिभिर्युतमृद्धिविलासादिभिर्गुणैश्चैव |
अङ्कप्रवेशकाढ्यं भवति हि तन्नाटकं नाम || ११ ||


रोऽपि गृह्यन्ते | राजर्षिवश्येत्यनेन प्रख्यातमपि यद्वस्तु ऋषितुल्यानां 
राज्ञां वंशेन साधुनोचितं तथा प्रख्यातत्वेऽपि देवचरितं 
वरप्रभावादिबहुलतयोपायोपदेशायायोग्यमिति नैतदुभयं 
निब्नधनीयमिती फलतः प्रतिषेधो दर्शितः | राजानः ऋषय 
इवेत्युपमितसमासः तद्वंशे साधु चरित यस्मिन्निति बहुव्रीहि | न च सर्वथा 
देवचरितं तथाऽवर्णनीयम् | किन्तु दिव्यानामाश्रयत्वेन 
प्रकटीपताकानायकादिरूपेण उपेतमुपगमोऽङ्गीकरणं यत् | तथा द्वि 
नागानन्दे भगवत्याः पूर्णकरुणानिर्भरायाः साक्षात्करणे 
व्युत्पत्तिर्जायते | निरन्तरभक्तिभावितानामेवन्नाम देवताः प्रसीदन्ति 
तस्मादेवताराधनपुरस्सरमुपायानुष्ठानं कार्यमिति | यदि तु 
मुख्यत्वेनेव देवचरितं वर्ण्यते 
तत्तावद्विप्रलम्भकरुणाद्भुतभयानकरसोचित चेन्निबध्यते 
तन्मानुषचरितमेव संपद्यते प्रत्युत देवानामधियाधानं 
प्रसिद्धिविघातकम् | तत्र चोक्तो दोषः विप्रलंभाद्यभावे तु का तत् विचित्रता 
रञ्जनाया एतत्प्रमानत्वात् | अत एव हृदयसंवादोऽपि देवचरिते दुर्लभः 
नच तेषांदुःखमस्ति | यत्प्रतीकारोपायं व्युत्पादनं स्यात् | नायिका तु 
दिव्याप्यविरोधिनी यथोर्वशीनायकचरितेनैव तद्वृत्तस्याक्षेपात् | डिमादौ तु 
दिव्यानां नायकत्वेऽभिप्रायमावेदयिष्याम इति प्रसिद्धित्रययुक्तमपि वस्तु 
न निष्फलं व्युत्पत्तये भवतीत्यत आह नानाविभूतिभिर्युतं 
धर्मार्थकाममोक्षविभवैः फलभूतैर्विचित्ररूपैर्युक्तम् | 
तत्राप्यर्थकामौ सर्वजनाभिलषणीयाविति तद्बाहुल्यं दर्शनीयमिति 
कथयति ऋद्धिविलासादिभिरिति ऋद्धिरर्थस्य राज्यादिसमृद्धिः विलासेन कामो 
लक्ष्यते आदिशब्दः प्रधानवाची तत्प्रधानाभिः फलसंपत्तिभिः 
युक्तमित्यर्थः | तेन राज्ञा सर्वं राज्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्त्वा 
वानप्रस्थं गृहीतव्यमित्येवंप्रायं फलं नोपनिबन्धनीयम् | 
तत्फलमपि दृष्टसुस्वार्थी हि लोको बाहुल्येनेति तत्रास्य प्रतीतिर्विरसीभवेत् | 
गुणेरित्यप्रधानभूतानि चेष्टितानि हेयानि प्रतिनायकगतानि अपाय-


प्. ४१३)

नृपतीनां यच्चरितं नाना रसभावचेष्टितं बहुधा |
सुखदुःखोत्पत्तिकृतं भवति हि तन्नाटकं नाम || १२ ||


प्रधानानि तैर्युक्तम् | तेषां पूर्वपक्षस्थानीयानं प्रतिक्षेपेण 
सिद्धन्तकल्पस्य नायकचरितस्य निर्वाहाज्जनपदकोशादिसंपत्तिसमृद्धिः | 
कौमुदीमहोत्सवादयो विलासाः सन्धिविग्रहादयो गुणा इति व्याख्यानं 
चाणक्य(शास्त्र)परिचयवेदनमात्रफलं वस्तुशब्देन 
राजर्षिवंश्यचरितशब्देन च सर्वस्यार्थराशेः संग्रहात् | 
अवान्तरवस्तुसमाप्तौ विश्रान्तये ये विच्छेदा अङ्काः ये च निमित्तबलात् 
अप्रत्यक्षदृष्टानां चेष्टितानामावेदकाः प्रवेशकाः तैराढ्यं 
नाटकं नाम रूपकम् | तस्मादस्य तन्नामेत्याह नृपतीनां यच्चरितमिति 
यद्यस्मान्नृपतीनां संबन्धि व्युत्पाद्यानां सामर्थ्यात् नृपतीनामेव 
नाटकन्नाम तच्चेष्टितं प्रह्वीभावदायकं भवति तथा 
हृदयानुप्रवेशरज्जनोल्लासनया हृदयं शरीर 
चोपायव्युत्पत्तिपरिघट्टितया चेष्टया नर्तयति नटनृत्तौ नृत्ते इत्युभयथा हि 
स्मरन्ति | तदिति तस्माद्धेतोः नामास्य नाटकमिति |

ननु पुराणाद्युपनिबद्धोऽपि तदर्थः कस्मान्नटानेवेदं भावयतीत्याह 
नानेति | बहुप्रकारा अत्र संभावयन्ति संपादयन्ति यानि चेष्टितानि 
नटव्यापारात्मानोऽभिनयाः तैरेतत्प्रह्वीभावदायकं 
हृद्यतमरसास्वादसूचीद्वारप्रवेशितं तत्कर्तव्यसूत्रं 
हृदयरोहणरूढशौर्यादिधर्मरत्नग्रथनकारि भवतीति ह्युक्तमसकृत् |

ननु नृपतिचरित एव किमित्ययमास्वादो न देवचरित इत्याह बहुधेति | 
बहुप्रकाराः उपायवैचित्र्याद्याः सुखदुःखोत्पत्तयस्तासा कृतं 
संपादनं यत्र देवचरिते तु तन्नास्तीत्युक्तम् | अत एव प्रतीतिविघातस्य 
वैरस्यदायिनः संभवो यत्र यत्र तन्नाटके नोपनिबद्धव्यम् | तेन 
वर्तमानराजचरितं चावर्णनीयमेव तत्र 
विपरीतप्रसिद्धिवाधयाध्यारोपस्याकिञ्चित्करत्वात् 
योगानन्दरावणादिविषयचरिताध्यारोपवत् | एतदर्थमेव प्रख्यातग्रहणं 
प्रकर्षद्योतकं पुनः पुनरुपात्तम् | अत एव वेदशास्त्रं न नाटकं 
नियोगेन हि तत्र पुमान्प्रवर्त्यते न फलोत्पत्त्या | फलप्राधान्यपक्षेऽपि तत्र 
सन्देहः | एवं पुराणादावपि | इह तु बाधोदयसहिष्णुप्रत्यक्षायमाणा 
चिरविलम्बितप्रतीतिसिद्धा सुखदुःखो-


प्. ४१४)

अस्यावस्थोपेतं कार्यं प्रसमीक्ष्य बिन्दुविस्तारात् |


तत्पत्तिरिति | अनेन वाक्येनैतदुक्तं भवति - यद्यपि सर्वरूपकाणामर्थो 
हृदये प्रविष्टो विनेयांश्च विनीतान् करोति | तत एव नाटकशब्दः 
सामान्यवचन इति कार्योत्पन्नानि नाटके इत्यादिषु स्थानेषु दर्शितः | तथापि 
द्यवश्यव्युत्पाद्या राजानो यद्व्युत्पत्तिद्वारेण विश्वं व्युत्पन्नं तेन 
तदीयहृदयसंवादयोग्यनृपतिचरितप्रदर्शनेन प्रधानतया प्रधानेऽर्थे 
व्युत्पाद्यन्ते अमात्यादयः तदङ्गत्वेनैव प्रयोगस्य च यथोचितं 
समृद्गकस्थगगनपद्युत्पादकव्युत्पाद्यभावात्तेन प्रधानपुरुषार्थे 
प्रधानविनेयानायमन्यतान्येषां वेदयतोऽवनति व्युत्पत्ति ददाति तत एव 
नाटकमुच्यते |

श्रीशङ्कुकस्तु व्याचष्टे विजिगीषुररिर्मध्यमोदासीनौ मित्रं मित्रमित्रमिति | 
एषां चरितमिति बहुवचनेन लभ्यते | अन्ये त्वाहुः - पूर्वं 
राजर्षिवंशप्रभवा नायका उक्ता अनया त्वार्यया 
चन्द्रगुप्तबिन्दुसारादयोऽपि संगृह्यन्त इति | 
व्याख्यातमर्थद्वयमेतत्पूर्वयार्ययैवं सङ्गृहीतमिति 
प्रथमव्याख्यात एव युक्तोऽर्थः |

यत्तु कैश्चिदभिधीवते -

देवा धीरोद्धता ज्ञेयाः स्युर्धीरललिता नृपाः |
सेनापतिरमात्यश्च धीरोदात्तौ प्रकीर्तितौ |
धीरप्रशान्ता विज्ञेयाः ब्राह्मणा वणिजस्तथा ||

इति वचने पर्यालोच्यमाने देवादीनां नाटकनायकत्वानुपपत्तेः धीरललित 
एक एव नायक इति | तदसत् न हि जनकप्रभृतीनां रामादीनामपि वा 
धीरललितत्वम् यदाह - धीरोदात्तं जयति चरितं रामनाम्नश्च विष्णोः इति |

यत्तु पठित तत्र धीरललितत्वं राज्ञ एव वर्णनीयं नान्यस्य 
सेनापत्यमात्ययोर्धीरोदात्तत्वमेव देवानां धीरोद्धतत्वमेव 
द्विजातीनां धीरप्रशान्तत्वमेवेति एवं परं द्रष्टव्यं - अत एव 
प्रख्यातोदात्तेत्यत्र चत्वरोऽपि नायकाः स्वीकृता इति व्याख्येयम् |

एवं निर्वचनमनयार्यया दर्शितं प्रख्यातवस्तुप्रभृतिरर्थोऽन्यत्र 
सुप्रसिद्धः अङ्कप्रवेशकौ त्वप्रसिद्धौ इत्यङ्कस्वरूपं तावद्वितत्य 
कथयति अस्यावस्थोपेतमिति | 


प्. ४१५)

कतव्योऽङ्कः सोऽपि तु गणान्वितं नाट्यतत्वज्ञैः || १३ ||

अङ्क इति रूढिशब्दो भावैश्च रसैश्च रोहयत्यर्थान् |


अस्य नाटकस्य यत्कार्यं बिन्दुकृतया विस्तारणया विततीकरणरूपया 
अननुसन्धानजननबलादेकावस्थानुरूपमाधिकारिकमितिवृत्तं सम्पाद्यम् 
तदवस्थया प्रारम्भादिकयोपेतं परिपूर्णं संबन्धं प्रेक्ष्य अङ्कः 
कर्तव्यः | एतदुक्तं - इतिवृत्तस्य बिन्दुसूत्रस्यूतस्य 
प्रारम्भाद्यवस्थापञ्चकचारिणो यदा प्रारम्भावस्था पूर्णत्वमेति 
तदाङ्कच्छेदो विन्दुद्वारानुसन्धीयमानद्वितीयाङ्काभिधेयरूपो विधेयः 
| एवं प्रयत्नाद्यवस्थाचतुष्टयेऽपि वाच्यमिति पञ्च तावदङ्का इति मुख्यः 
कल्पः | 

नन्वेवं न्यूनत्वे आधिक्ये वाङ्कानां कथं निर्बन्ध इत्याह 
नाट्यतत्त्वज्ञैरनयैव दिशा सोऽङ्कः अपिशब्दादन्यथा कर्तव्यः | 
तुरिविशेषं द्योतयति | यदा प्रारम्भावधिप्रधानं भवतीति तदा तस्या 
एवोपक्रमोपसंहारावस्थाद्वयापेक्षया द्वावङ्कौ 
अन्यासामेकैकाङ्कतेति यावत् सर्वासामवस्थाद्वययोगेन संपादनमिति 
षडङ्कत्वात् प्रभृति सप्तजातप्राप्तौ(?)दशाङ्कत्वम् | काञ्चिदवस्थां 
प्रधानीकृत्य यदा अवस्थान्तरेण मिश्रीकृत्य वघ्नाति तदा नाटिकाया 
न्यूनाङ्कत्वमिति | एतत्तुशब्देन तत्त्वज्ञशब्देन च दर्शितम् | तत्रावस्थाः 
प्रारंभश्च प्रयत्नश्चेत्यादिना वक्षन्ते (१-१९) प्रयोजनानां विच्छेदे 
यदविच्छेदकारणमिति बिन्दुः वक्ष्यते यदाधिकारिकं वस्तु सम्यगिति (अ १९) 
कार्यम् |

अथ कस्मादङ्क इत्याह अङ्क इति रूढिशब्द इति | भावैः रसैश्च 
गूढश्छन्नः व्याप्तोऽर्थोऽङ्कशब्देन यादृच्छिकेनोच्यत इति 
भट्टलोल्लटाद्याः गूढ इति पाठं व्याचक्षिरे | अन्ये रोहयत्यर्थानिति 
पठन्ति व्याचक्षते च रूढी रोहणं तेनोत्सङ्ग उच्यते यो नाटकांशः 
शृङ्गारादिरसैर्विभावानुभावव्यभिचारिणोऽर्थाः तथा 
भावैर्विभावाद्यैः यथास्वं भावादीनर्थान् हृदयमारोपयति अर्थान् 
वहति नानाप्रकारैश्च वक्ष्यमाणैः ये नायका निगदिता इत्यादिभिः 
विधानैरुपेतः तस्मादुत्सङ्गवदारोहण संबन्धादङ्क इत्युच्यते | 
एतत्पुष्कलमिव अजावि(जि?)ना रूढैरत्रार्थैर्वृत्त्यदर्शनात् | 
तस्मादयमत्रार्थः - अङ्क इत्ययं लक्षणे रूढः शब्दः अन्यतो 
व्यवच्छेदकं लक्षणम् | एतदपि च नाट्यरूपकस्य नानात्वमन्यतोभेदं 
विधत्ते अनभिनेयात् अभिनेये हि य एकदेशः स रसभावैरुपलक्षितानप्यर्थान् 
रोहयति 


प्. ४१६)

नानाविधानयुक्तो यस्मात्तस्माद्भवेदङ्कः || १४ ||

अङ्कसमाप्तिः कार्या काव्यच्छेदेन बीजसंहारः |
वस्तुव्यापी बिन्दुः काव्यसमुत्थोऽत्र नित्यं स्यात्) ||


हृदयसंवादससाधारणताकरणेन प्रत्यक्षीभावनया 
रसाध्यायोक्तयाभिरोहणं बीजस्येवाङ्कुराकारतया रसाकारोदयप्ररोहो 
भवति | स चानभिनेयरूपकांशैरेव संपाद्यत इत्यनभिनेयात् 
भेदमादधानोऽभिनेयस्य रूपकस्य लक्षणं भवत्येव | 
एवमङ्कशब्दस्यान्वर्थो व्याख्यातः | स्वरूपन्तु वक्तव्यं नदर्शयति - 
यत्रार्थस्य समाप्तिरिति | प्रारम्भाद्यवस्थालक्षणोऽर्थो यत्र समाप्यते 
सोऽत्रः | अङ्कसमाप्तायामपि वा अवस्थायां यदा बीजस्य संहरणं 
यथास्वं सन्धिभेदेनोचितं भवति तदाप्यङ्कच्छेदः | 
ततोत्पत्तिरुद्घाटनमुद्भेदो गर्भनिर्भेदः फलसमानयनमिति मुखादिषु 
यथाक्रमं बीजस्य दशाविशेषाः संहारशब्दवाच्याः | अङ्कविच्छेदे 
चार्थविछेदो माभूदित्यबलग्नः संबन्धो बिन्दुयत्र तादृगङ्कः कर्तव्यः 
| यथा तापसवत्सराजे तृतीयाङ्कसमाप्तौ -

आदौ मानपरिग्रहेण गुरुणा दूरं समारोपितां
पश्चात्तापभरेण तानवकृता नीतां परं लाघवम् |
उत्सङ्गान्तरवर्तिनीमनुगमात्संपिण्डिनाङ्गीमिमां
सर्वाङ्गप्रणयप्रियामिव तरुश्छायां समालम्बते || (३-१७)

इति राज्ञ उक्त्या पद्मावत्याः परिणयाभ्युपगममनुसन्दधन्या 
प्राप्तिसंभवाख्यतृतीयावस्थाप्रदर्शिनी भाविनि चतुर्थेऽङ्के बिन्दुर्योजिनः 
|

एवमङ्कस्वरूपमनेन निरूपितमिति चिरन्तनाः | तच्चैतत्पुनरुक्तं 
अस्यावस्थोपेतं कार्य प्रसमीक्ष्येत्येतेन हि क्यन्नोक्तं यदनेन 
लक्षणेनाभिधीयते | तस्मादिदमत्रार्थतत्त्वं - अङ्कस्वरूपं 
तावदस्यावस्थोपेतमित्यनेनैवोक्तं नामनिर्वचनं च अङ्क इति रूढिशब्द 
इन्यनेन दर्शितम् | अनया त्वार्यया अङ्कस्य त्रैविध्यमुच्यते | तथा चोक्तं 
कोहलादौ (कोहलेन?) -


प्. ४१७)

यत्रार्थस्य समाप्तिर्यत्र च बीजस्य भवति संहारः |
किञ्चिदवलग्नबिन्दुः सोऽङ्क इति सदावगन्तव्यः ||

ये नायका निगदितास्तेषां प्रत्यक्षचरितसम्भोगः |
नानावस्थोपेतः कार्यस्त्वङ्कोऽविकृष्टस्तु || १७ ||


त्रिधाङ्कोऽङ्कावतारेण चूदयाङ्कमुखेन वा |
अर्थोपक्षेपणं चूडा वह्वर्थैः सूतवन्दिभिः ||

अङ्कस्याङ्कान्तरे योगस्त्ववतारः प्रकीर्तितः |
विश्लिष्टमुखमङ्कस्य स्त्रिया वा पुरुषेण वा ||

यदुपक्षिप्यते पूर्वं तदङ्कमुखमिष्यते ||

अत्रार्थस्य कस्यचित् सम्यगन्यत एवानभिसन्धानपूर्विकाप्तिः प्राप्तिरिति 
चूडा दर्शिता | तद्यथा रत्नावल्यां वैतालिकपाठाद् दृशामुदयनस्य 
इत्यतः उपयोगी सम्यगर्थः प्राप्तः तत्प्रत्यभिज्ञामूलत्वात् 
सागरिकानुरागस्य तथाचाह अ अं सो रा आ उद अणो (अयं स राजा उदयनः) 
(१-२३) इत्यादि | तदर्थमेव च वसन्तक्रीडादिसर्वमुपक्षिप्तम् | तदेव च 
राजानुरागस्य शययाफलकादिकृतस्य मूलमिति चूलिकेत्युक्तम् | तेन प्रथमः 
चूलिकाङ्कः यत्र त्वङ्के सर्वेषामङ्कानां योऽर्थो बीजलक्षणस्तस्य 
संहारः संमिलितत्वेन प्राप्तिर्भवति सोऽवताराङ्कः | यथा रत्नावल्यां 
द्वितीयोऽङ्कः | तत्र हि ईरिसस्स कण्ण आजणस्स ईरिस एव्व वरे अहिलासेण 
होदव्वम् || (ईदृशस्य कन्यकाजनस्येदृश एव वरे अभिलाषेण भवितव्यम्) 
इत्यादिप्रकृतमेव सर्वं वर्ण्यते | यत्र त्वनुसन्धानमात्रप्राणत्वेन 
तदुपयोगितया वृत्तान्तमुच्यते तदुपश्लिष्टमङ्कमुखम् |स एवेह 
किञ्जिदवलग्नबिन्दुरित्यनेन तृतीयो भेद उक्तः | यथा रत्नावल्यां तृतीयेऽङ्के 
ऐन्द्रजालवृत्तान्तनिरूपणं चूलिका तस्याश्चभेदः चूलिकाङ्कस्यापि 
तदभिसन्धानाभावात् | इह त्वभिसन्धानं यौगन्धरायणादीनामस्त्येव 
| तेनायं संक्षेपः - अङ्के यद्वर्णनीयं वस्तु-


प्. ४१८)

नायकदेवीगुरुजन पुरोहितामात्यसार्थवाहानाम् |
नैकरसान्तरविहितो ह्यङ्क इति स वेदितव्यस्तु || १८ ||

(पञ्चापरा दशपरा ह्यङ्काः स्युर्नाटके प्रकरणे च |
निष्क्रामः सर्वेषां यरिमन्नङ्कः स विज्ञेयह् ||) १९ ||


तत्तावत् द्विधा प्रधानं तदुपयोगि च तदुपयोग्यपि 
किञ्चिदैववशादुपयोगं याति किञ्चिदभिसन्धिबलादिति विविधोऽङ्कार्थः | स 
कदाचिदेकस्मिन्नङ्के मिश्रभावेनापि निबध्यत इति 
चूलिकाङ्कमुखयोरङ्कभेदयोः प्रधानार्थस्पर्शो नैवास्तीति ||

तथा प्रवेशकद्वारेण मुख्यचरितमपि शङ्कां वारयितुमाह ये नायका 
इति | धीरोदात्तादयो विजिगीषुतन्मित्रप्रभृतयो वा ये नायकाः प्रतिनायकाश्च 
तेषां चरितं तदुपायानुष्ठानं तथा संभोगः प्रत्यक्षः सन्निहितः 
साक्षाद् दृश्यमानो न तु सूच्यमानो यत्र तादृगङ्कह् | नयति 
प्राप्नोतीतिवृत्तं फलं वेति नायकचरितप्रत्यक्षतया व्युत्पत्तिः 
प्रेक्षकाणां संभोगाप्रत्यक्षत्वे च तद्गतकेवलक्लेशदर्शनात् वैरस्यं 
सामाजिकस्य स्यात् | किमनेन महता कष्टेनेति तत एवोक्तं न निस्सुखः स्यादिति | 
नानापकारावस्थौ प्रतिनायकगतौ चरितसंभोगावनुपादेयावविषये चेति 
हेयावस्थौ नायकगतौ तु तद्वपरीत्यादुपादेयावस्थाविति तुशब्दस्यार्थः | 
अविप्रकृष्ट इत्यदीर्घः | दीर्घो हि प्रयोक्तृप्रेक्षकाणां खेदाय स्यात् ||

एवं प्रधानवर्णनीयस्य वृत्तमुक्त्वा तदुपयोगि वृत्तस्य दिशं 
दर्शयितुमाह - नायकदेवीत्यादि | नायका मुख्याः नायिकाः देव्यो 
महादेवीभोगिनीप्रभृतयः | गुरुजनो मातृपितृभ्रात्राचार्यादि | 
सार्थवाहोऽत्र सेनापतिः | इतिवृत्तवशाद्वणिगेव वा एषां संबन्धी अङ्क 
एतदर्थाभिधायक इति यावत् | अत एव नैकेन विचित्रेण रसविशेषेण युक्तस्तथा 
हि देवीयोगे शृङ्गारः नायके वीर इत्येवमन्यदुत्प्रेक्ष्यम् | नायकानां 
देव्यादय इत्यन्ये | अङ्क इति | अनेकरसाङ्कितत्वादपि अङ्क इति नामेत्यर्थः | न 
केवलं चरितसंभोगावेव प्रत्यक्षौ


प्. ४१९)

क्रोधप्रसादशोकाः शापोत्सर्गोऽथ विद्रवोद्वाहौ |
अद्भुतसंभवदर्शनमङ्के प्रत्यक्षजानि स्युः || २० ||

एकदिवसं प्रवृत्तं कार्यस्त्वङ्कोऽर्थबीजमधिकृत्य |
आवश्यककार्याणामविरोधेन प्रयोगेषु || २१ ||

एकाङ्केन कदाचिद्बहूनि कार्याणि योजयेद्धीमान् |
आवश्यकाविरोधेन तत्र कार्याणि कार्याणि || २२ ||


किन्त्वन्यदपि यत्र रञ्जनातिशयोऽस्तीति दर्शयन्नाह क्रोधप्रसादशोका इति | 
शापोत्सर्गह् शापकृतस्यानर्थस्य नाशः यथोक्तस्यानर्थकाभावस्य 
शङ्काभयत्रासकृतो विद्रव इति गर्भसन्धौ वक्ष्यते | उद्वाहो विवाहः | 
अद्भुतस्य संभवोऽभ्युपगमः उपक्रमो दर्शनम् च निर्वाह 
इत्येतच्चान्यस्यापि रञ्जकवर्गस्योपलक्षणम् | अक्षजं ज्ञानं प्रति गतानीति 
प्रत्यक्षजानि | प्रत्यक्षशब्देन तदेकदेश उच्यते तत्र 
जातानीत्यन्येन्द्रियवर्गस्य प्रत्यक्षता तावद्भवति कदाचित्तत्त्वप्रत्यक्षमपि |

अथाङ्कुस्य प्रयोगकालपरिमाणमियदिति दर्शयति एकदिवसप्रवृत्तमिति | 
तादृशमवान्तरेणार्थेन प्रयोजनेन युक्तं बीजमुपायानुष्ठानं 
वर्णनीयताया अधिकृत्याङ्कः कर्तव्यो यस्य प्रकृष्टं च यद्वर्तनं 
प्रयोगरूपं तदेकदिवसेनेति मुहूर्तपञ्चदशकेनैव यतस्तावन्तं 
कालमावश्यकानि भोजनादीति अशक्यनिरोधनानि ततः परन्तु प्रयोगकालश्चेत् 
तत्प्रेक्षकप्रयोक्तॄणां तदाप्यावश्यकस्य 
सन्ध्यावन्दनभोजनादेरविरोधेनेत्येवं कार्यानेकत्वमेकत्राङ्के 
निषिद्धम् | क्वचित्त्वभ्युपगतमपि | अन्ये तु सर्वामेवार्यां 
निषेधपरत्वेनाहुः | अन्ये त्वेकाङ्केनेति तृतीयां मन्यमानाः सर्वेयमार्या 
विधिपरेत्याहुः | यान्यवश्यंभावेन कार्या.इ भोजनादीनि तानि 


प्. ४२०)

रङ्गं तु ये प्रविष्टाः सर्वेषां भवति तत्र निष्क्रामः |
बीजार्थयुक्तियुक्तं कृत्वा कार्यं यथार्थरसम् || २३ ||

न बहूनीह कार्याणि त्वेकाङ्के विनियोजयेत् |
आवश्यकानां कार्याणां विरोधो हि तथा भवेत् ||) २४ ||

ज्ञात्वा दिवसावस्थांक्षयाममुहूर्तलक्षणोपेताम् |
विभजेत्सर्वमशेषं पृथक्पृथक्कार्यमङ्केषु || २५ ||

दिवसावसानकार्यं यद्यङ्के नोपपद्येत सर्वम् |


किं प्रत्यक्षेणैव दर्शनीयानीति यः शङ्कते तं प्रत्याह रङ्गन्त्विति | 
तत्रेत्यावश्यके कर्तव्ये न चासमाप्तावुपक्षिप्तावान्तरकार्ये 
पात्रनिष्क्रमणमिति दर्शयति | बीजार्थेति उपक्षेपात्मनो बीजस्य यत्प्रयोजनं 
तेन या युक्तिः संबन्धस्तत्र युक्तमुपायभूत. कार्यं प्रयोजनानुसारि 
विशिष्टरससम्पदोपेतं विधाय तत्परिसमाप्तौ यवनिकया तिरोधानरूपं 
निष्क्रमणं दर्शनीयम् | 
बीजार्थयुक्तिरुत्पत्ययुद्घाटनोद्भेदगर्भनिर्भेदफलसमानयनात्मेत्यन्ये |

एवमितिवृत्तनियममङ्के प्रदर्श्य तदितिवृत्तकालनियमं दर्शयति 
क्षणयाम मुहूर्तानां यानि लक्षणानि कर्तव्यान्यस्मिन् क्षणे 
सन्ध्यानुष्ठेयेत्यादीनि तैरुपेतां दिवसस्यावस्थां ज्ञात्वा सर्वं 
कार्यं प्रत्येकं सर्वात्मना परिपूर्णरूपमत एवाशेषं विभजेत् 
विभागेन दर्शयेत् | नाडिकाभिरष्टधा दिनं रात्रिं विभज्य 
छायाप्रमाणेन वेति तेन एकदिवससंपादितमुपयोगि चेष्टितमङ्के 
बध्नीयादिति तात्पर्यम् |

ननु तन्मध्ये तत्कार्यं मध्याह्नस्नानभोजनादि तद्दिवसमध्य एव वा 
यद्वृत्तं दूरस्थं दशरथमरणादि तत्कथं वाच्यमित्याह - 
दिवसावसानकार्यमिति | दिव-


प्. ४२१)

अङ्कच्छेदं कृत्वा प्रवेशकैस्तद्विघातव्यम् || २६ ||

(विप्रकृष्टं तु यो देशं गच्छेत्कार्यवशानुगः |
अङ्कच्छेदेऽथ संक्षेपान्निर्दिशेत्तं प्रवेशकैः ||) २७ ||

सन्निहितनायकोऽङ्कः कर्तव्यो नाटके प्रकरणे वा |
परिजनकथानुबन्धः प्रवेशको नाम विज्ञेयः || २८ ||

प्रकरणनाटकविषये पञ्चाद्या दशपरा भवन्त्यङ्काः |


सेऽवसानं समाप्तिर्यस्य तत् सर्वं कार्यं यद्यङ्के प्रत्यक्षेण 
प्रदर्शयितुं न युज्यते तदाङ्कच्छेदं कृत्वा प्रवेशकैः 
चूलिकाङ्कावताराङ्कमुखप्रवेशकविष्कंभका इहाभिप्रेताः | तथा च 
कोहलोऽर्थोपक्षेपपञ्चकमुक्तवान् |

एवमङ्कलक्षणं 
वितत्याभिहितमर्धेनोपसंहरन्नर्धान्तरेणाङ्कसन्धानरूपस्य 
प्रवेशकस्य सामान्यलक्षणं दर्शयन्नार्यां पठति सन्निहितनायक 
इत्यादि | नायकशब्देन तच्चरितसंभोगौ तौ सन्निहितौ प्रत्यक्षौ 
यत्रैकाङ्केऽपि रूपकेऽङ्को नायकचरितप्रत्यक्षताशून्यः कार्यः 
किपुनरन्यत्रेति प्रकरणे नाटके वेत्युक्तम् |

अन्ये त्वेतदुत्तरार्धेन संबन्धयन्तो रूपकान्तराणि प्रवेशकशून्यानि 
भवन्तीत्याचक्षते | परजनकथानुबन्ध इति चतुर्णां लक्षणं 
सूतमागधादेश्चूलिकाङ्कस्य स्त्रीपुरुषादेर्वाङ्कमुखोपकरणस्य 
चेटीकञ्चुकादेर्वा प्रवेशकविष्कम्भोपयोगिनः परिजनस्याकथयैव 
परस्परश्लिष्टयानुबद्धोऽङ्कावतारः | यथोक्तम् |

अङ्कान्तर एवाङ्को निपतति यस्मिन्प्रयोगमासाद्य |
नाट्यार्थकथायोगाद् विज्ञेयोऽङ्कावतरोऽसौ || इति |

तत्रायं प्रवेशकोऽङ्कार्थसन्धानाय भवतीति पूर्वोपक्षिप्तमङ्कं 
संख्यानुवादद्वारेण दर्शयति प्रकरणनाटकविषय इति | 
सन्ध्यवस्थानपरिपूर्णोपनिबद्धा एवाङ्का उप-


प्. ४२२)

अङ्कान्तरसन्धिषु च प्रवेशकास्तेषु तावन्तः || २९ ||

(अनयोरन्तरविहितः प्रवेशकोऽर्थक्रियां समभिवीक्ष्य
संक्षेपार्थः सन्धिष्वर्थानां संविधातव्यः ||) ३० ||

अङ्कच्छेदं कृत्वा मासकृतं वर्षसंचितं वापि |
तत्सर्वं कर्तव्यं वर्षादूर्ध्वं न तु कदाचित् || ३१ ||


क्रमोपसंहारवैतत्ये दश कस्यचित्संक्षेपेण षडित्येवम् अन्यतो 
न्यूनाधिकत्वमनुचितमित्यर्थः | अङ्कमध्येषु तु सन्धानानि षट् चित्राणि 
संपादयितुं पञ्चविधः प्रवेशकः कार्यः | अङ्कान्तरसन्धिष्विति निमित्तात् 
कर्मसंयोगे सप्तमी | अपिशब्देन प्रवेशक शब्दस्यावृत्तिः सूच्यते | चो हेतौ | 
प्रवेशकशब्दश्च महासामान्यवचनः पञ्चसु वृत्तः इह तु 
मध्यमसमान्ये प्रवेशकविष्कम्भकद्वये वर्तते |

तदयमर्थः - यस्मान्मासकृतं वर्षसञ्चितं वा यच्च तत्कार्य 
सामाजिकानां हृदयगतं तस्मात् प्रवेशकविष्कम्भकौ कर्तव्यौ | 
परिमितन्तु यदनुसन्धेयं तत्राङ्कमुखमल्पानुसन्धेये चूलिका अल्पतमे 
अङ्कावतारः | तत् केचित् वनवासादयोद्ध्याप्रवेशानन्तरं 
रामानुसन्धानमनुसन्धनीय माभूदित्याशयेन व्याचक्षते मासेन 
मासाभ्यां मासैर्वर्षेण वर्षाभ्यां वर्षैः इति | कदाचित्तु 
वर्षादूर्ध्वन्तु ये महाप्रभावाश्चिरातीतमप्यनुसन्दधते 
रामादेस्तेषां बहुतरो हि कालः प्रवेशकैर्वर्णनीयः | ये तु 
पुरुषप्रायास्तेषां वर्षादूर्ध्वमनुसन्धानं नैवास्ति तथा च 
मार्गशीर्षं तैषीं चान्तरेण दीर्घकालयत्रा 
आवर्षारात्रान्मासाष्टकमुक्तेति संगिरन्ते |

एतच्चासत् मासवर्षादीनां स्वीकृतनियतपरिमाणानां 
द्विवचनबहुवचनान्तत्वे वृत्त्ययोगस्य दर्शितत्वात् |

सौर्यके मासजाते च परिमाणं स्वभावतः |
उपाधिभूतमाश्रित्य संख्याभेदेन वर्तते ||

वयस्त्विति परिच्छेदः क्रियतेऽपि न गम्यते |
इष्ठो भेदादृते तत्र परिमाणमनर्थकम् ||


प्. ४२३)

यः कश्चित्कार्यवशाद्गच्छति पुरुषः प्रकृष्टमध्वानम् |
तत्राप्यङ्कच्छेदः कर्तव्यः पूर्ववत्तज्ज्ञैः || ३२ ||


इत्यादिबहु च वर्षादूर्ध्वमिति च निषेधः फल्गुफल एव स्यात् | 
तस्मादेकवचनान्तेनैव समासः  न च 
रामायणभारतादिचरितत्यागप्रसङ्गः | कार्यग्रहणं ह्येतदर्थं 
मुनिना कृतं यत्र हि यत्रनिष्पाद्यं सञ्चितं तदेव वर्षं गण्यते 
वर्षान्तराणि तु तत्र विद्यमानान्यपि अविद्यमानकल्पानि | रामचरिते हि 
चतुर्दशवर्षाण्यरण्यनिवासो यद्यपि कार्यः वर्षाणि त्रिचतुराणि भवन्ति 
यत्र मारीचवधसुग्रीवराज्यदानाद्यवान्तरकार्यंसंभवति | 
तस्माद्वर्षादूर्ध्वमित्यनेन कार्यं वर्षद्वयदि निषिध्यत इत्येवं 
वर्षसहस्रायुषोऽपि वर्षशतान्तरालवृत्तचरितव्याख्यानेऽपि न 
किञ्चिद्दुष्यति | तेन पञ्चाङ्के नाटके पञ्च कार्यदिनानीति संक्षेपः 
दशाङ्के तु दशेति विस्तरः |

अङ्कच्छेदे निमित्तान्तरमप्याह - यः कश्चित्कार्यवशादिति | 
कार्यवशात्कार्यस्य तत्रायतत्वात् यः पुरुषो नायकः 
सोऽनेकयोजनव्यवहितमध्वानं यदा प्रतिदिनं गमनं विश्रान्तिः 
शययेत्येवमादि कथं रङ्गे प्रदर्श्य तदन्तेनाङ्कच्छेदः कार्यः | 
डिमादिनायकस्य तु दिव्यस्याकाशयानकादिना सर्वं युज्यते | अनायक 
पुरुषस्त्वविच्छिन्न एवाङ्के निष्क्रामति | ननु दिवसावसानकार्यं 
केनोपपद्यत इति आवश्यकाविरोधेनेत्यादिना यदुक्तं 
ततस्तिलमात्रेणाप्यधिकं वाच्यमस्य न लभ्यते वाक्यस्य | अत एवैतत् 
भट्टलोल्लाटाद्यैर्न पठितमेव ||

उपाध्यायास्त्वाहुः - नेदं निमित्तान्तरं अपि तु पूर्वं तावत्कथितं 
यद्यङ्के नोपपद्यत इति तस्यैवोदाहरणमनयैवार्यया दर्शितम् | यथा 
नायकस्य प्रकृष्टाध्वगमनमिति पूर्ववदिति तदर्हमिति भवति 
पूर्वलक्षणार्होऽङ्कच्छेदोऽयमिति यावत् | अपिशब्द उदाहरणान्तरमपि 
सूचयति | अङ्कार्थसन्धानप्रयोजनस्य प्रवेशकस्य स्थानं वाच्यम् | 
विषयं चाह अङ्कान्तरानुसारीति अङ्कमध्ये भवतीति यावत् | अङ्कान्तरं 
पूर्वाङ्कान्तरमनुसरति तस्य पश्चाद्भवतीत्यर्थः | प्रत्यङ्कान्तं यो 
बिन्दुः अनुसन्धानाभिधायिवाक्यं यत्संक्षिप्तं प्रयोजनं 
तदधिकताकरणं विस्तारमुद्दिश्येति वाच्यमुक्तं प्रकरणे नाटके 
चावश्यं प्रवेशकस्तस्यावश्यमुत्तमप्रकृतिविषये उपदेशाय 
प्रवृत्तोऽपरिमितेनोपायेन भूयस्तरावान्तरकार्ये प्रत्युत्पत्तिबहुनां 


प्. ४२४)

अङ्कान्तरानुसारी संक्षेपार्थमधिकृत्य बिन्दूनाम् |
प्रकरणनाटकविषये प्रवेशकः संविधातव्यः || ३३ ||

नोत्तममध्यमपुरुषैराचरितो नाप्युदात्तवचनकृतः |
प्राकृतभाषाचारः प्रयोगमाश्रित्य कर्तव्यः || ३४ ||

कालोत्थानगतिरसौ व्याख्यासंरम्भकार्यविषयाणाम् |
अर्थाभिधानयुक्तः प्रवेशकः स्यादनेकार्थः || ३५ ||


चामात्यादीनामपि स्वकार्यनिरूपणाय प्रवेशकः अन्यत्र रूपके 
परिमितकार्योपदेशात् न तथा प्रवेशकोपयोग इति वितनिष्यामः |

अथ विष्कम्भकाद्भेदमस्य दर्शयन् प्रवेशकशब्दोऽतिविशेषशब्दवाच्यपि 
भवतीति दर्शयति नोत्तममध्यमपुरुषैरिति | उत्तमादयोऽपि भवन्ति 
परिजनास्तन्निवृत्त्यर्थमेतत् | उदातं संस्कृतवचनं तस्य निषेधः | अन्ये 
त्वाहुः - उदात्तं स्वात्म कार्यविश्रान्तं वचनं निषिष्यते आणत्तंमि 
भट्टिदारि आ ए इत्यादिना हि स्वकृत्यं प्रधानोपयोग्येव दृश्यते न स्वतन्त्रं | 
तत्र प्राकृती भाषा आचारश्च व्यवहारः प्राकृत एव | प्रयोगमाश्रित्येति 
क्वचित्तु प्रयोगवशात्संस्कृतभाषाचारो विष्कम्भकेऽपि कर्तव्य इति दर्शयति |

संक्षेपार्थमधिकृत्येति यदुक्तं तदेव विभजति कालोत्थानगतिरसाविति | 
कालोदयस्य गतिरवगमो यतः कालोदयसूचकः कश्चित् प्रवेशकः | यथा - 
अज्ज वसन्दमहूसवे सबहुमाणमाहूय इत्यादि (रत्नाः १) | अर्थाभिधानेति 
प्रत्येकं संबध्यते तेन व्याख्यादीनां विषयान्तानां चतुर्णां 
योऽर्थस्तदभिधाने युक्तस्तदुद्देशेनप्रवृत्त इतिपञ्चप्रकारः प्रवेशक 
इतियावत् | व्याख्यायत इति व्याख्या | तथाहि - केनचित्प्रवेशकेन गूढो 
व्याख्यायत इत्यर्थः | यथा तापसवत्सराजे अमात्यप्रणिधिः मामिज्ज-ई 


प्. ४२५)

वह्वाश्रयमपि कार्यं प्रवेशकैः संक्षिपेच्च सन्धिषु वा |
बहुचूर्णपदैर्युक्तं जनयति खेदं प्रयोगस्य || ३६ ||


असवास-एहि हालाहलस्स पमादसंकिदा (भ्राम्यते पार्श्वकैः 
प्रमादशङ्कितैः |) तापस-अ-४ (इत्यादि) अनेन हि नातिव्यवधानोक्तं 
पद्मावतीगृहे च यद्वासवदत्तास्थापनं तस्य गूढं प्रयोजनं 
व्याख्यातम् | संरम्भः कार्यविशेष विषयः अभिप्रायस्तस्यार्थ 
उपायान्वेषणादि तदभिधानयुक्तः प्रवेशको यथा नृत्तपा (वा) रे 
गति.......उपस्थितमिदं तत्प्रयोजन मित्यादि | अनेन 
वासवदत्तामपहृत्योज्जीयनीं निनीषोर्वत्सराजस्य प्रयोजकत्वं 
प्राप्तानाममात्यानां संरम्भः शालङ्कायनेनोक्तः |

कार्यं तु यदाधिकारिकमित्यादि (१९-३) तस्यार्थः पञ्चाङ्गस्यानुष्ठानम् | 
तद्यथा - कर्मणामारम्भोपायः पुरुषद्रव्यसंपद् देशकालविभागः 
विनिपातप्रतीकारः कार्यसिद्धिरिति | तथाभूताभिधानयुक्तश्च प्रवेशको 
बाहुल्येन तापसवत्सराजप्रतिभाचाणक्यमुद्राराक्षसादिषु | विषयस्तु 
भाविनोऽङ्कावतारस्येतिवृत्तं तस्यार्थो विशेषरूपः तदभिधानेन युक्तः 
प्रवेशको यथा नागानन्दे द्वितीयेऽङ्के चेटिकाद्वयेन मदनावस्थेतिवृत्तस्य 
विशेषवर्णनं चन्दनलतागृहादि दर्शितम् | अन्यान्यपि प्रवेशकस्य 
प्रयोजनानि सन्ति | न त्वेतत्परिगणनमित्याह - अनेकार्थ इति |

नन्वेवंभूतोऽर्थो यः प्रवेशके प्रदर्श्यते समसेन विस्तरेण 
वेत्याशंक्याह वह्वाश्रयमपीति | सन्धिं चिकिर्षव इति 
अङ्कार्थसन्निवेशनिमित्तं ये प्रवेशकाः पञ्चप्युक्ताः 
चूलिकादयस्तैर्वाङ्काश्रयं बहुवक्तव्यं विततमपि कार्यं संक्षिपेत् 
यावत्सन्धानोपयोगि तावत्तत्र ब्रूयत् | यतो बहुभिर्गद्यगतैरसमस्तैः 
पदैरसंस्कृतप्रायैः खेदो भवति | अनेन प्रवेशकादौ उत्कलिकाप्रायं 
बहुतरसमाससङ्कीर्णमभिनयशाखाङ्गत्रोटनकारित्वात् 
समाससंशयेनार्थानिश्चायकत्वाच्च न कर्तव्यमित्यपि दर्शयति |

दिवसावसानकार्यं यद्यङ्के नोपपद्यते सर्वम् |
अङ्कच्छेदं कृत्वा प्रवेशकैस्तद्विधातव्यम् ||


प्. ४२६)

यत्रार्थस्य समाप्तिर्न भवत्यङ्के प्रयोगबाहुल्यात् |
वृत्तान्तस्वल्पकथैः प्रवेशकैः सोऽभिधातव्यः || ३७ ||

युद्धं राज्यभ्रंशो मरणं नगरोपरोधनं चैव |
प्रत्यक्षाणि तु नाङ्गे प्रएशकैः संविधेयानि || ३८ ||


इति यदुक्तं तत्रानुपपत्तिर्बहुप्रकारा भवतीति दर्शयितुमाह यवार्थस्य 
समाप्तिरिति | यत्प्रत्यक्षप्रयोज्यमपि प्रयोगवशादङ्केऽसमाप्तं भवति 
तत्प्रवेशकेन कर्तव्यम् बहुतरत्वं प्रयोगस्य बहुमानास्पदत्वम् |

तदयमत्रार्थः - यत दिवसकार्याण्यनेकानि तत्र तन्मध्ये 
यत्सुन्दरप्रयोगौपदेशोपयोगि च तत्प्रत्यक्षेण दर्शनीयम् | अन्यत्सर्वं 
प्रवेशकेन वृत्तान्तार्था तदवशिष्टेनेतिवृत्तनिर्वाहफला अल्पा संक्षिप्ता 
कथा यस्य प्रवेशकस्य | एवं प्रत्यक्षप्रयोज्यप्रवेशकोपयोगो दर्शितः 
अन्यत्रात्पि तं दर्शयति युद्धं राज्यभ्रंश इत्यादि | युद्धे 
शस्त्रसंपातस्य बाहुल्यं राज्यभ्रंशेऽपि पतनमरणादेः नगरोपरोधे 
बलस्य यन्त्रसुरङ्गादिदानस्य | इह केचिदाहुः मरणं द्विविधम् | 
किञ्चिदन्यसंबन्धिन्या क्रियया संपाद्यं यथा चक्रेण दैत्यस्य 
शिरश्छेदं किञ्चिदन्यसंबन्धिक्रियानैरपेक्ष्येणैव 
व्याध्यभिघातादिप्रभवम् | तत्राद्यस्यैव निषेधः क्रियते | एतदर्थमेव 
कृतग्रहणं तद्ध्यन्यक्रियावाचकम् | न च तद्युद्धेन संगृहीतम् | अयुद्धे 
पूर्वस्याप्यशङ्कितशिरश्छेदस्य दर्शितत्वादिति | त एवं प्रष्टव्याः - इदं 
मरणं प्रयोज्यमिदमप्रयोज्यमिति न तावदत्र विषयविभागे 
निदानमुत्पश्यामः | मृतस्य कथं निष्क्रमणं कथं वावस्थानं ततो 
नाट्योपयोगिसमस्तध्रुवागानादिप्रक्रियाविलोपः सामाजिकानां 
विरसताप्रतिपत्तिरिति तु सर्वत्र मरणं समानं तस्माद्रङ्गे 
मरणमप्रयोज्यमेव | ननु मरणानुभाववर्णनेनेदानीं किं कृत्यं 
युद्धवीररौद्रादावप्येतदनुभाववर्णने किं प्रयोजनं 
तदनुभावापरिज्ञाने प्रवेशकैरपि कथं वर्णनं स्यादिति चेन्मरणेऽपि 
समः समाधिः |


प्. ४२७)

अङ्के प्रवेशके च प्रकरणमाश्रित्य नाटके वापि |
न वधः कर्तव्यः स्याद्योऽभ्युदयी नायकः ख्यातः ||

अपसरणमेव कार्यं ग्रहणं वा सन्धिरेव वा योज्यः |


किञ्च यत्र प्रत्यापत्तिशून्यं मरणं तत्प्रक्रियाविलोपकत्वान्न प्रयोज्यम् | 
यत्तु क्वचित्तत्प्रत्यापत्तिः यथा जीमुतवाहनस्य तदेव 
क्षणमात्रानिश्चितचेष्टात्मकं प्रयोज्यमेवेति सोऽपि 
मरणानुभावसाक्षात्करणस्य विषयः | यद्वाहिनीनामपि 
साटोपपरिक्रमणं शस्त्रवर्णनादिप्रारम्भरूपमदः प्रयोज्यमपि तु 
तन्निर्वाहो न प्रदर्शनीयः | एतदेव कारणे स्फुटीकृतं युद्धमेव 
यन्निर्वाहपर्यन्तं यावन्मरणमेव यदचिरप्रत्यापत्तिर्न भवति तन्न 
प्रत्यक्षेण प्रयोज्यं प्रवेशकैरिति 
उपक्षेपपञ्चकमध्यादन्यतमेनोपक्षेपेणेत्यर्थः | अन्ये त्वाहुः - 
व्याधिजमभिघातजं च मरणं रङ्गे प्रयोज्यं 
अपुनर्जनिनिष्क्रान्तिरहितप्रकृतिर्विधेयेति |

अथ सर्वथा यद्विषयं मरणं नाख्येयं तद्दर्शयति अङ्के प्रवेशके चेति 
| प्रकरणे नाटके वा नायकस्य प्रत्यक्षेण वा वर्णनया वा न मरणं 
वर्णनीयम् | अङ्क इति प्रत्यक्षेण प्रवेशक इति वर्णनया |

ननु प्रत्यक्षेण ये न कस्यचिन्मरणं प्रयोज्यमिच्छन्ति तन्मते अङ्कग्रहणं 
किमर्थं तत्राहुः वधशब्देन (न) मरणमुच्यते अपि तु 
परकृतघातदानादि तत्रान्यघातदानाद्यपि प्रत्यक्षेण रङ्गे प्रदर्श्यते | 
अचिरप्रत्यापत्तौ समाश्वासे यस्तु नायकस्तस्य ख्यातस्य न घातदानादि 
प्रदर्शनीयम् | अन्ये तु ख्यातं नायकं पताकानायकादिकमिच्छन्ति |

अपसरणमिति पलायनम् यथोक्तं - अशक्ये सर्वमुत्सृज्यापगच्छेत् दृष्टा 
(अर्थ ९-७) हि जीवतः पुनरावृत्तिः इति | ग्रहणं वा कार्यं 
सनिबन्धनबन्धनमिति | यथा वासवदत्तनृत्तधारे (पारे?) वत्सराजस्य | 
सन्धिरेवेति सन्धानं यदुक्तम् -


प्. ४२८)

काव्यश्लेषैर्बहुभिर्यथारसं नाट्यतत्त्वज्ञैः || ४० ||

न महाजनपरिवारं कर्तव्यं नाटकं प्रकरणं वा |
ये तत्र कार्यपुरुषाश्चत्वारः पञ्च वा ते स्युः || ४१ ||

काव्यं गोपुच्छाग्रं कर्तव्यं कार्यबन्धमासाद्य |


प्रवृत्तचक्रेणाक्रान्तो राज्ञा बलवताऽबलः |
सन्धिनोपनमेत् .............. | (अर्थशास्त्रे ७-३ अध्या)

अपसरणबन्धनसन्धीनां विषयविभागसूचनायाह | 
प्रधानरसानुसारेण यत्काव्यं यत्काव्यार्थस्तस्य श्लेषा 
बन्धनाद्युपपत्तयः तैरुपलक्षितमपसरणादिकार्यमिति यावत् | 
कार्यविशेषैरिति केषांचित्पाठः |

अथ यद्यदप्रयोज्यं प्रत्यक्षेण तस्य सामान्यद्वारकं संग्रहं 
दर्शयितुमाह - न महाजनपरिवारमिति | महाजनः संख्यया तेन 
परिवारः परिवारणं यत्र यत्र वस्तुनि तन्नाटकमिति तद्युक्तं तत् प्रकरणम् 
| वाग्रहणादन्यदपि न कार्यम् | एतदुक्तं भवति - बहुतरपुरुषसाध्यं 
यत्किञ्चित्तद्यथा समुद्रे सेतुबन्धनमित्यादि तत्सर्वं प्रत्यक्षेण न 
प्रदर्शनीयम् तथा महतो जनस्य पितापुत्रश्वश्रूस्नुषागुरुशिष्यादेः परितो 
वरणं व्रीडातङ्कादियोगेन यत्र जायते वैरस्यं वा महाजनस्य सभ्यस्य 
च यत्र परिवरणं चित्तसंकोचः तत्सर्वं परिचुम्बनद्यपि न प्रत्यक्षं 
प्रयोज्यम् | यदि च प्रत्यक्षप्रयोज्यं 

तत्र पञ्च कार्यपुरुषाः यदि चत्वारः प्रकरीपतकादिरूपा तेषां च 
परिवारस्वभावास्तावन्त एवेति | यदि प्रकर्षस्तदा दशाष्टौ वा रङ्गे 
प्रविष्टा भवन्ति | ततोऽधिकेषु त्वभिनय चतुष्टयं सम्यगविभावनीयं 
स्यात् देवयात्रापरिदृश्यमानजनसमाजवत् | ऐवमङ्के प्रवेशकस्वरूपं 
वितत्याभिहितम् अधुना तत्समुदायस्य नाटकस्य यादृग्रूपं तद्दर्शयति 
काव्यं गोपुच्छाग्रमिति | क्रमसूक्ष्माङ्गमिति केचित् | अन्ये तु यथा गोपुच्छे 
केचिद्वालाः ह्रस्वाः केचिद्दीर्घाः एवं कानिचित्कार्याणि 


प्. ४२९)

ये चोदात्ता भावास्ते सर्वे पृष्ठतः कार्याः || ४२ ||

सर्वेषां काव्यानां नानारसभावयुक्तियुक्तानाम् |
निर्वहणे कर्तव्यो नित्यं हि रसोऽद्भुतस्तज्ज्ञैः || ४३ ||

नाटकलक्षणमेतन्मया समासेन कीर्तितं विधिवत् |
प्रकरणमतःपरमहं लक्षणयुक्त्या प्रवक्ष्यामि || ४४ ||

यत्र कविरात्मशक्त्या वस्तु शरीरं च नायकं चैव |


मुखसन्धौ परिसमाप्तानि कानिचित् प्रतिमुखपर्यन्तानि 
कानिचिदवमर्शावसानानि पराणि निर्वहणपर्यवसायीनि तद्यथा 
रत्नावल्यां प्रमोदोत्सवो मुखसन्धावेव निष्ठित इत्यादि यावत् 
बाभ्रव्यवृत्तान्ती मुखोपक्षिप्तो निर्वहणनिष्ठां प्राप्तः | साररूपाश्च 
पदार्थाः पर्यन्ते कर्तव्याः |

अत्र हेतुमाह सर्वेषाम् काव्यानामिति | नाटकादीनां निर्वहणोऽद्भुतरसः 
कर्तव्यः | एवं हि तानि काव्यानि रसभावानां युक्त्या परस्परसंबद्धानि 
युक्तानि भवन्ति नान्यथा एकवाक्यतां च विना कः प्रबन्धार्थ | तथा च 
शृङ्गारवीररौद्रैः स्त्रीरत्नपृथिवीलाभशत्रुक्षयाः 
करुणादिभिस्तन्निवृत्तिरितीयता क्रमेण लोकोत्तरासंभाव्यमनोरथप्राप्तौ 
भवितव्यमद्भुतेन | असाधारणलाभो हि यदि फलत्वेन कल्प्यतेऽवश्यं 
क्रियायाः किञ्चिदस्त्येव फलमात्रामिति किं 
तत्रोपायव्युत्पादनायत्तेनेत्यद्भुतावसानत्वमकार्यम् केन 
व्युत्पद्यजनस्यैवं बुद्धिर्जायते - अहो दुष्करमप्युपायक्रमेण सिध्यति इति 
उपायेन वर्तितव्यं इति | पूर्वोक्तमुपसंहरति वक्तव्यान्तरं चाक्षिपति 
नाटकलक्षणमेतदित्यादि | क्वचिल्लक्ष्यं प्रसिद्धम् इह तु लक्षणबलेन 
तस्यैव यत्नप्रसाध्यत्वमिति दर्शयति | लक्षणयुक्त्य लक्षणद्वारेण युक्तिः 
हृदयानुप्रवेशनया हेतुभूतया संपाद्ययेत्यर्थः | तत्र प्रकरणस्य 
सभेदस्य सलक्षणं नामनिर्वचनं चाह यत्र कविरात्मशक्त्येति | वस्त्विति 
साध्यं फलं शरीरमिति तदुपायं वस्त्वादिकं 
काव्याभिधेयमात्मशक्त्या प्रकुरुते यत्काव्येन तत्प्रकरणमिति 
बुधैर्ज्ञेयमिति संबन्धः | यत्र 

प्. ४३०)

औत्पत्तिकं प्रकुरुते प्रकरणमिति तद्बुधैर्ज्ञेयम् || ४५ ||

यदनार्षमथाहार्यं काव्यं प्रकरोत्यभूतगुणयुक्तम् |
उत्पन्नबीजवस्तु प्रकरणमिति तदपि विज्ञेयम् || ४६ ||

यन्नाटके मयोक्तं वस्तु शरीरं च वृत्तिभेदाश्च |
तत्प्रकरणेऽपि योज्यं सलक्षणं सर्वसन्धिषु तु || ४७ ||


समुत्पाद्यं न भवति तत्र योऽनुत्पाद्योंऽशः न कुतस्थो ग्राह्य इति 
दर्शयितुमाह यदनार्पमित्यादि | अनार्षमिति 
पुराणादिव्यतिरिक्तबृहत्कथाद्युपनिबद्धं मूलदेवचरितादि | आहार्यमिति 
पूर्वकविकाव्याद्वाहरणीयं समुद्रदत्तचेष्टितादि |

ननु च तत्रांशे कविकृतत्वाभावात्कथं प्रकरणवाचोयुक्तिरित्याह उत्पन्ने 
पूर्वसिद्धे बीजं वस्तु च यत्र तादृशमपि तत् यदिति वस्तुभूतैः 
बृहत्कथादौ काव्यान्तरे वा र्पसिद्धैर्गुणैर्युक्तं प्रकरोति तदिति 
तस्माद्धेतोरेतदपि प्रकरणम् | तेन बृहतत्कथादिसिद्धस्य 
मूलदेवादेरधिकावापं कविशक्तिर्यदा विधत्ते तदा प्रकरणम् | एवं 
पूर्वकविसमुत्प्रेक्षितसमुद्रदत्तचेष्टादिवर्णनेऽपि अधिकावापं 
विदधत्कविः प्रकरणं कुर्यादिति तात्पर्यम् | नन्वस्येति वृत्तस्य कथं 
योजनेत्याशंक्य पूर्वोक्तमेवातिदेशद्वारेण स्मारयितुमाह यन्नाटके 
मयोक्तमिति | 
नानाविभूतियुक्तमृद्धिविलासादिभिरित्यादिनायकफलवत्वमुक्तं तत् 
वस्तुशरीरमिति अङ्कप्रवेशकाढ्यं वृत्तिभेदाश्चेति 
नानारसभावचेष्टितैर्बहुधा | सुखदुखोत्पत्तिकृतमिति 
सलक्षणमित्यङ्कप्रवेशकयोर्लक्षणयुक्तमिति |

केचित्तु शरीरग्रहणेन गतार्थं 
तस्माल्लक्षणमित्यङ्कपरिमाणमङ्कान्तरसन्धानहेतुषु च प्रवेशकेषु 
यत्प्रयोज्यमुक्तं दिवसावसानकार्यं यद्यङ्केनोपपद्यत इत्यादि 


प्. ४३१)

विप्रवणिक्सचिवानां पुरोहितामात्यसार्थवाहानाम् |
चरितं यन्नैकविधं ज्ञेयं तत्प्रकरणं नाम || ४८ ||

नोदात्तनायककृतं न दिव्यचरितं न राजसम्भोगम् |
बाह्यजनसंप्रयुक्तं तज्ज्ञेयं प्रकरणं तज्ज्ञैः || ४९ ||

दासविटश्रेष्ठियुतं वेशस्त्र्युपचारकारणोपेतम् |
मन्दकुलस्त्रीचरितं काव्यं कार्यं प्रकरणे तु || ५० ||


इत्यादि तत्सर्व प्रकरणेऽपि योज्यम् इति | अतिदेशायातमतिप्रसङ्गं 
वारयत्यार्याद्वयेन विप्रवणिमित्यादिना | सचिवो मन्त्री अमात्योऽधिकृतः 
सार्थवाहस्तावत्पण्यानामाहर्ता तद्देशक्रयविक्रयकृतो वणिजोऽन्य एव | 
नैकविधमित्यनेकरमयुक्तमित्यर्थः | नैकरसान्तरविहित इति 
तदतिदेशमात्रमिति सूचितम् | प्रख्यातोदात्तेति प्रसक्तं निषेधति नोदात्तेति | 
तन्निषेधे चार्थान्नाटके वैपरीत्यमायातम् | नाटके च देवो नायकत्वेन 
निषिद्ध इति प्रकरणे कर्तव्यत्वेनापाद्यत इत्याह न दिव्यचरितमिति | तथा न 
दिव्याश्रयमिति यदनादेशाद् देवानां प्रयोज्यत्वं प्रसक्तं तदप्यनेन 
निषिद्धम् | नाटके देवानामिवेहापि राज्ञः प्रवेशे शङ्कमाने निराकरोति न 
राजसंभोगमिति | यदि वा औत्पत्तिकत्वेऽपि न राजोचितसंभोगोत्प्रेक्षा 
विप्रादिषु करणीयेत्यनेन शिक्षयति अत एव राजनियमः | उचितोऽन्तःपुरजनः 
कञ्चुकिप्रभृतिः तद्व्यतिरिक्तो बाह्यजनोऽत्र चेटदासादिः प्रवेशकादौ कार्य 
इत्यर्थः |

एतदेव दर्शयति दासविटश्रेष्टियुतमिति कञ्चुकिस्थाने दासः विदूषकस्थाने 
विटः अमात्यस्थाने श्रेष्ठीत्यर्थः | वेश्यावाटो वेशः तत्र या स्त्री तस्याः 
य उपचारो वैशिके (अ-२३) वक्ष्यते स कारणं यस्य शृङ्गारस्य तेनोपेतं 
कुलस्त्रीविषयं चेष्टितं मन्दं यत्रेति | उपाध्यायास्तु मन्दकुलानां 
स्त्रीणां चरितं 


प्. ४३२)

सचिवश्रेष्ठिब्राह्मणपुरोहितामात्यसार्थवाहानाम् |
गृहवार्ता यत्र भवेन्न तत्र वेश्याङ्गना कार्या || ५१ ||

यदि वेशयुवतियुक्तं न कुलस्त्रीसङ्गमोऽपि स्यात् |
अथ कुलजनप्रयुक्तं न वेशयुवतिर्भवेत्तत्र || ५२ ||


यत्रेत्याहुः तेन कुलाङ्गनापि तत्र मन्दकुलैवेति दर्शितं भवति | 
एतदेवाभिमन्यमानेन पुष्पदूषितकेऽशोकदत्तादिशब्दाकर्णनेन 
समुद्रदत्तस्य शङ्का योपनियद्धा सा न दोषाय निर्वहणान्तोपयोगिनी हि 
नन्दयन्तीनिर्वासनं तस्याश्च गृहान्तरावस्था | इदमेव मुखसन्धौ 
मूलं परपुरुषसंभावनामूलत्वात् | एवमनभ्युपगमे तु श्वशुरेण 
बध्वा असन्निहिते पुते निर्वासनं 
शबरसेनापतिगृहेऽवस्थानमित्युत्तमप्रकृतीनामनुपपन्नमेव | तस्मात् 
स्ववर्गापेक्षयेदमुत्तमत्वमद्यतने राजोचितानामुत्तमप्रकृतीनां 
वणिद्मावे समारोप्य तद्रुषणं यत्कृतं न तेन ब्रह्मयशःस्वामियशः 
खण्डितं अपि तु स्वयश एव | ये हि मिथ्यायशो मिथय 
कलङ्कयितुमुद्यतास्तेषां खयश एवेति यशोमात्रवशेषता न हि 
नायकशब्दमात्रादेव दुर्योधनवदेव शङ्काद्यनुचितम् | प्रकरणे हि 
तादृश एव नायकः केवलमन्यवणिगपेक्षया स उत्तमोऽस्तु व्युत्पाद्यश्च 
तत्रैवंविध एवेत्यलमवान्तरेण |

अथास्य सप्तविधस्यापि प्रकरणस्य प्रत्येकं भेदत्रयं 
दर्शयितुमार्यात्रयं पठति सचिवेत्यादि | सचिवादीनां संबन्धिनी यत्र 
गार्हस्थ्योचिता वार्ता पुरुषार्थसाधकमितिवृत्तं न तत्र वेश्याङ्गना 
नायिकात्वेन निबन्धनीया विटादीनां तु नायकत्वेन कृतानां 
गार्हस्थ्यचिन्तायां सापि निबन्धनीयेत्युक्तं भवति | यदि 
गृहस्थचिन्तावर्णनं न भवति श्रेष्ठिसार्थवाहादीनां च 
विप्रादिवदविरुद्धो वेश्यायोग इति सापि प्रदर्शनीयेति लब्धमर्थात् | तत्र न तु 
कुलस्त्रीसंगमः कर्तव्यः | तदाह यदि वेशयुवतीति | अथ कुलजनप्रयुक्तमिति | 
एवं श्रेष्ठिसचिवादिविषयं शुद्धं भेदद्वयमुक्तं विठादिविषयस्तु 
संकीर्ण एव वेश्याकुलजाभ्यां भवति |


प्. ४३३)

यदि वा कारणयुक्त्या वेशकुलस्त्रीकृतोपचारः स्यात् |
अविकृतभाषाचारं तत्र तु पाठ्यं प्रयोक्तव्यम् || ५३ ||

मध्यम पुरुषैर्नित्यं योज्यो विष्कम्भकोऽत्र तत्त्वज्ञैः |
संस्कृतवचनानुगतः संक्षेपार्थः प्रवेशकवत् || ५४ ||

शुद्धः संकीर्णो वा द्विविधो विष्कम्भकोऽपि कर्तव्यः |
मध्यमपात्रः शुद्धः संकीर्णो नीचमध्यकृतः || ५५ ||


तदाह यदि वा कारणयुक्त्येति | विटे वेशस्त्री प्रधानत्वात् पूर्वमुक्ता कुलस्त्री 
तु तत्रापि पितृपितामहाद्यनुरोधादिति कारणशब्देनोक्तम् | अविकृता भाषा 
कुलस्त्रियाः शौरसेनी वेश्यायाः संस्कृता आचारः कुलस्त्रियां 
विनयप्रधानः अन्यस्यां तद्विपरीतः | तथा च देवीचन्द्रगुप्ते 
वसन्तसेनामुद्दिश्य माधवस्योक्तिः (माधवसेनामुद्दिश्य 
चन्द्रगुप्तस्योक्तिः ?) -

आनन्दाश्रु सितेतरोत्पलरुचोरावध्नता नेत्रयोः
प्रत्यङ्गेषु वरानने पुलकिषु स्वेदं समातन्वता |
कुर्वाणेन नितम्बयोरुपचयं संपूर्णयोरप्यसौ
केनाप्यस्पृशताप्यधोनिवसनग्रन्थिस्तवोच्छ्वासितः || इति |

अत्र हि व्युत्पाद्यस्तथाविध एव तादृश्येव च वृत्तङ्के एवमेतत् | एकविंशतिः 
प्रकरणे भेदाः | प्रकरणे नायकापेक्षया प्रायशः उपयोगिनोऽपि 
मध्यमा एव संभवन्तीति तत्र विष्कम्भकस्य बाहुल्येन 
सभावनमित्याशयेन प्रकरणे विष्कम्भकं लक्षयति मध्यमपुरुषैरिति | 
विष्कम्भयत्युपस्तम्भयतीति विष्कम्भकः | संस्कृतेन वचनेनानुगतं च 
सङ्कीर्णोऽप्यस्त्येवेति प्रवेशकेन वार्थक्रियाकर्तव्यतामेव 
कर्तव्यत्वेनाभिसन्धाय विष्कम्भकः कार्यः | तामेवार्थक्रियां स्पष्टयति


प्. ४३४)

अङ्कान्तरालविहितः प्रवेशकोऽर्थक्रियां समभिवीक्ष्य
संक्षेपात्सन्धीनामर्थानां चैव कर्तव्यः || ५६ ||

अनयोश्च बन्धयोगादन्यो भेदः प्रयोक्तृभिः कार्यः |
प्रख्यातस्त्वितरो वा नाटकयोगे प्रकरणे वा || ५७ ||


संक्षेपात्सन्धीनामर्थानां चेति | सन्धीनां यः संक्षेपो 
युद्धराज्यभ्रंशादीनां चार्थानां यः संक्षेपस्तमभिसन्धाय 
अङ्कस्याङ्कयोर्वान्तराले मध्ये विष्कम्भको योज्यः |

ननु कोहलेन मुखाङ्कस्य चायमन्तरान्तरे विहितः
मध्यमपुरुषनियोज्यो नाटकमुखसन्धिमावसञ्चारः |
विष्कंभको हि कार्यो नाटकयोगे प्रवेशकवत् | इति |

तत्कथमुक्तमङ्कान्तरानुसारीति उपलक्षणार्थमेतदित्यदोषः | तथाहि 
बीजं बिन्दुश्च प्रथममुपक्षिप्येते तत्र च पृथग्जनस्यालब्धनिवेशत्वात् 
सचिवादिगोचरत्वाच्च तदुपक्षेपे विष्कम्भकस्यैवावसर इति यदुच्यते 
तदङ्कान्तरेष्वपि मन्त्रगुप्ततायां तुल्यमिति तत्राप्यनिवारितो 
विष्कम्भकप्रवेशः | पृथग्जनोऽपि वा यत्र मन्त्रचिन्तायामनुप्रवेश्यते 
तत्र प्रवेशकोऽपि प्रथओपक्षेपे न योग्य इति युक्तम् | 
सामान्येनाङ्कान्तरानुसारीति अङ्कस्य मध्य इत्यनेन 
प्रस्तावनाङ्कमध्यवर्तिताप्युक्तैव | प्रवेशकविष्कम्भकविषये 
लिङ्गवचनयोरतन्त्रत्वात् स्त्रीणामप्यनुप्रवेशः संख्याधिक्यस्य च |

एवं सकलपुरुषार्थविषया व्युत्पत्तिः नाटकेन प्रधानस्य राजप्रायस्य 
क्रियते प्रकरणेन च मध्यमप्रायस्य अपूर्वकुतूहलवतस्तत्रापि 
चैकविशकस्याभिधानात् चित्रव्युत्पत्तिः | तत्र रूपकलक्षणस्य संकीर्णतया 
बहवो भेदाः सन्तीत्युक्तं सामान्यलक्षणे | तत्र प्रधानभूतयोः 
सर्वरूपकप्रसरणकारिणोः नाटकप्रकरणयोर्लक्षणसाङ्कर्ये दर्शिते 
सर्वरूपकाणां दर्शनं तद्भवतीत्यभिप्रायेण तदेव


प्. ४३५)

प्रकरणनाटकभेदादुत्पाद्यं वस्तु नायकं नृपतिम् |
अन्तःपुरसङ्गीतककन्यामधिकृत्य कर्तव्या || ५८ ||

स्त्रीप्राया चतुरङ्का ललिताभिनयात्मिका सुविहिताङ्गी |
बहुनृत्तगीतपाठ्या रतिसम्भोगात्मिका चैव || ५९ ||

राजोपचारयुक्ता प्रसादनक्रोधदम्भसंयुक्ता |
नायकदेवीदूती सपरिजना नाटिका ज्ञेया || ६० ||


दर्शनीयम् | उद्देशक्रमानुसारेण तु तल्लक्षनविस्तरणं 
पुनस्तल्लक्षणपरामर्शे च गौरवमित्यभिप्रायेणार्यात्रयं पठति 
प्रकरणनाटकभेदादित्यादि | प्रकरणनाटकाभ्यां भेदात् 
लक्षणान्यत्वान्नाटिका ज्ञेयेति दूरेण संबन्धः | उत्पाद्यं वस्तु चरितं 
च नायकं च नृपतिमन्तःपुरकन्यां सङ्गीतशालाकन्यां बाधिकृत्य 
प्राप्यत्वेन अभिसन्धाय कर्तव्या | स्त्रियः प्रायेण बाहुल्येन यत्र | 
चत्वारोऽङ्काः यस्याः कस्याश्चिदवस्थायाः सरसोऽवस्थासमावापः 
कार्य इति यावत् | ललिताभिनयात्मिकेति कैशिकीयं बद्धेत्यर्थः | सुष्ठु 
पूर्णतया विहितानि चत्वार्यपि कैशिक्यङ्गानि यत्र | अङ्गगात्रकण्ठेभ्य 
इत्यत्र स्वाङ्गविशेषणाभावात् ङीष् प्रयोगः | एतदपि न 
मुनित्रयमतमित्यनादृत्यमिति त्वन्ये | रतिपुरस्सरः संभोगो 
राज्यप्राप्त्यादिलक्षण आत्मा प्रधानभूतं फलं यस्याम् | अत एवाह 
राजगतेरुपचारैः व्यवहारैर्युक्ता अन्यां चेदुद्दिश्य तत्र व्यवहारः 
तत्पूर्वनायिकागतैः क्रोधप्रसादवञ्चनिरवश्यं भाव्यमिति दर्शयति 
प्रसादनेति आर्यानुरोधात्क्रोधस्य पश्चात्पाठः |

ननु यस्याः क्रोधो भवति सा न काचिदुक्तेत्याशंक्याह नायकेति | नायकस्य 
येयं देव्याद्या नायिका तथाभिलषितनायिकान्तरविषये दूतीकृतं 
सपरिजनं परिजनसमृद्धिर्यस्यां | एतदुभयप्रधानं सर्वं तत्रेत्यर्थः 
| अन्यत्स-


प्. ४३६)

अन्तर्भावगता ह्येषा भावयोरुभयोयर्तः |
अत एव दशैतानि रूपाणीत्युदितानि वै ||) ६१ ||

प्रकरणनाटकलक्षणमुक्तं विप्रा मया समासेन |
वक्ष्याम्यतः परमहं लक्षणयुक्त्या समवकारम् || ६२ ||


न्ध्यङ्गादि सर्वं पूर्ववदेव | तत्रैका नायिका तावद् व्याख्याता भवति | 
षट्पदेयं नाटिकेति संग्रहानुसारिणो भट्टलोल्लटाद्याः | 
श्रीशङ्कुकस्त्वयुक्तमेतदित्यभिधायाष्टधेति व्याचष्टे तथा हि देवी कन्या 
च ख्याताख्यातभेदेन चतुर्धा कन्यास्त्वन्तः पुरसङ्गीतकभेदेन द्विधेति | 
घण्टकादयस्वाहुः - नायको नृपतिरित्येतावन्मात्रं नाटकादावुपजीवितः 
न तु प्रख्यातत्वमपि तद्भेदद्वयादन्येऽष्टाविति षोडशभेदा इति | नायको 
नृपतिरिति ये प्रथमां पठन्ति तैर्यत्रेत्यध्याहृत्यैकवाक्यतायां 
तूभयस्य कार्यम् | अन्ये प्रथममार्यार्धं पृथगेव च वाक्यं योजयन्ति |

प्रकरणभेदात्प्रकरणलक्षणांशात् उत्पाद्यं वस्तु 
नाटकलक्षणांशाच्च नृपतिर्नायकः स्थिते यत्रेत्यभिप्राये 
नाटिकैवंभूतेति |

अन्ये तु प्रकरणनाटकभेदात् नाटिका भिद्यते नाटकशब्देनाभिनेयं 
रूपकमात्रं तस्यां सौकुमार्यप्रदर्शनाय स्त्रीत्वेन निर्देश इति 
प्रकरणिकापि सार्थवाहादि नायकयोगेन कैशिकीप्रधाना लभ्यत इत्याहुः | 
यद्यपि च नाटिकैवमुक्तः तथापि प्रकरणनाटक लक्षणे एव तथा स्थिते 
तत्रेत्यभिप्रायेण उपसंहर्ति प्रकरणनाटकलक्षणमिति अन्यदासूत्रयति 
वक्ष्याम्यतः परमिति |

ननूद्देशक्रमत्यागे किं फलं उद्देशस्तावदत्र न परिगणनार्थ इत्युक्तं 
तेनास्य प्राधान्यान्नाटिककया च विच्छिन्नोऽसावुद्देशक्रमः | यथा च 
नाटकप्रकरणयो व्युर्त्पाद्यभूयस्त्वं तथा समवकारेऽपि तत्र 
त्रिवर्गोपायप्रदर्शनात् | केवलं तत्तद्देवताभक्तानां 
तच्चरितपुरस्मरतया तस्य तस्योपायस्यादरणीयत्वं 
भवतीत्यनेनाभिप्रायेण दिव्योऽत्र नायकत्वेन निषिध्यते | तदीयं च 
भूयस्तरं न भूयस्तरं विततवृत्तमनुक्रियया प्रदर्शयते तेन 
तन्मध्यपतितानां भवति निर्वेदादीनामभावे प्रयोगस्यारञ्जकत्वं 
नाटकगताङ्कैकदेशवत् नाटकादौ तु भूयस्तरं 


प्. ४३७)

देवासुरबीजकृतः प्रख्यातोदात्तनायकश्चविअ |
त्र्यङ्कस्तथा त्रिकपटस्त्रिविद्रवः स्यात्त्रिशृङ्गारः || ६३ ||

द्वादशनायकबहुलो ह्यष्टादशनाडिकाप्रमाणश्च |
वक्ष्याम्यस्याङ्कविधिं यावत्यो नाडिका यत्र || ६४ ||

अङ्कस्तु सप्रहसनः सविद्रवः सकपटः सवीथीकः |
द्वादशनाडीविहितः प्रथमः कार्यः क्रियोपेतः || ६५ ||


चरितमनेकाङ्गरञ्जक्कवर्गेण विना न रञ्जकमेवेति नाटकादौ 
दिव्यनायकनिषेध उक्तः | (नोक्त?) तत्र हि राजप्रभृतयो 
बहुतरफलानुबन्धिनि महति फले संप्रयाससाध्ये व्युत्पाद्यन्ते न तथेह 
किन्तु त्रिवर्गोपायमात्रे |

अन्यरूपकाणांतु त्रिवर्गोपायत्वं नास्ति एकाङ्कत्वात् डिमस्तु चतुर्ङ्कोऽपि 
पश्चान्निर्दिष्ट इत्यत्र तल्लक्सणे कारणं वक्ष्यामः | तस्मात् 
त्रिवर्गव्युत्पादकत्वादनेकाङ्कत्वाच्च 
तादृशरूपकानन्तरमेवाभिधानं युक्तमित्यलं बहुना |

देवासुरस्य यद्बीजं फलसंपादनोपायस्तेन कृतो विरचितः | देवासुरा अपि 
चाप्रख्याता बृहत्कथादौ श्रूयन्ते स्वयं वा केनचिदूह्यन्त इति 
तन्निरासार्थं प्रख्यातपदम् | यद्यपि देवाः पुरुषापेक्षयोद्धतास्तथापि 
स्वापेक्षया गाम्भीर्यप्रधानतयोदात्ता उच्यन्ते 
भगवत्रिपुररिपुप्रभृतयः | प्रशान्ताः ब्रह्मादयः उद्धताः 
नृसिंहादयः | अत्र यत्र तावत्येव समापन्नं त्र्यङ्क इत्युक्तम् | अर्थत्रयं 
च कपटविद्रवशृङ्गाराः प्रत्येकं त्रिविधास्तत्र प्रत्यङ्कं 
विद्रवादयस्त्रयस्तथाहि कपट उपायांशे विद्रवो व्यापत्तिसंभावनांशे 
शृङ्गार फलांशे एवं द्वितीयेऽङ्के तृतीये च | द्वादशनायकबहुल इति 
प्रत्यङ्कमिति केचित् | अन्ये तु प्रत्यङ्कं नायकप्रतिनायकौ तत्सहायौ चेति 
चतुराहः समुदायापेक्सया हि द्वादशेति | सप्रहसन इति वचनात् 
प्रथमेऽङ्के कामशृङ्गारः प्रयोज्य इत्याह तत्रैव हास्यस्यागमनात् | 
स्त्रि(क्रि?)योपेत इति कामशृङ्गारात्मकं द्वादशघटिकामध्यसंपाद्यैः 
कपटविद्रवप्रह


प्. ४३८)

कार्यस्तथा द्वितीयः समाश्रितो नाडिकाश्चतस्रस्तु | 
वस्तुसमापनविहितो द्विनाडिकः स्यात्तृतीयस्तु || ६६ ||

नाडीसंज्ञा ज्ञेया मानं कालस्य यन्मुहूर्तार्धम् |
तन्नाडिकाप्रमाणं यथोक्तमङ्केषु संयोज्यम् || ६७ ||

या नाडिकेति संज्ञा कालविभागे क्रियाभिसंपन्ना |
कार्या च सा प्रयत्नाद्यथाक्रमेणैव शास्त्रोक्ता || ६८ ||

अङ्कोऽङ्कस्त्वन्यार्थः कर्तव्यः काव्यबन्धमासाद्य |
अर्थं हि समवकारे ह्यप्रतिसंबन्धमिच्छन्ति || ६९ ||


सनलक्षणैरुपायैः प्राप्ते प्रथमाङ्के निबध्नीयादिति तात्पर्यम् | द्वितीये 
त्यङ्के घटिकाचतुष्टयगामिभिः कपटादिभिरुपायेः तृतीये त्वङ्के सर्वं 
वस्तुसमाप्यते द्विघटिकान्तरसंपाद्यैरुपायैः यद्यपि प्रत्यङ्कम् 
वस्तुपरिसमाप्तिरस्ति तथापि तृतीये वस्तुसमाप्तिग्रहणेनेदमाह बीजे 
तावदङ्कत्रयार्थ उपक्षेप्तव्यः 
तदनन्तरमङ्कद्वयेऽवान्तरवाक्यार्थसाअप्तिरन्योन्यविशिष्टैव विधेया | 
तृतीये त्वङ्केऽवान्तरवाक्यार्थः | तृतीयस्ताभ्यां प्रतिसंबद्धः | एवं 
महावाक्यार्थनिर्वाहहेतुसंबद्धतैव सर्वस्य जायते | एवं हि 
सानुसन्धाना विततदृशोऽपि त्रिवर्गसिद्ध्युपायव्युत्पत्त्यनुगृहीता भवति 
निरनुसन्धानापि तावत्तावत् परिसमाप्त्या तावत्युपाये 
निजहृदयसंवादबलादिति | अत एवंबद्धोऽवकीर्णश्च यत्रार्थः 
समवकारस्तदाह अङ्कोऽङ्क इति तुर्व्यतिरेके अङ्कत्रयसंबन्धो भवति न 
त्वङ्कोऽङ्कः परस्परमित्यर्थः | काव्यबन्धमिति | सर्वं वस्तु 
काव्यबन्धोऽपश्लिष्टमित्यर्थः अन्यथा हि समवकार एकं कार्यमिति केयं 
फणितिः |

एतदेव निर्वचनेनाह अर्थं हि समवकार इति | समवकार इत्यस्मिन् 
शब्देऽर्थं वाच्यमप्रतिसंबन्धमिति नातिसंबद्धं किञ्चित्संबद्धं 
वस्त्विच्छन्ति 


प्. ४३९)

युद्धजलसम्भवो वा वायवग्निगजेन्द्रसंभ्रमकृतो वा |
नगरोपरोधजो वा विज्ञेयो विद्रवस्त्रिविधः || ७० ||

वस्तुगतक्रमविहितो दैववशाद्वा परप्रयुक्तो वा |
सुखदुःखोत्पत्तिकृतस्त्रिविधः कपटोऽत्र विज्ञेयः || ७१ ||

त्रिविधश्चात्र विधिज्ञैः पृथक्पृथक्कार्ययोगविहितार्थः |
शृङ्गारः कर्तव्यो धर्मे चार्थे च कामे च || ७२ ||


संशब्दबलादवशब्दबलाच्च | प्रतिशब्देनातिशय उक्तः स निषिद्धः | 
त्रिविद्रव इत्युक्तं तत्र्यं वक्तव्यमचेतनकृतमन्यकृतमुभ्यकृतं वा 
यदनर्थात्मकं वस्तु यतो विद्रवन्ति जनाः स विद्रव इति त्रिविधः | 
तत्राचेतनकृतमुदाहर्तुं जलवायवादिग्रहणम् | चेतनकृते गजेन्द्र 
उदाहरणम् | द्वयकृते नगरोपरोधस्तस्य युद्धाग्निदानादिसंपाद्यत्वात् | 
कपटो वञ्चना तस्याश्रयणमङ्गीकरणम् | त्रिधा तत्र वञ्चना बुद्ध्यैव 
कदाचित्केवलया कपटो भवति स हि वस्तुगतक्रमविहितः वस्तु फलं तत्प्राप्तौ 
वस्तुगतः फलसाधकः कर्त तस्य यः क्रम उपायचिन्तनादिः तेन विहितः 
यत्रानपराद्ध एव वञ्चकेन वञ्च्यते स एवमुक्तः | यत्र तु वञ्चनीयोऽपि 
सापराधः स परप्रयुक्तः कपटः तदपराधे तु वञ्चकस्य वञ्चनेच्छा 
नास्तीति नायं भेदः संभवति वञ्चनेच्छाभावे वञ्चनायाः 
संपत्त्ययोगात् | यत्र तु द्वयोरपि न कश्चिदभिसन्धिदोषः काकतालीयेन 
तुल्यफलाभिसन्धानवतोरप्येक उपचयेनापरस्त्वपचयेन युज्यते तत्र 
वञ्चना सा दैवकृता | न च कस्यचित्सुखमन्यस्य दुःखमुत्पादयतीति |

धर्मेऽस्र्थे काम इति सप्तम्या कार्यत्वं कारणत्वं चोच्यते | तेन धर्मो 
यत्र हेतुर्वा साधो वा नायिकालाभे स धर्मशृङ्गारः | 
एवमर्थकामयोर्वाच्यम् | यत्र शृङ्गार इति तद्विषयः प्रमदा व्यपदिश्यते 
व्रतादियुक्त्या प्राप्यो यत्र


प्. ४४०)

यस्मिन् धर्मप्रापकमात्महितं भवति साधनं बहुधा |
व्रतनियमतपोयुक्तो ज्ञेयोऽसौ धर्मशृङ्गारः || ७३ ||

अर्थस्येच्छायोगाद्बहुधा चैवार्थतोऽर्थशृङ्गारः |
स्त्रीसंप्रयोगविषयेष्वर्थार्था वा रतिर्यत्र || ७४ ||

कन्याविलोमनकृतं प्राप्तौ स्त्रीपुंसयोस्तु रम्यं वा |
निभृतं सावेगं वा यस्य भवेत्कामशृङ्गारः || ७५ ||



च प्राप्ते धर्मप्रार्थनारूपमात्महितं यज्ञादि पत्नीसंयोगकृतं 
सिध्यतीति संबन्धः अनेकधेति राज्यभूमिगोसुवर्णादिभेदेनेत्यर्थः | 
रतिवहुमानोऽर्थार्थमिति योषितां पुरुषाणां च |

ननु च देवेसु कथमर्थार्थित्वं गन्धर्वयक्षादिषु संभवत्येवेति केचित् | 
यदर्थनीयं तदर्थो देवेष्वपि चैतत्संभवतीत्यन्ये | उपाध्यायास्त्वाहुः - 
तत्र नायकयोरनुप्राप्तिरप्यन्यगतैव | यथा भगवतो भवानीपतेः 
गिरिराजपुत्रीसङ्गमनमिद्रादीनां तारकाक्रान्तनिजराज्यसमुन्मोचनाय 
भवतीति | कन्यायां विलोभो नायकस्य तस्याश्च तस्मिन्निति 
परस्परानुरागकृत इत्यर्थः | स्त्रीपुंसयोरुद्यानस्थानादि प्राप्तौ निभृत इति 
प्रच्छादनपूर्वकं यदि चासावेवास्मीति प्रकटं कृत्वा यः शृङ्गारः स 
कामप्रयुक्त एव | स्त्री पुनरत्र परस्त्री विवक्षिता यथा शक्रस्याहल्या |

नन्वेवं शृङ्गारयोगे काव्ये कैशिकीहीनता | कैशिक्यां वृत्तौ हानानीति 
तत्र समासः तेन 
नर्माद्यङ्गचतुष्कतदुपरञ्जकगीतनृत्यवाद्याद्यभावात् कैशिक्या 


प्. ४४१)

उष्णिग्गायत्र्याद्यान्यन्यानि च यानि बन्धकुटिलानि |
वृत्तानि समवकारे कविभिस्तानि प्रयोज्यानि || ७६ ||

एवं कार्यस्तज्ज्ञैर्नानारससंश्रयः समवकारः |
वक्ष्याम्यतः परमहं लक्षणमीहामृगस्यापि || ७७ ||

दिव्यपुरुषाश्रयकृतो दिव्यस्त्रीकारणोपगतयुद्धः |
सुविहितवस्तुनिबद्धो विप्रत्ययकारकश्चैव || ७८ ||

उद्धतपुरुषप्रायः स्त्रीरोषग्रथितकाव्यबन्धश्च |


हीनात्र भवति | उपाध्यायास्त्वाहुः न कामसद्भावमात्रादेव 
कैशिकीसंभवः रौद्रप्रकृतीनां तदभावात् | विलासप्रधानं यद्रूपं 
सा कैशिकी न च चरितम् तद्रूपानुप्रवेशेऽपि तद्व्यवहारः प्राधान्यकृतो 
ह्यसावित्युक्तम् | तेन तत्र विषये भारत्यादिवृत्त्यन्तराभिधानमेव युक्तमिति | 
उष्णिक्सप्तभिः गायत्री षड्भिः | बन्धकुटिलानि विषमार्धसमानि तान्यत्र 
समवकारे सम्यग्योज्यानीति | नैव प्रयोज्यानीत्युद्भटः पठति 
स्रग्धरादीन्येव प्रयोज्यानि नाल्पाक्षराणीति स व्याचष्टे | एवं श्रद्धालवो 
देवताभक्ताः तद्देवयात्रादावनेन प्रयोगेणानुगृह्यन्ते 
निरनुसन्धानहृदयाः स्त्रीबालमूर्खाश्च विद्रवादिनाहृतहृदयाः क्रियन्ते 
इत्युक्तः समवकारः |

अथेहामृगमाह दिव्येति दिव्यानां पुरुषाणां आश्रयणं नायकतया 
तेन कृतः दिव्यस्त्रीनिमित्तमुपगतं युद्धं यत्र | 
दिव्यानुप्रवेशात्समवकारवत् असंबद्धार्थता मा प्रसांक्षीदित्याह 
सुविहितेन संश्लिष्टेन वस्तुना निबद्धः विगतानि प्रत्ययकारणानि 
विश्वासहेतवो यत्र | मध्ये च तत्र दिव्यानामपि प्रवेशो भवतीति दर्शयति 
उद्धतपुरुषेति स्त्रीनिमित्तको रोषः संक्षोभ आवेगः स्त्रीनिमित्तं 


प्. ४४२)

संक्षोभविद्रवकृतः संफेटकृतस्तथा चैव || ७९ ||

स्त्रीभेदनापहरणावमर्दनप्राप्तवस्तुशृङ्गारः |
ईहामृगस्तु कार्यः सुसमाहितकाव्यबन्धश्च || ८० ||

यद्व्यायोगे कार्यं ये पुरुषा वृत्तयो रसाश्चैव |
ईहामृगेऽपि ते स्युः केवलममरस्त्रिया योगः || ८१ ||

यत्र तु वधेप्सितानां वधो ह्युदग्रो भवेद्धि पुरुषाणाम् |
किञ्चिद्व्याजं कृत्वा तेषां युद्धं शमयितव्यम् || ८२ ||

ईहामृगस्य लक्षणमुक्तं विप्राः समासयोगेन |


यानि भेदनाप्र(प)हरणावमर्दनानि यथायोगं स्त्रीविषयाणि 
अन्यविषयाणि तैः प्राप्तं वस्त्वधिष्ठानं प्रमदालक्षणं यस्य 
तादृशः शृङ्गारो यस्मिन् | अवमर्दनं दण्डः | सुसमाहितः काव्यबन्ध 
इत्यनेन वीथ्यङ्गान्यत्र योज्यानीति दर्शयति | अङ्कपरिमाणं 
नायकसंख्यां वृत्तिरसविभागं च व्यायोगातिदेशेनाह यद्व्यायोग इति | 
कार्यशब्देनाङ्क उच्यते | तेनैक एवाङ्कः नायकास्तु द्वादश 
समवकारातिदेशेन व्यायोगे तल्लाभात् | अत्र तु समवकारातिदेशेन 
सर्वसंपत्तेर्गौरवं स्यात् |

ननु युद्धमवमर्दनं चेत्युक्तं तत्रास्य प्रत्यक्षप्रयोज्यता माभूदिति 
दर्शयति यत्र त्विति | वधेप्सितानां वध्यानां भवेदिति संभाव्यत 
इत्यर्थः | तत्रेति येषामिति चार्धमाहार्यं | व्याजमिति पलायनादि | ईहा 
चेष्टा मृगस्येव स्त्रीमात्रार्था यत्र स ईहामृगः |


प्. ४४३)

डिमलक्षणं तु भूयोलक्षणयुक्त्या प्रवक्ष्यामि || ८३ ||

प्रख्यातवस्तुविषयः प्रख्यातोदात्तनायकश्चैव |
षड्रसलक्ऽणयुक्तश्चतुरङ्को वै डिमः कार्यः || ८४ ||

शृङ्गारहास्यवर्जः शेषैः सर्वै रसैः समायुक्तः |
दीप्तरसकाव्ययोनिर्नानाभावोपसम्पन्नः || ८५ ||

निर्घातोल्कापातैरुपरागेणेन्दुसूर्ययोर्युक्तः |
युद्धनियुध्दाधर्षणसंफेट कृतश्च कर्तव्यः || ८६ ||

मायेन्द्रजालबहुलो बहुपुस्तोत्थानयोगयुक्तश्च |
देवभुजगेन्द्रराक्षसयक्षपिशाचावकीर्णश्च || ८७ ||

षोडशनायकबहुलः सात्त्वत्यारभटिवृत्तिसम्पन्नः |


अथ डिममाह प्रख्यातवस्तुविषय इति | नाटकतुल्यं सर्वमन्यत्केवलं 
सन्धीनां रसानां चासमग्रता च शृङ्गारहास्यवर्जं षड्रसत्वे 
पर्यायेण शान्तस्य प्रयोगः स्यादित्याह दीप्तरसेति | काव्ययोनिः काव्यवस्तु | 
देवादयो बाहुल्येनात्र सात्वत्यारभटीति | जातिरप्राणिनाम् इति केचित् | 
सात्त्वत्यारभटीवृत्तिसंपन्नं वृत्तिद्वयं यत्र वृत्तिसमूहे वा वृत्तिशब्दः 
सात्वत्यारभटीलक्षणव्यावृत्त्या संपन्नः | डिमो डिम्बो विद्रव इति 
पर्यायाः तद्योगादयं डिमः | अन्ये तु डयन्त


प्. ४४४)

कार्यो डिमः प्रयत्नान्नानाश्रयभावसम्पन्नः || ८८ ||

(डिमलक्षणमित्युक्तं मया समासेन लक्षणानुगतम् |
व्यायोगस्य तु लक्षणमतः परं संप्रवक्ष्यामि ||) ८९ ||

व्यायोगस्तु विधिज्ञैः कार्यः प्रख्यातनायकशरीरः |
अल्पस्त्रीजनयुक्तस्त्वेकाहकृतस्तथा चैव || ९० ||


इति डियः उद्धतनायकास्तेषामात्मनां वृत्तिर्यत्रेति | इको ह्रस्वोऽङ्यो 
गालवस्य इति ह्रस्वः | नानाश्रयभावसंपन्न इत्यनेन 
सर्वभावयुक्तत्वादितिवृत्तवैचित्र्यमाह |

नाटकादनन्तरं डिमलक्षणं यद्यप्युचितं तथापि 
तद्गतप्रवेशकादिसंभवनिराकरणार्थं 
तत्प्रकरणादपकृष्यास्याभिधानं तेन दिनचतुष्टयवृत्तमेवात्र प्रयोज्यम् 
| अङ्कावतार एव चात्र भवति | चूलिकाङ्कमुखयोस्त्वत्रापि युद्धादिवर्णने 
समुपयोगोऽस्त्येव | ततश्च वस्तुतः प्रवेशकाद्यनिषिद्धमेव प्रवेशकस्य 
ह्यसंभव एव | सरसेतिवृत्तवशाद्वा यथाङ्केष्वन्यन्यासंबन्धात् यथा 
समवकारे बह्वङ्केऽपि तस्मात्प्रकरणोत्कर्षोऽस्य तस्यावसरभावात् | तत्र हि 
नाटकान्तरमस्याभिधाने प्रकरणस्य न तत्स्पर्धित्वमुक्तं भवेत् | 
तदनन्तराभिधाने नाटिकादिभेदः कथं ख्याप्यः | नाटिकायां च 
स्त्रीप्रधानत्वात् त्रिशृङ्गारसमवकाराभिधानमेव ततः परं न्याययम् | 
तत्प्रसङ्गेन च दिव्यपुरुषसंबन्धादीहामृग उक्तः तदनन्तरं च 
दिव्यपुरुषाधिकारेण रूपकाणीति पूर्वमनेकरसयुक्तत्वेन 
विततेतिवृत्तत्वादयमभिधातुं युक्तमित्यलं बहुना |

व्यायोगस्तु डिमस्यैव शेषभूतो दिव्यनायकाभावात् केवलमत्रोदात्तस्य 
राजादेः नायकता अपि त्वमात्यसेनापतिप्रभृतेर्दीप्तरसस्य अत एवाह 
प्रख्यातनायकेति उदात्तग्रहणमपाकर्तव्यमित्यर्थः | यथा समवकार इति 
द्वादशेत्यर्थः | तावदङ्कपरिमाणशङ्कामतिदेशात् प्रत्यासत्त्या 
प्रसक्तां वारयितुमाह एकाङ्क एवेति | 
एवकारेणैकाहचरितविषयत्वान्न्यायप्राप्तमेवात्रैकाङ्कत्वमित्याह |


प्. ४४५)

बहवश्च तत्र पुरुषा व्यायच्छन्ते यथा समवकारे |
न च तत्प्रमाणयुक्तः कार्यस्त्वेकाङ्क एवायम् || ९१ ||

न च दिव्यनायककृतः कार्यो राजर्षिनायकनिबद्धः |
युद्धनियुद्धाधर्षण संघर्षकृतश्च कर्तव्यः || ९२ ||

एवंविधस्तु कार्यो व्यायोगो दीप्त काव्यरसयोनिः |
वक्ष्याम्यतः परमहं लक्षणमुत्सृष्टिकाङ्कस्य || ९३ ||

प्रख्यातवस्तुविषयस्त्वप्रख्यातः कदाचिदेव स्यात् |
दिव्यपुरुषैर्वियुक्तः शेषैर्युक्तो भवेत्पुंभिः || ९४ ||

करुणरसप्रायकृतो निवृत्तयुद्धोद्धतप्रहारश्च |


ननु प्रख्यातनायकशब्देन किमत्र गृहीतमित्यतिप्रसङ्गं शमयति न चेति | 
चो भिन्नक्रमः | दिव्यैर्देवैः नृपैः ऋषिभिश्च नायकैः न निबद्धोऽयं 
भवतीत्यर्थः |

ननु कस्मादयं व्यायोग इत्याह युद्धनियुद्धेति व्यायामे युद्धप्राये 
नियुध्यन्ते पुरुषा यत्रेति व्यायोग इत्यर्थः | नियुद्धं वाहुयुद्धं 
संघर्षः सौर्यविद्याकुलरूपादिकृता स्पर्धा | दीप्तं 
काव्यगोजोगुणयुक्तं दीप्तरसाद्या वीररौद्राद्याः तदुभयं योनिः 
कारणमस्य |

रौद्राद्यनन्तरं रौद्रस्य चैव यत्कर्म स ज्ञेयः करुणः (६-४५) 
इत्युक्तत्वात्तत्प्रधानमुत्सृष्टिकाङ्कमेतदनन्तरमाह | प्रख्यातवस्तुविषय 
इति | प्रख्यातं भारतादियुद्धे विषये निमित्ते सति यत्तत्करुणबहुलं चेष्टितं 
वर्ण्यते तत्ख्यात्ऽम् स्त्रीपर्ववृत्तान्तवत् माभूदित्यप्रख्यातग्रहणेनोक्तम् | 
तेनोभयोपादानस्य परस्परविरुद्धार्थत्वादकिञ्चित्करत्वं नाशङ्कनीयम् 
| निवृत्तयुद्धा उद्धतप्रहाराः


प्. ४४६)

स्त्री परिदेवितबहुलो निर्वेदितभाषितश्चैव || ९५ ||

नानाव्याकुलचेष्टः सात्त्वत्यारभटिकैशिकीहीनः |
कार्यः काव्यविधिज्ञैः सततं ह्युत्सृष्टिकाङ्कस्तु || ९६ ||

यद्दिव्यनायककृतं काव्यं संग्रामबन्धवधयुक्तम् |
तद्भारते तु वर्षे कर्तव्यं काव्यबन्धेषु || ९७ ||

कस्माद्भारतमिष्टं वर्षेष्वन्येषु देवविहितेषु |
हृद्या सर्वा भूमिः शुभगन्धा काञ्चनी यस्मात् || ९८ ||


पुरुषा यस्मिन् | परिदेवितं दैवोपालम्भात्मनिन्दारूपमनुशोचनं यत्र | 
निर्वेदितानि येषु श्रुतेषु निर्वेदो जायतेतादॄंशि भाषितानि यत्र | व्याकुला 
चेष्टा भूमिनिपातविवर्तिताद्यः | सात्त्वत्यारभटिकैशिकीहीन इति 
समाहारद्वन्द्वगर्भद्वन्द्वान्तरगर्भस्तृतीयासमासः | उत्क्रमणीया 
सृष्टिर्जीवितं प्राणायासां ता उत्सृष्टिकाः शोचन्त्यः स्त्रियस्ताभिरङ्कित इति 
तथोक्तः | वृत्तिभिरुत्सृष्ट्वा(दित्य)न्ये तदा द्वित्वं चत्रित्वमुद्देशस्यैकदेशेन 
| अयमङ्क इति निर्दिष्टो वृत्तानुरोधात् | इह च करुणरसबाहुल्याद् 
देवदेवैर्वियोगः रौद्रबीभत्सभयानकसंबन्धो दिव्ययोगे भवत्यपि न तु 
करुणयोगः | नन्वेवं देवानां युद्धान्यप्यनुचितमित्याशंक्य 
प्रसङ्गात्समवकारादौ देशविषोपयोगं दर्शयति दिव्यनायककृतमिति | 
तेषां भारतवर्षा वतीर्णानां युद्धादिकं प्रदर्शयेदित्यर्थः | अत्र 
राज्ञः पृच्छति कस्याद्भारत मिष्टमिति | अत्र प्रयोगे प्रतिवक्ति 
वर्षेष्वन्येष्विति देशत्वेन भोगभूमित्वेन विहितेष्वपीत्यर्थः | उपवनं 
गत्वा क्रीडा जलक्रीडादिकाः विहरणमुपवन एव सञ्चरणं नार्या सह 
रतिः संभोगः प्रमोदो दिव्यपानादिकृतम् | नन्वेवमिलावृतकुरुप्रभृतिषु 
वर्षेषु मा तेषां देवानां वृत्तं व्याख्यायि तथापि स्वनि-


प्. ४४७)

उपवनगमनक्रीडाविहारनारीरतिप्रमोदाः स्युः |
तेषु हि वर्षेषु सदा न तत्र दुःखं न वा शोकः || ९९ ||

ये तेषामधिवासाः पुराणवादेषु पर्वताः प्रोक्ताः |
सम्भोगस्तेषु भवेत्कर्मारम्भो भवेदस्मिन् || १०० ||

प्रहसनमपि विज्ञेयं द्विविधं शुद्धं तथा च सङ्कीर्णम् |
(अङ्कस्य लक्षणमिदं व्याखयतमशेषयोगमात्रगतम् ||
प्रहसनमतःपरमहम् सलक्षणं संप्रवक्ष्यामि |)
वक्ष्यामि तयोर्युक्त्या पृथक्पृथग्लक्षणविशेषम् ||


वासेषु व्यावर्ण्यतामित्यत आह ये तेषामधिवासा इति वसन्ति तेष्विति वासाः | 
पर्वता इति कैलासादयः संभोग इति सा हि तेषां भूमिः भोगस्थानं 
तस्मिन्निति भारतवर्षे कर्मारम्भः आरम्भग्रहणेनेदमाह न तेषां 
दुःखं पूर्णं कदाचिद्भवति | दुःखपूर्णतायां देवत्वस्यैव 
विघातानवस्थानप्ताप्त्या स्वरूपलोप इति युक्तमुक्तम् | 
करुणरसबाहुल्यादुत्सृष्टिकाङ्कैः दिव्यैर्वियोग एव तेषां 
सुखबाहुल्यात्तत्सन्निधाने अन्यस्यापि शोकावसरपराकृतेरिति 
गाढदुःखाभिभूता एवंभूतप्रयोगदर्शने सति दुःखी दुःखाधिकान् 
पश्येदिति नीत्या प्रतनूभूतदुःखभाराः सुखेन विनेया भवन्ति यथोक्तं 
प्राक् स्यैर्यं दुःखार्दितस्य च (१-१११) इत्युत्सृष्टिकाङ्कप्रयोगः |

एवं रञ्जनप्रधानेन करुणेन युक्तं रुपकमभिधाय 
रञ्जनाप्रधानं हास्यप्रायं प्रहसनं लक्षयति विभागमुखेन 
प्रहसनमपि विज्ञेयमिति द्विविधमिति | विभागः शुद्धं सङ्कीर्णं चापीति | 
अपिशब्दोऽतिक्रमः तथेति सामन्यलक्षणम् | तदयमर्थः द्विविधमपि तथा 
प्रहसनरूपं हास्यरसप्रधानमित्यर्थः | लक्षणविशेषं 
विशेषलक्षणम् | भगवत्तापसविप्राः यतिवानप्रस्थ-


प्. ४४८)

भगवत्तापसविप्रैरन्यैरपि हास्यवादसंबद्धम् |
कापुरुषसंप्रयुक्तं परिहासाभाषणप्रायम् || १०३ ||

अधिकृतभाषाचारं विशेषभावोपपन्नचरितपदम् |
नियतगतिवस्तुविषयं शुद्धं ज्ञेयं प्रहसनं तु || १०४ ||

वेश्या चेटनपुंसकविटधूर्ता बन्धकी च यत्र स्युः |
अनिभृतवेषपरिच्छदचेष्टितकरणैस्तु संकीर्णम् ||


गृहस्थाः अन्ये शाक्यादयस्तैरुपलक्षितम् | 
हास्यप्रधानवचनसंबन्धशीलनादिना कुत्सितैः पुरुषैरत एव 
प्रहस्यमानैः सामर्थ्यात्तैरेव भगवदादिभिर्युक्तम् | तथापि च 
भाषाचारौ यत्र न विकुतावसत्याश्लीलरूपौ तथा विशेषेण भावैः 
व्यभिचारिभिरुपपन्नानि पदानि कथाखण्डानि यस्मिन् | नियतगतिः 
एकप्रचारं यद्वस्तु तद्विषयः प्रहसनीयलक्षणो यत्र तच्छुद्धं 
प्रहसनम् | अत्र निर्विचनं यतः परिहासप्रधानान्याभाषणान्यत्र 
बाहुल्येन भवन्ति तेन यत्रैकस्यैव कस्यचित् चरितं दुष्टत्वात्प्राधान्येन 
प्रहस्यते तच्छुद्धमित्यर्थः | यत्र तु वेश्यादिभिर्योगोऽत्युल्वणं चाकल्पादि 
तदेकद्वारेणानेकवेश्यादिचरितेन हसनीयेन सङ्कीर्णत्वात् सङ्कीर्णम् | अन्ये 
त्वाहुः - येषां स्वभावत एव चरितं शिष्टमध्ये सभ्येतरतमत्वेन 
प्रहसनार्हं तदविशुद्धत्वात्सङ्कीर्णम् तद्योगाच्च रूपकम् | ये तु 
स्वभावतो न गर्हिता भगवत्तापसादिचेष्टाविशेषास्तेषां 
प्राकृतपुरुषसंक्रान्तिदौरात्म्योदितामन्यसंबन्धदूष्यमाणतया 
प्रहसनीयतां यातास्ते स्वभावशुद्धाः 


प्. ४४९)

लोकोपचारयुक्ता या वार्ता यश्च दम्भसंयोगः |
स प्रहसने प्रयोज्यो धूर्तप्रविवादसम्पन्नः || १०६ ||

वीथ्यङ्गैः संयुक्तं कर्तव्यं प्रहसनं यथायोगम् |
भाणस्यापि तु लक्षणमतःपरं संप्रवक्ष्यामि || १०७ ||

आत्माउभूतशंसी परसंश्रयवर्णनाविशेषस्तु |


तद्योगाद्रूपकं शुद्धमिति | उभयसाधारणीमपि कवेः शिक्षामाह 
लोकोपचारेति | वार्ता प्रसिद्धिर्यदि सा लोकव्यवहारसिद्धा भवति यथा 
शाक्यानां स्त्रीसंपर्कः प्रहसनीयो भवति न चौर्यम् | एवंभाविप्रसिद्ध 
एवोपहसनीयः | अत्राधिकरणं स्वयमेवाह धूर्तप्रविवादेति | धूर्ताः 
कृत्रिमतापसादयः विटादयश्च | तद्विषये यः प्रकृष्टो विवादः 
विरुद्धतयावभासस्तेन फलभूतेन संपाद्यतया यदुक्तं 
र्पहस्यमानं तथाभूतचरितावलोकनेन हि संस्कृतमिति व्युत्पाद्यो न 
भूयस्तान्वञ्चकानुपसर्षतीति | वीथ्यङ्गैरिति वक्ष्यमाणैः यथायोगमिति 
तेषां संप्रयोगे संख्यायाः क्रमस्य तु न कश्चिन्नियम इति दर्शयति | 
प्रहसनस्याङ्कनियमानभिधानात् शुद्धमेकाङ्कं सङ्कीर्णं 
त्वनेकाङ्कं वेश्यादिचरितसंख्यावलादिति केचित् |

अन्ये त्वेकाङ्कप्रकरणमध्यपातित्वादेकाङ्कमिति मन्यन्ते 
प्रथमसंख्ययतिक्रमे भेदाभावपरित्यागे च प्रमाणाभावात् |

अथ हास्यरसोचितविटधूर्ताद्यनुप्रवेशेन समानयोगक्षेमं भाणं 
लक्षयितुमाह आत्मानुभूतशंसीति | एकेन पात्रेण हरणीयः 
समाजिकहृदयं प्रापयितव्योऽर्थो यत्र स भाणः | एकमुखेनैव भाण्यन्ते 
उक्तिमन्तःक्रियन्ते अप्रविष्टा अपि पात्रविशेषा यत्रेति भाणः | तत्र स प्रविष्टः 
पात्रविशेषः


प्. ४५०)

विविधाश्रयो हि भाणो विज्ञेयस्त्वेकहार्यश्च || १०८ ||

परवचनमात्मसंस्थं प्रतिवचनैरुत्तरोत्तरग्रथितैः |
आकाशपुरुषकथितैरङ्गविकारैरभिनयैश्चैव || १०९ ||

धूर्तविटसंप्रयोज्यो नानावस्थान्तरात्मकश्चैव |
एकाङ्को बहुचेष्टः सततं कार्यो बुधैर्माणः || ११० ||

(भाणस्यापि हि निखिलं लक्षणमुक्तं तथागमानुगतम् |
वीथ्याः संप्रति निखिलं कथयामि यथाक्रमं विप्राः) ||


आत्मानुभूतं वा शंसति परगतं वा वर्णयति | तत्र च 
प्रयोगप्रयुक्तिमाह परवचनमिति | परसन्धिवचनं 
स्वयमङ्गविकारैरभिनयेत् |

ननु तत्परवचनमयुक्तं कथमभिनयेत् आह आकाशे शून्ये यानि 
पुरुषकथितानि दृष्टानि यत्र शून्ये तेन वर्ण्यन्ते वा 
कश्चित्पश्यत्याकर्णयति च तत्र च तद्वचनं स एवानुवदन् सामाजिकान् 
बोधयति | यथा भो वाडव अले किं ब्रवीषि इत्यादौ न केवलं 
परवचनमभिनयेत् किन्तु प्रतिवचनैः स्वोक्तैः सह अत एवोत्तरोत्तरग्नथितैः 
योजनाभिरुपलक्षितैः | ननु योऽसावेकोऽत्र प्रविशति स क इत्याह धूर्तविटेति | 
नानाप्रकारावस्थाविशेषात् लोकोपयोगिव्यवहारात्मकात्मा वाच्यं यस्य 
अत एव बहुचेष्टः सततं कार्य इति सकलसामान्यपृथग्गतोपयोग्यस्तु 
लोकव्यवहारो वेश्याविटादिवृत्तान्तात्मा निरूप्यत इति बाहुल्येन 
पृथग्जनव्युत्पत्तियोनिरूपकमिदं राजपुत्रादीनामपि शंभलीवृत्तान्तो 
ज्ञेय एवावञ्चनार्थमिति संप्रयोज्य इत्यर्थः |

इदमिह मीमांस्यं - य एते उत्सृष्टिकादयो रूपकभेदाः ते तावदेकरसा एव 
यद्यपि नाटकादयोऽप्येवमेव | तथाहि सर्वरसयोग्यतायामपि नाटके 
प्रकरणे

प्. ४५१)

रणे च धर्मार्थादिवीरे एव प्रधानं परमार्थतः सर्वेषु नायकभेदेषु 
वीरत्वानुगमदर्शनात् | समवकारे तु यद्यपि हि शृङ्गारादित्वमुक्तं 
तथापि वीर एव प्रधानं रौद्रो वा डिमव्यायोगयोरप्येवम् | ईहामृगेऽपि 
रौद्रप्राधान्यमेव नाटिकायां तु शृङ्गार एव प्रधानम् | एवं तावद् 
वीररौद्रशृङ्गारा यथास्वं (किं)पुमर्थत्रयप्राणभूतत्वेन 
वर्तमाना एतेषु प्रयोगेषु शान्तवीभत्सरसौ तु चरमपुमर्थयोगात्तत्र च 
सर्वस्य नाधिकारोऽपि कस्यचिदपश्चिमजन्मनोऽधिकारान्नाटके यद्यपि 
तत्फलप्रधानतया प्राधान्यमवलम्बेयातां तथापि नासौ प्रचुरप्रयोग 
इति तयोः पुरुषार्थप्रवरप्राणितयोरपि 
वीरादिरसान्तराध्यावापेनावस्थापनम् | एवं तावत्पुमर्थविषयो 
रूपकरसविषय एव परमार्थतः तथापि त्वीवृत्तवैत्याद्रसान्तरप्रयोगोऽपि 
तदङ्गतया तत्र भवति | एवं 
तत्प्रधानचेष्टायोगाद्वृत्तिवैचित्र्यमत्रोचितमेव | 
उत्सृष्टिकाङ्कप्रहसनमाणास्तु करुणहास्यविस्मयप्रधानत्वाद् 
रञ्जकरसप्रधानाः तत एवात्र स्त्रीवालमूर्खादिरधिकारी | न च 
विततमत्रेतिवृत्तम् इतिवृत्तवैचित्र्यमपि तत्र नास्ति | तथाहि - उत्सृष्टिकाङ्के तु 
वृत्तित्रयं तावद्वचसा निषिद्धं भारती चात्र कथं वृत्तिः चेष्टा हि 
करुणेऽप्रधानं तदुपकरणं तु परिदेवितात्मिका भारती तस्मात् 
फलसंवित्त्याख्या वृत्तिः वाक्चेष्टयोः फलानुभव इति यस्या लक्षणं 
साभ्युपगन्तव्या | अवश्यं चैतत् अन्यथा मूर्छामरणादौ 
वाक्चेष्टयोरभावे निर्वृत्तिकतैव स्यात् | किञ्च यदि तावत्पुमर्थकामोद्देशेन 
कैशिक्यभिधीयते धर्ममर्थं चोद्दिश्य वृत्तिद्वयं वक्तव्यम् | 
तस्माच्चेष्टात्मिका न्यायवृत्तिरन्यायवृत्तिर्वाग्रूपा तत्फलभूता 
फलसंवित्तिरिति वृत्तित्रयमेव युक्तमिति भट्टोद्भटो मन्यते |

यदाह -

आद्ये वाक्चेष्टाभ्यां पुरुषार्थचतुषयेन चाष्टविधे |
षोडशधा फलवृत्तिस्तद्द्वयतोऽनेकधा तु रसभेदात् || इति |

तदत्र केचिदाहुः - सात्त्वत्यां यद्यपि कैशिकी शक्यान्तर्भावा तथापि 
रञ्जकत्वातिशयात् पृथगुपात्ता(त्)स्वरवन्मुखजाभिनयतश्च न 
चान्यायवृत्तौ (वृत्तित्वं) पुमर्थचतुष्कयोगोपपत्तिविप्रतिषेधात् फलवृत्तौ च 
वृत्तिसामान्यलक्षणं व्यापाररूपत्वं यदि नास्ति तत्कथं वृत्तित्वम् | 
अस्तिचेद्वाक्चेष्टातिरिक्तो मानसो व्यापारो न कश्चित् लोकसिद्ध इति सूक्ष्मो 
वाक्चेष्टागत एवोपेत्यः | ततश्च मरणमूर्छादावपि 
प्राणात्मकायीयव्यापारसंभव एव यदनुस्मरणे लयतालगानानि 
प्रवर्तन्ते संवेदनमपि च मूर्छादौ नास्तीति शक्यं वक्तुमिति फलवृत्ति-


प्. ४५२)

सर्वरसलक्षणाढ्या युक्ता ह्यङ्गैस्त्रयोदशभिः |


रपि तत्र कथं | तस्मात्तत्र सात्त्वत्येव वृत्तिः | यदि बाहुल्यापेक्षया 
वृत्तिमयं काव्यमिति व्यवहारो रूपकसमुदायापेक्षया 
खण्डस्यावृत्तिकत्वेऽपि समुदितस्य रूपकस्य वृत्तिमयत्वात् | 
यच्छकलीबर्घमतानुसारिणो मूर्छादावात्मसंवित्तिलक्षणां 
पञ्चमीं वृत्तिं सकलकार्यनिवृत्त्यनुमेयां मूर्छाकर्मानुभावेन च 
फलेनावच्छिन्नामात्मव्यापाररूपां मन्यन्ते न च परिस्पन्द एवैको 
व्यापार इति मनसिकृत्य तन्मतं भावानां 
वाह्यग्रहणस्वभावत्वमुपपादयद्भिः भट्टलोल्लटप्रभृतिभिः 
पराकृतमिति न फलवृत्तिर्वा काचिदिति चतस्र एव वृत्तयः (इति) |

वयन्तु ब्रूमः | कोऽयमस्थानसन्त्रासः | यत्किञ्चिदिह नाट्ये समस्ति 
तच्चेद्वृत्तिष्वन्तर्भाव्यं तदाभवैदेतत् - न चैवम् | रङ्गो हि नाम का वृत्तिः 
मृदङ्गपणववंशाद्या का वृत्तिरपि हि भवेत् | तस्माद्व्यापारः 
पुमर्थसाधको वृत्तिः स च सर्वत्रैव वर्ण्यत इत्यतो वृत्तयः काव्यस्य 
मातृका इति न हि किञ्चिद्व्यापारशून्यं वर्णनीयमस्ति | 
मदमूर्छादिवर्णानायामपि मनोव्यापारस्य सात्त्वत्याख्यस्य संभवात् 
करुणदावपि च मनोदेहव्यापारसंभवेऽपि बाहुल्येन 
वाग्व्यापारसंभवाद् भारतीवृत्तिरुच्यते | वृत्त्यन्तरनिषेधस्तु 
तदङ्गानामपरिपूर्णत्वात् | न च कायवाङ्मनसव्यापारं तद्वैचित्र्यं 
वान्तरेणान्यः कश्चिद्व्यापारः संभवतीत्यसकृदुक्तम् | 
तस्मात्करुणप्रधाने भारती वृत्तिः परिदेवितबाहुल्यात् |

यत्तु शृङ्गारहास्यकरुणैरिह कैशिकी स्यात् इति कोहलेनोक्तं 
तन्मुनिमतविरोधादुपेक्ष्यमेव तस्य तु यत्र यत्रानुल्बणा चित्तवृत्तिः सा सा 
कैशिकीत्याशयः | एवं प्रहसनभाणयोरपि वाग्व्यापारप्राधान्यादेव 
भारतीवृत्तिः मूर्छादौ तु व्यापाराभावे वृत्त्यभाव एव | न हि सर्वं 
नाट्यं वृत्तिब्रह्मतया समर्थनीयमित्यलमतिप्रसक्त्या |

अथ सर्वान्ते सर्वरसमयत्वादवितस्वभावत्वाच्च संक्षेपेण 
शक्यव्युत्पत्तिदायिनीत्वेन प्रधानभूतत्वात्तदङ्गानां च 
नाटिकादिभाणान्तस-


प्. ४५३)

वीथी स्यादेकाङ्का तथैकहार्या द्विहार्या वा || ११२ ||

अधमोत्तममध्याभिर्युक्ता स्यात्प्रकृतिभिस्त्रिसृभिः |
उद्घात्यकावलगितावस्पन्दितनाल्यसत्प्रलापाश्च ||

वाक्केल्यथ प्रपञ्चो मृदवाधिबले छलं त्रिगतम् |
व्याहारो गण्डश्च त्रयोदशाङ्गान्युदाहृतान्यस्याः ||

अथ वीथी संप्रोक्ता लक्षणमेषां प्रवक्ष्यामि |
पदानि त्वगतार्थानि ये नराः पुनरादरात् || ११५ ||

योजयन्ति पदैरन्यैस्तदुद्धात्यकमुच्यते |


मस्तरूपकोपजीव्यत्वाद् वीथीं लक्षयति | 
एकहार्यैरित्याकाशपुरुषभाषितैरित्यर्थः | द्विहार्येति 
उक्तिप्रत्युक्तिविचित्र्येणेत्यर्थः | अङ्गान्युद्दिशति -

उद्घात्यकावलगितावस्पन्दितनाल्यसत्प्रलापाश्च |
वाक्केल्यथ प्रपञ्चो मृदवाधिवले छलं त्रिगतम् |
व्याहारो गण्डश्च त्रयोदशाङ्गान्युदाहृतानीति |

इत्युदाहरणमात्रमेतदिति यावत् | एतानि क्रमेण लक्षयति पदानि 
त्वगतार्थानीति |


प्. ४५४)

यत्रान्यस्मिन् समावेश्य कार्यमन्यत्प्रसाध्यते || ११६ ||

तच्चावलगितं नाम विज्ञेयं नाट्ययोक्तृभिः |


नन्वेषामुक्तिवैचित्र्यरूपत्वं चेल्लक्षणालङ्कारादिभ्यः को भेद 
इतिवृत्तोपकरणरूपत्वे तु सन्ध्यङ्गेभ्यः कथमन्यतो रसोपकरणतायां 
वृत्त्यङ्गेष्वन्तर्भावः | न चैतद्व्यतिरिक्तम् एषां सामान्यलक्षणमस्ति | 
तत्र केचिदुक्तलक्षणादिविशेषरूपत्वमेवैषां प्रतिपन्नाः विवेचकास्तु 
तद्व्यतिर्क्तान्येवैतानीत्याहुः |

तथाहि प्रश्नप्रतिवचनयारेन्याभिप्रायरूपेण योगेन यद्वैचित्र्यं 
तद्वीथ्यङ्गम् अत एवोदाहृतानीत्येषां सामान्यालक्षणम् | उदाहृतानि 
प्रतिवचनानीत्यर्थः | तानि च सर्वाणि प्रतिवचनशून्यस्य काव्यस्याभावात् 
तेन विचित्राणीति लभ्यन्ते | अत एव वीथी पङ्क्तिरन्योत्तरासहिष्णुत्वात् 
विचित्रोक्तिप्रत्युक्तिगर्भत्वाल्लक्षणालङ्कारादीनां तु नोक्तिनियतं रूपमिति 
विशेषः | तत्र यदा विवक्षितमुत्तरं दातुं शक्तो.यं स्यादिति यन्मम 
मनसि वर्तते तदेव वक्ति नवेत्येवमादिना निमित्तेन यदा प्रष्टैव प्रतिवचनं 
वैचित्र्यमभिसन्धाय पृच्छति प्रतिपक्तोचितमभिधत्ते तदा 
तदुत्तरमुद्घात्यकम् | प्रश्नात्मके उद्घाते साध्विति यत् तत्राज्ञातार्थे कन् | 
पदान्यर्थगतानि प्रश्नरूपाण्यादरात्कृतानि पर्यायैः 
पदान्तरैरुत्तररूपैः नराः सुधियो योजयन्ति | 
तदुत्तरपदसमूहात्मकमुद्घात्यकम् | यथा पाण्डवानन्दे -

का भूषा बलिनां क्षमा परिभवः कोऽयं सकुल्यैः कृतः 
किं दुःखं परसंश्रयो जगति कः श्लाघ्यो य आश्रीयते |
को मृत्युर्व्यसनं शुचं जहति के यैर्निर्जिताः शत्रवः
कैर्विज्ञातमिदं विराटनगरे च्छन्नस्थितैः पाण्डवैः ||

यत्रान्यस्मिन्निति | यत्रोत्तरे दीयमाने अन्यानुसन्धानपूर्वकेऽप्यन्यत्कार्यं 
सिध्यति तदान्यकार्यावलगनादवलगितम् | यथा अवि सुहा-अदि दे लो-अणाणामिति 
विदूषकेण पृष्टे (राज्ञः) सुखयतीति किमुच्यते इति कृच्छ्रेणोरुयुग 
मित्याद्युत्तरं वसन्तकप्रत्यायनोद्देशेन प्रवृत्तमपि 
सागरिकागतमास्थाव-


प्. ४५५)

आक्षिप्तेऽर्थे तु कस्मिन्श्चिच्छुभाशुभसमुत्थिते ||

कौशलादुच्यतेऽन्योऽर्थस्तदवस्पन्दितं भवेत् |
हास्येनोपगतार्थप्रहेलिका नालिकेति विज्ञेया || ११८ ||

मूर्खजनसन्निकर्षे हितमपि यत्र प्रभाषते विद्वान् |


न्धजीवितं मुख्यं शृङ्गाराख्यं कार्यं साधयतीति |

आक्षिप्ते त्विति | शुभाशुभं दैवं तेनाबुद्धिपूर्वकं कुत्रचिचर्थे 
आक्षिप्तेऽपि कौशलात्तत्तत्प्रच्छादनेच्छया यत्रोत्तरोऽन्योऽर्थ उच्यते 
तदवस्पन्दितं चक्षुःस्पन्दनादिवदन्तर्गतसूचनीयसंभवात् | यथा -

सत्पक्षा मधुरगिरः प्रसाधिताशा मदोद्धतारम्भाः |
निपतन्ति धार्तराष्ट्राः कालवशान्मेदिनीपृष्ठे ||

अत्र दिअववशादयमर्थ आयातः सत्पक्षे अमधुरागीर्येषान्ते तथा 
प्रकर्षेण साधिताः आधिसहिताः यैर्दिशः कृताः धृतराष्ट्रात्मजाः 
पतन्तीति | तत्रोत्तरं प्रतिहतममङ्गलम् | पुनः सूत्रधारः ननु 
शरत्समयवर्णनया हंसा नभस्तलं धार्तराष्ट्रा इति व्यपदिशामीत्यादि 
अवस्पन्दितत्वमेव सूचयति न खलु न जाने किन्त्वमङ्गलत्वात् शङ्कितमेव मे 
हृदयमिति |

हास्येनोपगतार्थेति प्रहेलिका परवितारणकारि यदुत्तरं अत एव हास्ययुक्ता 
सा नालिका प्रणालिका व्याजेत्यर्थः | प्रकर्षेण हेलिका नर्मादिक्रीडारूपं 
यस्याः सा प्रहेलिका | यथा - सुसंगता जस्य किदे तुमं आ अदा सो एत्थ एव्व 
चिट्ठदि | सागरिका सहि कस्स किदे | सुसङ्गता (सहासम्) अ इ अप्पसङ्कीदेणं 
चित्तफल अस्स | अनया भङ्ग्या आच्छादितं च गर्भगतं चास्य वस्त्विति |

मूर्खजनसन्निकर्ष इति यदुत्तरं मूर्खं प्रति वस्तुतो हितमपि 
शब्दच्छलाद्यथा प्रियं तादृशं च मूर्खैः प्रियांशेन न तु 
हितांशेन | तथाभूतभङ्गीभूत-


प्. ४५६)

न च गृह्यतेऽस्य वचनं विज्ञेयोऽसत्प्रलापोऽसौ ||

एकद्विप्रतिवचना वाक्केली स्यात्प्रयोगेऽस्मिन् |
यदसद्भूतं वचनं संस्तवयुक्तं द्वयोः परस्परं यत्तु ||

एकस्य चार्थहेतोः स हास्यजननः प्रपञ्चः स्यात् |


द्वयाश्रयणं च सिद्धत्त्वात्करोति | एवं हि तात्कालिकः कोपोऽपि रक्षितो भवति 
प्रियाभिधायित्वात् कालान्तरसंभाव्यश्च यथार्थाभिधायित्वात् 
यथाव्यसनिना राजपुत्रेण किंसुखमिति पृष्ठे तेनोत्तरं दीयते -

सर्वथा योऽक्षविजयी सुरासेवनतत्परः |
तस्यार्थानां सुखानां च समृद्धिः करगामिनी ||

असतोऽसाधुभूतस्य वस्तुनः प्रलपनमस्मिन्नित्यसत्प्रलाप इति |

एकद्विप्रतिवचनेति | एकं द्वयोः प्रतिवचनमस्याम् | 
द्विग्रहणमनेकोपलक्षणम् | तदमुना सर्वप्रश्नोत्तरवर्गः स्वीकृतः | यथा 
-

नदीनां मेघविगमे का शोभा प्रतिभासते |
बाह्यान्तरा विजेतव्याः के नाम कृतिनोऽरयः ||

यदसद्भूतमिति यथा रत्नावल्याम् सुसङ्गते कथमहमिहस्थो भवत्या 
ज्ञात इति राजन्युक्तवति सुसङ्गतयोच्यते ण केवलं भट्टा चित्तपलहेण ता 
देवी ए णिवेद इस्सं इत्यादौ आभरणदानपर्यन्ते प्रपञ्चः | तथाहि - द्वयोः 
सागरिकासुसङ्गतयोः राजविदूषकयोः 
परस्परसंबन्धमाश्रित्यासद्भुतुअमसत्यं देव्यै निवेदयामीत्युक्तम् | 
संस्तवश्च तत्रास्ति भट्टिणो पसादेण किमिदं म ए इति हास्यमपि 
परिहासरूपं विद्यते | एकस्य च राज्ञोऽर्थे प्रयोजने सागरिकासङ्गमे 
हेतुर्भवत्येवेति अन्यथाभिधानात्प्रपञ्चः |


प्. ४५७)

यत्कारणाद्गुणानां दोषीकरणं भवेद्विवादकृतम् ||

दोषगुणीकरणं वा तन्मृदवं नाम विज्ञेयम् |
परवचनमात्मनश्चोत्तरोत्तरसमुद्भवं द्वयोर्यत्तु ||

अन्योन्यार्थविशेषकमधिबलमिति तद्बुधैर्ज्ञेयम् |
अन्यार्थमेव वाक्यं छलमभिसन्धानहास्यरोषकरम् |


यत्कारणादिति गुणानां दोषत्वं दोषाणां वा गुणत्वं यत्र क्रियते 
तन्मृदवम् | विवादकृतमित्यनेन लक्षणाद्विशेषमाह इदं वृत्त्यन्तरं 
स्वभावमित्यर्थः यथा शिरः श्वा काको वा द्रुपदतनयो वा परिमृशेत् 
(वेणी ३) इत्यत्र दोषस्य गुणीकरणं विवादाकर्णनेन सह यदि 
शस्त्रमुज्ज्ञितमशस्त्रपाणयः (वेणी-३) इत्यत्र कर्णवचनेन 
प्रतिज्ञातपरिपालनस्य गुणस्यापि दोषीकरणं विवादकृतमेव | मृदवमिति 
मर्दनं मृत्परपक्षमर्दनेन स्वपक्षमवति रक्षतीति | 

परवचनमात्मनश्चेति परस्य वचनमात्मनश्च वचनं 
परस्परमर्थविशेषलाभो यत्र भवतीत्युत्तरोत्तरस्याधिकाधिकस्यार्थस्य 
समुद्भवो यत्र तदधिबलम् | एतदुक्तं भवति - यत्रोक्तिप्रत्युक्तिक्रमे 
क्रियमाणे 
परस्परप्रज्ञानोपजीवनबलात्स्वपक्षसुघटितादधिबलसंबन्धादधिबल
म् | यथा नागानन्दे रागस्यास्पदमित्यवै मीत्यादित आरभ्य विदूषकेण 
सहोक्तिक्रमेण स्वपक्षो द्रढिमानमानीतो यावदाह ननु शरीरतः 
प्रभृतिसर्वमेव मया परार्थं प्रतिपाल्यते (अ-१) इति 

अन्यार्थमेव वाक्यमिति यद्वाक्यं प्रयोजनान्तरमुद्दिश्य 
वचनमुच्यमानं कस्यचिद्वचनमन्यस्य हास्यमपरस्य रोषं जनयति 
तच्छलम् | यथा-

कस्स व ण हो-इ रोसो दट्ठूण पि आ ए सव्वणं अहरम् |
सब्भमरपदुमघा इरि वारि अवामे सहसु एह्णिम् ||


प्. ४५८)

श्रुतिसारूप्याद्यस्मिन् बहवोऽर्था युक्तिभिर्नियुज्यन्ते |
यद्धास्यमहास्यं वा तत्त्रिगतं नाम विज्ञेयम् ||

प्रत्यक्षवृत्तिरुक्तो व्याहारो हास्यलेशार्थः |
संरम्भसंभ्रमयुतं विवादयुक्तं तथापवादकृतम् ||

बहुवचनाक्षेपकृतं गण्डं प्रवदन्ति तत्त्वज्ञाः |


एतद्वचनं सखीसंबन्धि भर्तृप्रत्यायनं प्रयोजनमुद्दिश्य प्रयुक्तं 
तस्य पत्न्या अपि संबन्धिनां छलं विदग्धजनस्य हास्यं सपत्न्या 
वचनं रोषं जनयति |

श्रुतिसारूप्यादिति शब्दसारूप्याद् बहव इति प्रश्नप्रतिवचनस्य स्वभावा 
यत्र नियुज्यन्ते युक्तिभिरिति काक्कादीनां तथैवोपपत्तिभिः | 
त्रिशब्दोऽनेकोपलक्षणम् अनेकमर्थं गतमिति त्रिगतं वाक्ये 
मुख्यमुत्तरमनेकप्रश्नसाधारणम् | इह तु य एव प्रश्नस्तदेव 
प्रतिवचनमिति विशेषः | यथा -

सर्वक्षितिभृतां नाथ दृष्टा सर्वाङ्गसुन्दरी |
रामा रम्ये वनान्तेऽस्मिन् त्वया विरहिता मया || (विक्रमो)

अत्रैतदेवोत्तरं साकांक्षाकाकुप्रयोगेऽपि प्रतिबिम्बे 
वामदक्षिणवैपरीत्यवन्निराकांक्षा काकुः संवृत्ता यत एतद्धास्यम् | 
एवमहास्य उदाहार्यम् | प्रत्यक्षवृत्तिरिति प्रत्यक्षशब्देन भावी प्रत्यक्ष 
उच्यते | तदयमर्थः - भाविनि प्रत्यक्षेऽर्थे दैववशाद् वृत्तिर्यस्य स 
व्याहारः विविधोऽर्थोऽभिनीयते येन | यथा उद्दामोत्कलिकां (रत्ना-२) इत्यादि 
|

संरम्भसंभ्रमयुतमिति संरम्भेणाकृतिविशेषेण यः संभ्रम 
आवेगः तद्युक्तं यद्विरुद्धवस्तु यदनेन कृतं पूर्वोक्तवस्त्वपवदनमेव 
च तद्वचनं दृष्टार्थगर्भत्वात् गण्ड इव गण्डः ईषदसमाप्तं वचनं 
बहुवचनं तत्कृतेनाक्षेपेण कृतं स्वयं प्रतिवचनतां पूर्ववचनस्य 
गतमित्यर्थः | तथा च कोहलः -


प्. ४५९)

इति दशरूपविधानं सर्वं प्रोक्तं मया हि लक्षणतः || २२६ ||

पुनरस्य शरीरगतं सन्धिविधौ लक्षणं वक्ष्ये ||


वचसां संबद्धानामन्ते यत्स्यात्पदे त्वसम्बन्धः |
संबद्धमिवाभाति हि तद्गण्डो नाम वीथ्यङ्गम् ||

अनेनेषदसमाप्तिरेव दर्शिता | यथा दुर्योधनेन भानुमती प्रत्युच्यते -

अध्यासितुं तव चिराज्जघनस्थलस्य
पर्याप्तमेव करभोरु ममोरुयुग्मम् || (वेणी) इति |

तत्र प्रविश्य कञ्चुकी

भग्नं भीमेन मरुता भवतो रथकेतनम् || इति |

तत्रोरुयुग्ममिति पूर्वविश्रान्तमपि भग्नमित्यत्र संबन्धयोग्यं जातम् |

एतैः त्रयोदशभिरङ्गैर्युक्ता वीथी तस्याश्च सर्वरसत्वस्याभिधानात् 
पर्यायेण रसाना प्राधान्यादुत्तमो मध्यमोऽधमो वा नायको भवत्येव 
| तथा च कोहलः -

उत्तमाधममध्याभिर्युक्ता प्रकृतिभिस्तथा |
एकहार्या द्विहार्या वा सा वीथीत्यभिसंज्ञिता || इति |

अधमप्रकृतेस्तु न नायकत्वमिति ध्रुवं प्रहसनकभाणकादौ किं ब्रूयत् 
हास्यादिरसप्रधानत्वे ह्यधम एव नायकः | कथाशरीरफलेन 
प्रधानतया संबध्यमानो नायक उच्यते | अनायकत्वेऽपि चास्याधमत्वं 
नानुपादेयं स्यात् | परिवारतया तस्यानुप्रवेशो ह्यनिवारित एव सर्वत्र |

अध्यायार्थमुपसंहरन् भाविनमर्थमनुसन्धत्ते इति दशरूपविधानमिति 
| लक्षणत इत्यनेनेदमाह दशैव तानि लक्षणानि उदाहरणानां तु का 
गणना | एतच्च पूर्वमेव दर्शितम् | तत्रैषां पुमर्थोपयोगो 
निजनिजलक्षणावसरे दर्शित एवेति औनरुक्त्यं नाश्रीयत इति शिवम् |


प्. ४६०)

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे दशरूपनिरूपणं 
नामाध्यायोऽष्टादशः समाप्तः 


इति विमलशिशिरदीधितिकलितशिरोमण्डनाङ्घ्रिदास्यचणः | अभिवनगुप्तो 
गुप्तं दशस्वरूपं सतत्त्वकं व्यवृणोत् ||

इति श्रीमन्महामाहेश्वराभिनवगुप्ताचार्यविरचितायां 
नाट्यवेदविवृतावभिनवभारत्यां दशरूपकविधानं 
नामाष्टादशोऽध्यायः





###########   END OF FILE  #######